Научная работа. "Қара жорға"

«ҚАРА ЖОРҒАНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ»

Асет Еркенур

6 «А» сынып оқушысы «Новоильинов орта мектебі»КММ-і.

Жетекшісі: Киябаева С.С.

Қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі  Новоильинов селосы.

Тақырыптың өзектілігі: «Қара жорға» Тәуелсіз Қазақстан мәдениетінің қайтадан жаңғырған және халықтың жүрегінен шыққан би. Жастардың патрилоттық сезімін оятатын ұлттық би.Бұл биді еліміздің барлық түпкірлерінде өз түпнұсқасын қолдана отырып,дұрыс билесе,әрбір мақсатта өз орнымен дұрыс қолданса,ұлттық рухымыз асқақтап,өнеріміздің құны арта түсері сөзсіз.

1.     «Қара жорға»би емес күй болғанын нықтап айтқым келеді.Мұны халқымыздың баяғыдан келе жатқан дәстүрлі өнер деп қарағанымыз жөн.

2.     «Би»- маңызды оқиғалардың ортасында болады. Мысалы: мейрамдарда,бала туғанда,үйлену тойы болғанда және т.б ритуалды билер де болған.Кейбір елдерде адамдарды жерлегенде,кейбір билер көктемгі егін егу кезіне,кейбіреулері егін жинау кездеріне арналады,кейбіреулері жауын-шашын  шақыру үшін орындалған.

3.     Осы күндері «Қара жорға» күйі жайлы әркім әрқалай пікірді болған соң, өзім де осы биге әуестігім үшін, бұл биді зерттеу объектісі ретінде алдым. «Қара жорға» биіне талас көп. Біреулер моңғолдардікі десе,біреулер қытайлардікі ,ал біреулері қырғыздардікі деген пікірге келеді.Ал кейбір жерлерде бақсылық сарын деп те айтып жүр.Ойлана келе,тіпті,осы «Қара жорға» биін билеп жүргеннен кейін, не болса да ақиқаттығын ашу мақсатында ,нақты деректерге көз жеткізу,тереңірек зерттеу үшін төл қазақ Монголия халық әртісі Жұмапи Хибатдолданың немере келінің жетекшілікке алдым.Өйткені,ол кісі  менің қазақ тілі мен әдебиеті пәндері бойынша ұстазым.Ол апайымның халық әртісінен қалған мұрағаттағы  «Қара жорға» жайлы мәліметтері,жазба деректермен қосабейнебаяндары,өзімнің Қытайдан қоныс аударып келген нағашыларымнан алған материалдарыммен қатар,осында табылған біраз жазба деректерге сүйене отырыпөзіндік бір тоқталым жасадық,көптеген қызықты деректерге тап болдық.Мысалы: «Монғолияда «Жалам хар» монғол халық ұлттық биі деп кәдімгі біздің «Қара жорға»-мыздай кез келген мерекелік жиында үлкен-кіші демей билейтін көрінетін болса,Қытайда билеп қана қоймай,тіпті «Қара жорға»-ны гимнастикаға айналдырып,мектептерде билетіп жүрген хореографтар мен режиссерлер,ұстаздарды да көресіз.

4.      «Қара жорға» күйі қазақтың қанында бар ұлттық нақыштағы күй болып саналады. Ең біріншіден VIII-X ғасырлар алдында халық күйі болып қалыптасқан соң,бір жарым ғасырдан кейін «Қара жорға» би болып шықты.Жалпы алғанда,орыстар мен қытайлар төртке бөліп тастаған Алтайдың жері қазір төрт мемлекеттің иелігінде.Алтайдағы қазіргі қазақтар тұрған жағы ежелден Қазақ- түрікткрінің қайнаған мәдениеттің бесігі болған.Бұл сондағы Алтай қазақтарының биі екен.Қазақтағы ас беретін үрдіс кезіндегі бес жүз жылқыны жегіп,үстіндегі аттың тізгінін тістің ұшына тістеп алған жігіттер ет толы табақпен келіп еңкейіп,табақ тартып кететін болған екен.Бидің көрінісі соған құрылған.Міне,осы жылдардан бастап, «Қара жорға» күйі би болып тарайды.

