Научная работа. Р. Айтан

МУНДЕРИДЖЕ

КИРИШ………………………………………………………………………….3

КЪЫРЫМТАТАР ИДЖРЕТ ЭДЕБИЯТЫ……………………………………4

РАМАЗАН АЙТАННЫНЪ АЯТЫ…………………………………………....7

РАМАЗАН АЙТАННЫНЪ ШИИРИЕТИ…………………………………….9

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ……………………………………………..13

КИРИШ

Рефератымызнынъ мевзусы «Рамазан Айтаннынъ къырымтатар эдебиятына къошкъан иссеси» серлевалы мевзусына багъышлангъан.

Сoнъ вакъытларда Къырымда ве четэль мемелекетлерде, яни Рoмания, Булгъаристан, Тюркиеде тoплу яшагъан тюрк–татарлар арасында гъайрыдан къурулгъан медений копюр − миллий маариф, тиль, эдебият, фoльклoр, тарих киби сааларнынъ кенъишленмесине себеп oлды. Бунынъ мисали, Э. Озенбашлынынъ “Къырым мухаджирлери”, Э. Къуртумер ве муэллифдешлерининъ “Къырымтатар иджрет эдебияты”, М. Улькусалнынъ “Кырым тюрк–татарлары: дюню, бугуни, ярыны”, З. Карадавутнынъ “Кырымтатар фольклoры”, П. Кадризаденинъ “Кырым–Рoмания”, Х. Кырымлынынъ “Тюркиедеки къырымтатар ве нoгъай кой ерлешимлери”, Н. Махмутнынъ “Романия тюрк–татар эдебияты”, Н. Бакырджынынъ “Къырымтатар масаллары”. Эписи бу кетирильген ишлер иджрет эдебиятыны даа да терен огренмеге имкян берелер.

Янъы девир къырымтатар иджрет эдебиятыны Рамазан Айтансыз тасавур этмек мумкюн дегиль. Хусусан назмда кимсе онынъ киби салмакълы ве семерели иджат этмеди. Онынъ эсерлери бизим ичюн бир дерслик, нумюне олды.

Ишимизнинъ актуаллиги – иджрет эдебиятынынъ векилери огренилип келе, лякин къырымтатар эдебиятында Р. Айтаннынъ фаалиети аз огренильген мевзулардан бири ве шунынъ ичюн шу куньге къадар актуаль сайылыр.

Ишимизнинъ макъсады – Рамазан Айтаннынъ эдебий фаалиетининъ къыймети меселесининь акси. Бундан да гъайры Р. Айтаннынъ къалеминден чыкъкъан ишлерине, китапларына, джыйынтыкъларына эсасланып, шиирлерини талиль этмектир.

Иши кириш, учь къысымдан ве файдалангъангъан эдебият киби къысымлардан ибарет.

 КЪЫРЫМТАТАР ИДЖРЕТ ЭДЕБИЯТЫ

XVIII асырнынъ сонъунда, яни 1783 сенеси  Къырым ханлыгъыны Русие запт эте.  Кучюк Къайнарджи шеэрчигинде 1774 сенеси Барышыкъ анълашмасы имзалангъан сонъ, бу анълашма боюнджа Тюркие ве Русие аскерлери Къырымны терк этмек борджлу эдилер. Тюркие укбмети бу анълашманы толсынен беджерди. Амма Русие укюмети Къырымны терк этмейип, 1783 сенеси апрель айынынъ секизинде оны басып алды ве апрельнинъ онунда Къырымны озюнинъ теркибине къошты. Къырымдаки незаретни къолуна алгъан чар идареси къырымтатарларгъа буюк ваделер берген эди. Амма бир къач вакъыттан сонъ Русиенинъ баскъынджылыкъ сиясети озь нетиджесини косьтерди. Къырымда джамилер ве медреселер къапатылды, Русиенинъ чевре-четинден славянлар кочюрилип кетирильди. Чар укюмети тувгъан юртумызнынъ эр бир кошелеринде озюнинъ зорбалыгъыны эп арттыра. Чар укюмети 1853-1859 сенелери Къырымдаки махсулдар топракъларны чекип ала, миллетни юртундан къурутмакъ ёлларыны арамагъа башлай. Халкъны меджбурий иджретлик ёлуна къоя.

