Научная статья на тему "Башҡорт теле дәрестәрендә коммуникатив компетенцияһының формалаштырыуҙың юлдарының нигеҙҙәре"

Башҡорт теле дәрестәрендә коммуникатив компетенцияһының формалаштырыуҙың юлдарының нигеҙҙәре

Рус телле уҡыусыларының башҡорт һөйләмен үҙләштереү тәьмин итә торған технологияларының береһе – сит тел уҡытыу методикаһында бөгөн стандарт булараҡ ҡабул ителгән коммуникатив технология. Был технология өҫтөндә А.А. Леонтьев, В.Г. Костомаров, О.Д. Митрофанова (Мәскәү лингвистика инстиуты), Е.И. Пассов, В.Б. Царькова (Липецк ҡалаһындағы сит ил культураһына коммуникатив методика нигеҙендә уҡыу үҙәге) эшләйҙәр. Шулай уҡ коммуникатив уҡытыуҙың технологияһын һәм практикаһын Г.А. Китайгородская эшләй. Был технология үҙенең эсенә информатив, заманса традицион уҡытыу һәм традицион булмаған уҡытыуҙы, уҡыусыларҙың эшсәнлеген активлаштырыу юлдарын талап итә. XX быуаттың 70-се йылдарында ғалимдар тарафынан тәҡдим ителгән коммуникатив методика икенсе телгә өйрәтеүҙе реаль тормошта булған аралашыуҙы моделе булараҡ ойоштороуҙы талап итә. Мәҫәлән, машина йөрөтөргә өйрәнеү өсөн ҡағиҙәләр генә етмәгән кеүек, икенсе бер телде үҙләштереү өсөн дә айырым һүҙҙәрҙе йәки грамматиканы ғына белеү етмәй, шул телдә һөйләшә алыу мөһим. Коммуникатив методика ҡулланғанда, уҡыусылар «ҡоро» ҡағиҙәләрҙе иҫтә ҡалдырыу менән генә шөғөлләнмәйҙәр, улар аралышыу аша тел берәмектәрен һөйләмдә ҡулланырға күнегәләр. Танылған методистар В. Костомаров һәм О. Митрофанова фекеренсә, сит телгә өйрәтеү методикаһын коммуникативлыҡтан башҡа күҙаллау мөмкин түгел. Йәғни уҡыусылар дәрестә грамматик күнегеүҙәрҙе, яҙма эштәрҙе бик яратып бөтөрмәйҙәр. Уҡыусыларға ниндәй ҙә мәсьәлә буйынса һөйләшеү, төрлө һөнәр кешеләре менән осрашыу, экскурсиялар, уйындар улар өсөн ҡыҙығыраҡ һәм белем биреү яғынан уңышлыраҡ.

Башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә уҡыусыларҙың коммуникатив компетенцияһын формалаштырыу юлдары:

1. тыңлап аңлау (аудирование);

2. һөйләү (диалог, монолог);

3. уҡыу

1. Тыңлап аңлау. Был юлды 2 төргә бүлеп ҡарарға мөмкин: 1) танып белеүҙе тәрәнәйтеүгә йүнәлткән, йәғни «таны» һәм «аңла»; 2) хәтерҙә ҡалдырыуға бәйле күрһәтмәләр. Мәҫәлән, «Башҡаға тапшырыу» процесы. Ғөмүмән әйткәндә, тыңлау балаларҙың һүҙлек байлығын, хәтерҙе үҫтереү, дөрөҫ әйтеү ҡағиҙәләрен үҙләштереү сараһы булараҡ ҡулланыла. Шул уҡ метод теге йәки был текстан бер темаға ҡараған һүҙҙәрҙе айырып күрһәтеү , әйтелгән һүҙҙәрҙең темаһын билдәләү.

2. Һөйләү (диалог, монолог). Диалог – ул коммуникатив сара (фекерләүҙе тапшырыу сараһы). Диалогик һөйләмде өйрәнгәндә уҡыусылар түбәндәге коммуникатив эш алымдарын үтәй:

1. Әңгәмәне башлап ебәреү һәм тамамлау;

2. Дөрөҫ һорау төҙөү һәм уға тулы яуап биреү;

3. Ризалашыу йәки риза булмауҙы белдереү;

4. Аралашыуҙа әҙәп ҡағиҙәләрен һаҡлау, йәғни дуҫыңды бүлдермәү.

Диалогтарҙы төҙөгәндә уҡыусылар ике яҡлы әңгәмә алып барырға тейештәр. Әҙер диалогтарҙы өйрәнгәндә ҡыҫҡа диалог текстарын уҡыусыларға таратыу, диалогтарҙы уҡыусылар парлашып өйрәнәләр һәм дәрес башында яттан һөйләйҙәр. Тимәк, диалогтарҙы өйрәнгәндә түбәндәге эш типтары өйрәнелә:

- диалогтағы һүҙҙәрҙе, конструкцияларҙы алдан аңлатыу;

- рольдаргә бүлеп уҡыу;

- ҡабатлау, ятлау;

- диалог төҙөү.

Шулай итеп, белем алыу һәм уны һөйләмдә ҡуллана белеү күнекмәләре уҡыусыларҙың һөйләмен үҫтереү процесында барлыҡҡа килә: уҡыусылар диалог төҙөгәндә алған белемдәрен нығыта.

Рус мәктәптәрендә монологик һөйләмгә өйрәтер өсөн 1-се этапта бирелгән темаға йә иһә предметҡа ҡарата фекер әйтә белеүҙәрен үҫтереү, һүрәт буйынса һүҙбәйләнештәр йәки һөйләмдәр төҙөүҙән, диалогтарҙы хикәйәгә әйләндереүҙән башларға кәрәк.

3. Башҡорт теле дәрестәрендә уҡыусыларҙы яҙма һөйләмгә өйрәтеүҙең маҡсаты булып: теге йәки был темаға текст төҙөп яҙыу, автобиография, конверт тышына адрес, иғлан, ҡотлау йәки саҡырыу открыткаһы яҙырға өйрәнеү тора.