СӔРГОНД
Бацӕуӕн………………………………………………………………………….3
Cӕр I. Ирон кафты историон бындур…………………..……………………5
Cӕр II. Ирон кафты ахадындзинад ныртӕккӕйы скъоладзауты царды
(практикон хай)…………………………………………………………………..10
Хатдзӕгтӕ………………………………………………………………………..13
Пайдагонд литературӕ………………………………………………….….……14
БАЦӔУӔН
Уӕ бон
хорз! Нӕ иртасӕн куысты темӕ у «Ирон кафты ахадындзинад нырыккон скъоладзауты
царды.
Ирон адӕмы
фыдӕлты кафт стыр бынат кӕй ахста, уымӕн ӕвдисӕн адӕмон сфӕлдыстад. Зӕгъӕм,
Нарты кадджыты арӕх сӕмбӕлӕм Нарты диссаджы кӕфтыты ӕрфыстытыл. Алы бӕрӕгбон
дӕр, алы куывд дӕр нӕртон кафт ӕмӕ зардӕй аивгонд уыди. Афтӕ кадӕг «Сослан
Бедухайы куыд æрхаста»-йы ис Нарт Сосланы ӕмбисонды кафты ӕрфыст. Суанг кӕрдты
фындзтыл кафгӕйӕ цъилау зылдис Сослан.
Кафт адӕмы,
цардимӕ культурӕима афтӕ ӕнгом баст уыди, у ӕмӕ, ӕвӕццӕгӕн уыдзӕн.
Ирон кафт, куыд
ирон адӕмы культурӕ ӕвдисӕг, афтӕ адӕймаджы миддуне аивдӕр, уӕздандӕр кӕны,
адӕймаджы буарысконд уагыл ӕвӕрын кӕны, уымӕ гӕсгӕ нӕ иртасӕн куысты актуалондзинад
сбӕрӕг ис.
Нӕ иртасӕн куысты
объект у ирон адӕмон хореографи, предмет та ирон
кафты ахадындзинад ныртӕккӕйы скъоладзауты царды.
Иртасӕн
куысты нысан у сбӕрӕг кӕнын ирон кафты ахадындзинады бӕрц
ныртӕккӕйы скъоладзауты царды.
Нӕ куысты
нысан баххӕст кӕныны тыххӕй нӕ размӕ сӕвӕрдтам ахӕм хӕстӕ:
1. Раиртасын
зонандон ӕмӕ этнографион литерӕтурӕ нӕ темӕмӕ гӕсгӕ;
2. Саразын
скъоладзауты ‘хсӕн ӕрфарст ирон кафты ахадындзинады
бӕрц ныртӕккӕйы скъоладзауты царды сбӕрӕг кӕныны тыххӕй;
3. Ӕрфарсты
дзуӕппытӕн анализ скӕнын.
Куыст арӕзт у
бацӕуӕнӕй, теоретикон хайӕ, практикон хайӕ ӕмӕ хатдзӕгтӕй.
1. ИРОН КАФТЫ ИСТОРИОН БЫНДУР
Ирон адæмы
хореографи тынг аив ӕмӕ хъæздыг у. Номдзыд стыр курдиатджын нывгӕнӕг ӕмӕ
этнограф Тугъанты Махарбег ирон кӕфтытӕ адих кодта 5 къордыл, равзарста та 25
(дыууын фондз) кафты хуызы:
Ӕркӕсут
сӕм слайды
·
Зӕронд
кӕфтытӕ:
«Тымбыл симд», «Цоппай», «Чепена», «Нӕртон симд», “Устыты кафт”
·
Рагон
«Симдӕй» къайимӕ кафтмӕ: «Нагуай симд»;
·
Къайимӕ
кафт:
«Хонгӕ», «Гогыз»;
·
Тымбыл
кафт «Зилгӕ»;
·
Хӕстон
кӕфтытӕ:
«Лӕгты кафт», «Хъаматимӕ кафт», «Къахфындзтыл кафт».[1]
Мах раргом
кӕндзыстӕм цалдӕр кафты хуызы историон бындур, уымӕй уӕлдай ӕркӕсдзыстӕм
иуӕй-иу кафтыты нӕмтты этимологимӕ.
Ирон адӕмы
кæфтытæй сæ тæккæ рагондæр æмæ хъуыстгонддæр у Симд. Нартмӕ дӕр кӕфтытӕй
ӕппӕтӕй кадджындӕр уыди симд.
Симдæн уыдис
ритуалон нысаниуæг, адæм афтæ нымадтой, цыма ацы кафтæй фарн цæуы. Симды хуызтæ
уыдысты иуæндæс.
Дыууӕуӕладзыгон
симд кӕнӕ Нӕртон
симд кафыдысты Ног азы размӕ. Кафыдысты йӕ дыууӕ уӕладзыгӕй куывды арты
ӕмӕ агты алыварс. Кафты мидӕг уӕллаг уӕладзыг хъӕр кодта фыццаг уӕладзыджы
кафджытӕм: «Бакувут!». Иннӕты дзуапп уыди «Дӕлӕмӕ ӕрхаут!».
Куыд зонӕм
афтӕмӕй, ирон адӕммӕ нымӕц «ӕртӕ» тынг кадджын у. Ӕмӕ хистӕртӕ куыд дзырдтой
афтӕмӕй, раздӕр нӕ рагфыдӕлтӕ симд ӕртӕ уӕладзыгӕй кафыдысты: ӕртыккаг
уаладзыджы уыдысты галтӕ кӕнӕ байрӕгтӕ.