Чар сиясетининъ зулумындан безген ве тилини, динини джоймагъа истемеген юз бинълернен халкъ эвлерини, топракъларыны, багъ-багъчаларыны уджуз бир фияткъа сатып, я да быракъып, Тюркиеге, Добруджагъа, яни Романиягъа, Булгъаристангъа кочьмеге меджбур олдылар.

Окъугъан ве ядгъан инсанларнынъ сайысы эксиле. Медений ве эдебий иджаткъа истек сёне. Кениш кутьле арасында яшайыш хорлукълары арткъан сайын классик эдебияты унутыла башлай. Медений инкишаф, бедий иджат юз йылдан зияде меджбурий дургъунлыкъкъа укюм этиле. Бу девир эдебиятта «къара асыр» деври деп адландырыла.

О заман Къырым Ханлыгъында беш миллионгъа якъын эали яшагъан. Он беш йыл девамында (1785-1800 сс.) Къырымдан кочькенлернинъ сайысы беш юз бинъ адамны тешкиль этти. Кочювлер 1815-1829 сенелери текрар тезлешкен ве бу йылларда эки юз бинъге якъын халкъ ватанындан кочьти.

1874 сенесининъ январь айынынъ биринден къырымтатар яшларынынъ къанун боюнджа чар ордусына аскер алынувы иджретликке кетювни кескинлештире. 1854-1862 сенелери учь  юз бинъ адам олгъаны тахмин этиле. Чар укюметининъ бойле зорбалыгъы алтында Къырымдаки ичтимаий аят денъише, халкънынъ омюри агъырлаша.

Къырымдан кочькенлер арасында бир чокъ оджа ве зиялылар олгъан. олар барып ерлешкен ерлеринде, мумкюн олгъанына къадар, ерли акимиетнен анълашып, газета ве меджмуалар нешир этелер.

Бу девирде язылгъан эсерлернинъ эсас мевзу, гъаеси халкъымызнынъ фаджиалы такъдирине иджретликке багъышлана. Миллетнинъ агъыр вазиети, дуйгъу-тюшюнджелери ве нефрети иджретликке къаршы догърултылып ифаделене. Халкъ тарихындаки бу аджизане вазиет эдебиятта пек кескин тасвир олуна. Чар сиясетининъ акъикъий – баскъынджы юзю ачыла.

Эсерлерде халкъымызнынъ топракъларыны тутып алгъан чар укюметининъ халкъны башкъа ерлерге кочьмеге теклиф ве меджбур эткени косьтериле. Халкънынъ дини, урф-адетлери, миллий шууры, намус-ахлякъы акъаретленгени акъкъында икяе олуна.

Чар акимиетининъ зулумы, иджретликнинъ фелякети ве аскерликке алув белясы адий халкъ тилинде айтыла ве языла. Иджретликнинъ икътисадий, ичтимаий ве маневий себеплери халкъ яратыджылыгъынынъ чынъ, мане, йырлар ве дестанлар киби жанрларында иджат этиле. Бойле этип, муреккеп девирнинъ сарсынтылары нетиджесинде иджрет (муаджир) йырлары (тюркюлери), дестанлары пейда ола.

Къайд эткенимиз киби, халкъ Тюркие ве Романия, Къошма Америка штаталары девлетлерине ерлешти.

Иджретте бир сыра истидатлы ве ватанпервер языджылар осип етишти: Мемет Ниязий, Мустеджип Улькюсал, Исмаил Зиядин, Исмаил Отар, Рамазан Айтан, Джынгъыз Дагъджы, Фейзи Ютрэр, Фикрет Юртэр, Мемет Севдияр. Мемедемин Яшар.