5.     Ұлтымыздың басына төнген қиын заманның аласапыран жылдары әкелген қасірет берекесі ұйыған ұлысты тарыдай шашып,ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениет пен дәстүрдің кейбір нұсқаларын жоғалтуға дейін жеткізді.Бұл үрдіс қазақ халқының тәуелсіз мемлекет болып орнығуынан кейін ғана тоқтады. Ұлт қазынасының бары мен жоғын түгендеп,Алаш ұраның шақырып,әлемдегі бар қазақты елге оралуға үндеуіде осы тәуелсіздіктің арқасында ғана мүмкін болғаны бәрімізге айдан анық.

6.     Ендігі кезенде «Қара жорға» биі қазақ халқының құндылықтарының бірі ретінде әлемге танылуы тиіс. Осындай ұлттық құндылықтарымызбен сусындап өскен жас ұрпақтың жігері мықты,рухы берік болып,оларды отансүйгіштікке баулитыны сөзсіз! Мейлі,кім қалай айтып,қалай түсінсін,-бұл би қалайда өз ұлтымызға,атажұртымызға қайта оралып отыр.Мен тек осыған қуанамын.Мысалы, кешегі күнге дейін батыстың даңғаза әуендері санамызда сарнап келді. Бірақ ол 5-6 жастағы балаларды селт еткізген жоқ.Ал бүгінгі «Қара жорға» биіне төрт жастағы балалардың да билегенін көріп жүрміз.Бұдан байқағанымыз-«Қара жорға» биі қазақтың рухына жазылған құдіретті би деп санаймын. 

1.Қай қытайдың «Қара жорға» билеп жүргенін көрдіңіз,ал қытайдан келген қазақтардың еңбектеген баласынан еңкейген қарияға дейін билеп береді,мұның бір дәлелі қытайдан келген қазақтың тойына барсаңыз көз жеткізесіз.

2.Бұл қазақтың қара домбырасына салсаңыз болды,қзі-ақ ойнап кете береді.Қзіміздің ежелгі «Салкүрең» деген күйіміздің сәл-сәл ауытқыған көшірмесі деуге болады.

3.Бұл бидің монғолдардың биі еместігі анық.Иә,монғолдарда да осындай би бар, атауы да «Қара жорға» (Жалам хар» бірақ көптеген элементтері сәйкес келмейді,әуені де басқаша.

4Бұл би қазақтікі емес болса,неге сол келіп жатқан аз ғана қытай,түрік қазағы арқылы бүкіл республикамызға әйгілі болды.

5.Құдіреттілігі сонша,шет елдікі десе жастар бейім тұрады дейміз ғой,ал бұл биді билейтін қазір жастар,жастар ғана емес,бүкіл ел болып билеп жатқан жоқ па? Жетідегі баладан жетпістегі қарияға дейін «Қара жорға» десе,ішкен астарың жерге қойып  билеп кетеді.

6. 2010-шы жылдары  бір   телеарнамызда күнделікті таңертең «Қара жорға»-ның гимнастикасы берілетін болған.Әрине,олардың биді бұрмалаушылыққа жол беріп отырғаны дұрыс емес,Халқымызға биді үйрету үшін нағыз «Қара жорға»-ның түпнұсқасын қолдануы керек.Өйткені,бұл ертеңгі күні ұрпаққа қалатын дүние емес пе? Бұл арнадағы би-«Жылқы» биі.Олардың қолдарына қамшы ұстап билеуі де «Қара жорға»-ға мүлдем келмейді.

Қорытынды бөлімі:

Шыңдап келгенде, «Салкүрең» күйінің яғни «Қара жорға» биі болып саналады. «Шындық иілуі мүмкін,бірақ ешқашан сынбайды» демекші,бұл ретте айтарым-бәрібір бидің түпнұсқасы «Қара жорға» болып тұр.Өйткені,мен зерттеу нәтижесінде біраз айғақтарды таптым,сол бойынша ұстазыммен бірге отырып бұл бидің түпнұсқасын өзім де үйрендім.

Пайдалаған әдебиет тізімі:

1.Зейнoллa Сәнікұлы «Шынжияң гaзеті 2011жыл 4-нaуpыз

2. «Қазақ халқының ұлттық билері»  А.Жұбанов 1947 ж.

3.Жұмапи Х.  мұрағатынан. 1990ж.

4.Ғаламтор желісі.