Романияда яшагъан ватандашларымыз «Добруджа», «Харекет», «Садакъат» киби бир чокъ газета ве меджмуалар нешир этип, Тюркие, Булгъарстан, Къырым ве башкъа тюрк иллерине даркъаталар.

Къырымдан тюркиеге иджрет эткен ватандашларымыз тарафындан Истанбулда «Тонгъуч», «Чолпан» газеталары ве «Къырым» меджмуасы нешир этиле. Оларда Къырым тарихы, медениети, эдебиятынен багълы макъале ве хаберлер эсерлерден парчалар дердж олуна башлай. Къырымтатар иджрет эдебиятынынъ илерилемесине хызмет эткен бу бедий неширлер ватанындан тыш мемелекетлерде яшагъан халкъымызнынъ халкъ оларакъ яшатыджы ве теселли бериджи чокъракълар олдылар.

Улу Ватан дженкинден сонъ халкъымыз даа бир мусибетке огърады. 1944 сенеси халкъ тувгъан юртундан сюргюн олунды. Къанлы дженклер мейданында буюк джесюрликлер косьтерген йигит ве къызларымыз да «саткъын» деп илян этильди. Оларнынъ чокъусы Алмания, Австрия, Тюркие, Ингильтере, Америка Къошма Штатларында яшап иджат этмеге меджбур олдылар.

Иджретте яшагъан къырымтатар языджылары баскъы ве сюргюнлик девирлеринде къырымтатар халкъынынъ фаджиалы такъдири, сюргюнликтеки хорлукълары акъкъында акъикъий суретте язып, Къырым фаджиасыны бутюн дюньягъа бильдирдилер.

Иджретте къырымтатарлар миллий урф-адетлеримизни, медениетимизни ве ана тилимизни сакъладылар. Языджылар акъикъий бедиий эсерлерни ана тилинде яздылар.

Романияда яшагъан къырымтатарлар 1930 сенеси ана тилимизде «Эмель» меджмуасыны нешир этип башладылар. Онынъ эсасчысы белли языджы Мустеджип Улькюсал эди. чокъ йыллар «Эмель» меджмуасы, акъикъат садасы оларакъ, миллий медениет, тарих, миллий менфаатларны къорчалагъан, азатлыкъ, девлетчилик огърунда къырымтатар халкъынынъ курешни догъру акс эткен екяне нешир олды. «Эмель» меджмуасында бедий эсерлер, эдебиятшынаслыкъ ве публицистик макъалелер басылды. Бугунь, къырымтатар эдебияты, медениети джанланув девринде, «Эмель» меджмуасы дегерли бир менбадыр.

Иджретте яратылгъан эдебият къырымтатар эдебиятынынъ къыйметли бир пытагъыдыр. Бугуньки куньде бу эдебият топланыла, огрениле ве къырымтатар медениетинде муим ерни алмакъта.

РАМАЗАН АЙТАННЫНЪ АЯТЫ

Къырымдан кочькенлер арасында бир чокъ оджа ве зиялылар олгъан. Олар барып ерлешкен ерлеринде, мумкюн олгъанына къадар, ерли акимиетнен анълашып, газета ве меджмуалар нешир этелер.

Романияда яшагъан ватандашларымыз «Добруджа», «Харекет», «Садакъат» киби бир чокъ газета ве меджмуалар нешир этип, Тюркие, Булгъарстан, Къырым ве дигер тюрк иллерине даркъаталар.

Улу Ватан дженкинден сонъ халкъымыз даа бир мусибетке огърады. 1944 сенеси халкъ тувгъан юртундан сюргюн олунды. Къанлы дженклер мейданында буюк джесюрликлер косьтерген йигит ве къызларымыз да «саткъын» деп илян этильди. Оларнынъ чокъусы Алмания, Австрия, Тюркие, Ингильтере, Романияда яшап иджат этмеге меджбур олдылар. Иджретте яшап иджат эткен ватандашларымыздан бири – Рамазан Айтан эди.

Рамазан Айтан (лагъабы Домбай эди) - 1913 сенеси алушта районындаки Тувакъ коюнде дюньягъа кельди. Балалыгъында акъранларынен берабер къой бакъа. Кимерде чобанлыкътан къачып кетип, мектепке бара. Бойледже кой мектебини битирип, оджалар техникумында окъуй. Техникумдан сонъ белли бир муддет Улу Озен кой мектебинде ана тили ве эдебияттан дерс бере. Алушта район иджра комитетинде чалыша.

1943-1944 сенелери алманлар Къырымда истегенлерини япкъан бир девирде, акъранлары сырасында Рамазан Айтан да олар тарафындан олыным кетиле. Сонъундан арбий эсирлер лагерине тюше. Бу ерде агъыр яшайыш куньлерини кечире. Рамазан Айтан Алманиянынъ Миттенвальд лагеринде, о ерде булунгъан эсире Зоре Якъуп къызына эвлене. Оларнынъ эки эвляды лагерьде дюньягъа келе. Ниает, 1949 сенеси оларны Тюркие девлети къабул эте.

Р. Айтаннынъ аилеси, къадынынынъ аптеси ярдымынен 1963 сенеси апрельде Америка Къошма Штатларына авуша. Анда Американынъ аят тарзына уяракъ яшамагъа башлайлар. Ишке кирип, къорантаны кечиндирелер.

Бедий эдебияткъа та балалыгъындан авесли олгъан Рамазан Айтан омюрининъ сонъунадже къалемини элинден быракъмай, чокъу окъуй, чокъ яза. Онынъ балалаыкъ, генчлик, табиат акъкъындаки язгъан шиирлеринен мектеп аркъадашлары та о девирде таныш эдилер.

1948 сенеси Тюркиеде (Истанбулда) онынъ «Фаний дюнья» шиирилер джыйынтыгъы дюнья юзюни корьди. Бу китапкъа эсасен онынъ генчлик йылларында язгъан фельсефий фикирлерге зенгин шиирлери кирсетиле. Арадан йигирми бир йыл кечкен сонъ, 1969 сенеси исе экинджи джыйнтыгъы – «Феръяд» басылгъан эди. Бу кересинде джыйынтыкътан муэллифнинъ гъурбетлик йылларындаки вакъиаларынен багълы шиирлери ер ала. Бу мевзудаки шиирлерини топлап, 1973 сенеси исе «Гъурбетнинъ сеси» адынен учюнджи джыйнтыгъы басылды. Мында шиирлер, манелер ве дестандан парчаларны озь ичине алгъан учюнджи китабыны окъуйыджыларгъа такъдим эте.

Азачыкъ сонъра «50 йыллыкъ аныларым» («50 йыллыкъ хатыраларым») адлы китабы дердж олуна. Китап 384 саифели шиирий джыйынтыгъы киби басыла ве шаирнинъ сагъ вакъытында нешио олунгъан сонъки китабыдыр.

Рамазан Айтаннынъ юкъарыда анъылгъан китаплары Тюркиеде тюркче лехджеде нешир олунды.

 Рамазан Айтан 1989 сенеси 26 февраль куню Нью-Йоркта вефат этти. 2011 сенеси Рамазан Айтаннынъ ады «Алуштанынъ шаны ве гъуруры» адлы китабына кирсетильди. Китапта онынъ къыскъа биографиясы, фото ресимлери берильген.

Земане къырымтатар окъуйыджылары исе, Рамазан Айтаннынъ шиирлеринен ильки кере «Йылдыз» меджмуасы вастасынен таныш олдылар.

РАМАЗАН АЙТАННЫНЪ ШИИРИЕТИ

Ватанперверлик (патриот) сезю юнан тилинден «parties» - ватан, «patriotes» - ватандаш сезлеринден келип чыкъа. Ватанынъны севмек, онъа садыкъ олмакъ, озь арекетлеринънен ватанынънынъ менфаатыны къорчаламакъ – иште бунъа ватанперверлик дерлер. Ватанперверликнинъ тарихий элементлери та къадимий девирде тувгъан топракъкъа, ана тильге, медениетке севгинен ифаделенип башлагъан.

Ватангъа даа тувгъан ер, я да ана-юрт дегенлер. Демек, Ватанымыз, азиз топрагъымыз – бизим эм анамыз, эм достумыздыр. «Досттан айырылгъан бир йыл агълар, Ватандан – омюр бою» - денильгени киби, биз Ватанымызнынъ эвлядлары оларакъ, эдждатларымыз догъып яшагъан топракъны севмек ве онъа садыкъ олмакъ, олар дюнья юзюне кетирген медениетини, урф-адетлеримизни кутьмек, оларны козь бебегимиз киби сакъламакъ ве инкишаф эттирмек боюн-борджумыздыр.

Рамазан Айтаннынъ шиирлеринде Ватангъа асрет дуйгъусы ачыкъ-айдын корюне:

Гъурбет не къадар аджджы,

Алевлери ичимде.

Бу диярлар ябанджы,

Аят, заман яланджы (с. 158)

Корюне ки, шиирде муэллиф озь юртуны сагъына, гъурбетликнинъ аджджыларыны косьтере.

Шаирнинъ эсерлери татлы тиль иле миллетнинъ дертлерини, аджджыларыны, нешэлерини айдынлата, онынъ сатырлары миллетни агълата, тюшюндире ве силькиндире, базан исе шадландыра, джоштыра, арекетке кетире. Асрет халкънынъ бинъ бир тюрлю алы ве ана юрту олгъан гузель Къырымнынъ асрети иле янгъан бу юксек рухлу шаиримизнинъ ата-баба шивесинде язгъан шиирлери Къырымда ве хусусан ят мемлекетлерде яшагъан татарларнынъ ферьядындан, элеминден ве ал-зарындан башкъа бир шей дегильдир. Онынъ «Хакъ ичюн», «Гъурбет» ве даа чокъ дигерлери иште бойле шиирлеридир:

Ватан, миллет асретине,

Янмакъдамыз гъурбетине.

Давамызнынъ хейбетине,

Хакъкъымызны алмакъ ичюн (с. 158)

дей шаир «Хакъ ичюн» деген шииринде иджреттеки адамларнынъ ватангъа ынтылышларыны акс этерек. Сонъра о:

Биз ольмедик яшайджакъмыз,

Эдждат къаны ташыйджакъмыз

Дерьяларны ашаджакъмыз,

Сербестликке эрмек ичюн (с. 158)

- дей. Яни бу сатырларда шаирнинъ муратлары ерине келеджегени коремиз. Бойле сатырларынен юртдашларыны юрт гъаеси огърунда арекетке чагъыра демек мумкюн.

Рамазан Айтаннынъ дигер шиирлеринде миллий  мустакъиллик гъаеси, Ватангъа ве озьхалкъына севги, миллетперверлик дуйгъулары акс олунгъандыр. Шаирнинъ миллетпервер шиирлеринден нумюне – «Гъурбет» адлы шииридир:

Неден амма гъурбетим?

Бармы джарты къыйметим?.......(с. 159)

Эм асрет, эм гъурбететим,

Раат, бахтлы дегилим.

Шу гъурбет менлигимни,

Парчалайджакъ ичимде. (с. 159)

Ватанперверлик дуйгъусы ве тувгъан топракъ мевзусында язылгъан поэтик эсерлер шаир иджадынынъ буюк къысмыны тешкиль эте. Р. Айтаннынъ фикриндже, Ватанны севмек, онъа садыкъ олмакъ, озь арекетлеринънен ана-юртунънынъ менфаатыны къорчаламакъ – иште бунъа ватанперверлик дерлер. Ватанперверлик дуйгъусынынъ тарихий негизини та къадимий девирде ана тильге, миллетке, тувгъан топракъкъа севги киби анълагъанлар. Иджретте догъгъан ве яшагъан шаир, Къырымнынъ аджайип табиат манзараларыны ве дегерликлерини озь шиирлеринде юксек бедиий меаретнен тасвир эте. Табиат зенгинлигини, Ана-юртнынъ текрарланмаз озьгюнликлерини окъуйыджыгъа косьтермек ичюн къалем саиби мубалягъа, джанландырув, къыяславлар киби тасвирий васталарны кенъ къуллана. Шиир терен фельсефий фикир узеринде къурулгъан. Земанемизнинъ актуаль – Ана-юрт, ана тиль, урф-адетлерге урьмет меселелерине багъышланып, котеринки рухнен язылгъан. Бу шиирде муэллиф озь мунасебетини бильдире, макъсадыны анълата, арекетке чагъыра. 26 Мана ве образ джеэтинден мундериджеси кениш ве зенгин. Шаирнинъ образлар алеминде баш мевзу – бу, севги мевзусы ола. Ватангъа, Къырым табиатына – сынъырсыз севги.

Шаир шиирни яратылгъанда чешит тасвирий образлар, яни эпитетлер ве метафоралар къулланылып, Ватан акъкъында аджайип фикирлер юрюте.

«Китапларгъа» шиири исе тувгъан эдебиятымыз акъкъында язылгъан чокътан-чокъ шиирлеринде энъ гузели, эъ кучьлюси демек мумкюн. Бу шиир азырки заманда, эдебиятыны менимсев меселеси сонъ дередже кески тургъан вакъытта, халкъ арасында ве чокъ ерлерде энъ севилип окъугъан шиирлеринден бири олды.

Мегер аятынынъ кузьгюси – эдебият,

Гизлендиги, яткъан ери беяз кягъыт… (с. 157)

Шиирде шаир белли языджыларыны хатырлай, олар халкъ арасында миллий къараманлар олгъаныны косьтере:

Данте, Бакъий, Пушкин, шаир Намыкъ Кемал,

Зия Кокали, Мемет Акъиф, Яхя Кемал,

Эр бириси чыгъыр ачкъан киби даий

Ватан, миллет къадерининъ сымалары.

Къырымнынъ да барды кучюк айдынлары,

Языджылар, эдиплер ве кедайлары.

Умер Ипчи, Мамут Недим, Чобан-заде,

Ашыкъ Умер, Шамиль Алядин Шемьи-заде. (с. 158).

Шаир шиирини девам этерек, яза ки, бутюн бу сымалар укюмет тарафандын я да башкъа бир де бир себеплерден эляк олалар:

Кими къурбан кетти руснынъ хиддетинден,

Кими советлернинъ къанхор шиддетинден… (с. 158).

Шаир ольди, лякин онынъ ольмез иджады яшай, о эдебиятымызда озюне эбедий ер алды ве халкъкъа хызмет этмекте.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

1.          Велиулаева А. Къырымтатар ве джиан эдебияты. – Симферополь: КъДжИ «Къырымдевокъувпеднешир» нешрияты», 2013. – 208 с.

2.       Къуртнезир З. Къырымтатар эдиплери: омюр ве яратыджылыкълары акъкъында къыскъа малюматлар. – Симферополь: ООО «Эльиньо», 2017. – 340 с.

3.       Къырымтатар иджрет эдебияты. Окъув къулланмасы / Къуртумеров Э.Э., Усеинов Т.Б., Харахады А.М. – Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2002. – 256 с.

4.       Фазылов Р., Нагаев С. Къырымтатар эдебияты тарихы. Къыскъа бир назар / Р. Фазыл, С. Нагаев – Симферополь: Къырым девлет окъув-педагогика нешрияты, 2001. – 640с.