Зындгонд
профессор Абайты Васо йӕ Этимологион дзырдуаты равзӕрста дзырд «симд»-ы
этимологи. Куыд фыссы, афтӕмӕй «симд» у дзырд «симын»-ӕй арӕзт.
Дзырд «симын»-ы
этимологийыл иузӕрдион нӕу зындгонд профессор.
Абайты Васо фыссы
ирон дзырд «симын» ӕмӕ гуырдзиаг дзырдтӕ «sama, samaja»-йы этимологи баст у араббаг дзырд «sama»-имӕ (уый у «ритуальный танец
дервишей»). [2]
Рагон у хъæлдзæг
кафт Чепена дæр. Чепенайы бындур у Симд. Кафыдысты æрмæстдæр
нæлгоймæгтæ чындзæхсæвы кæрон. Кафт аразæг – амонæг уыдис хорз
чи арæхсыдис хъæлдзæг зарынмæ, цыргъзонд ныхæстæ æмæ хорз кафаг лæппу. Пайда
кодта ехсӕй. Чепена хъӕлдзӕг кафт у, амонӕджы, раст чи нӕ кафыдис, уыдоны-иу
доны дӕр баппӕрстой. Фӕлӕ тӕргай ничи кодта.
Профессор Абайты
Васомӕ гӕсгӕ, дзырд «чепена» равзӕрдис балхъайраг топоним «kefena»-йӕ, уый нысан кӕны, кафгӕ кӕм
кодтой уыцы бынат.[3]
Хонгæ кафтӕн йæ ном йæ уæлæ.
Сылгоймаг йæ хæдæфсарм æмæ уæздандзинады аххосæй хъасты астæу никуы æрлæууыд.
Фæлæ йӕ хъуыдис рахонын. Лæджы хуызæн лæг кæддæриддæр аккаг æгъдау лæвæрдта
сылгоймагæн. Ахæм лирикон психологи хъуыдыйы бындурыл амад у ирон хонгæ кафт.
Иннæ хъуыстгонд
ирон кафт та уыдис Цоппай. Цоппай ритуалон кафт у. Рагзаманты искæй-иу
арв куы æрцавта, уӕд-иу адӕм афтӕ нымадтой цыма уыцы адӕймагӕн арвон тыхтӕ
раарфӕ кодтой. Ӕмӕ йыл кӕуын дӕр не’ мбӕлди. Хаххы алыварс цоппай кодтой
заргӕйӕ, кафгӕйӕ хистӕртӕ дӕр, кӕстӕртӕ дӕр, нӕлгоймӕгтӕ дӕр, сылгоймӕгтӕ дӕр.
Сӕ зарӕджы иунӕг базард уыди «Елиа, Елиа! Ӕлдары цоппай!».
Ахӕм кафт уыди
черкесӕгтӕм, абазинӕгтӕм, абхазӕгтӕм, балхъайрӕгтӕм ӕмӕ хъӕрӕсейӕгтӕм дӕр.
Дзырд «цоппай»-ы
этимологи бӕрӕг нӕу.
Устыты кафты фӕрцы сылгоймӕгтӕ куырдтой
уӕларвӕй къӕвдатӕ кӕнӕ хур. Хъӕуы алыварс зылдысты кафджытӕ ӕртӕ хатты, сӕ
разӕй та хастой бел кӕнӕ хӕфс чындзы хуызы арӕзтӕй. Уыцы кафтма нӕлгоймӕгтӕн
кӕсын дӕр не’ мбӕлди. Кӕд-иу исты нӕлгоймаг кафджыты размӕ фӕци, уӕд иу ӕй
ӕрцахстой, стӕй та «ауӕй» кодтой йӕ бинонтӕн кӕнӕ та йӕ донмӕ ныппӕрстой.Уый
фӕстӕ та кодтой куывд. Куывды бадыны бар ӕрмӕст сылгоймӕгтӕн уыдис.
Ӕнӕмӕнг радзурын
хъӕуы Зилгӕ кафты тыххӕй. Ӕнцон кафтыл нымад нӕу. Кафтæн йæ мидис уый
мидæг ис, æмæ хъæрццыгъа (лæппу) ахсы бæлоны (чызг).Уыцы
кафт ерысы хуызӕн уыди. Уӕлдай арӕхстдзинадыл чызгӕн нымад уыди сабыр,
ӕнӕфенкъуысгӕ кафт. Чызджытӕ сӕхи ахуыр кодтой ӕнӕфенкъуысгӕ кафт кӕнынмӕ.
Хæстон уавæр нæ
фыдæлтæй домдта хæдзарæй дард уæвын, балцыты цæуын. Афтæмæй фæзындысты, æрмæст
нæлгоймæгтæ кæй кодтой, ахæм кæфтытæ. Уыдон æвдыстой ирæтты лæгдзинад,
хъæбатырдзинад, хæцæнгарзæй архайынмæ куыд арæхсынц, уый. Уыцы кӕфтытӕм хауынц:
хъаматимӕ кафтытӕ цалдӕр хуызы ӕмӕ къахфындзтыл кафт.
Куыд дзырдтой нӕ
фыдӕлтӕ, уымӕ гӕсгӕ, хъаматимӕ кафт ахӕм цырд кафыдысты ӕмӕ сӕ хъаматӕ ма
ферттив-ферттив кодтой фыр тагъдӕй.[4]
Ӕрмӕг агургӕйӕ нӕ
цӕст фӕхӕцыд иу ӕнӕзонгӕ кафты хуызыл. Ӕрхӕссӕм цы ӕрмӕг ссардтам цитатӕйы
хуызы: «Арафтата – танцевавшийся вокруг святилища Реком
до 1924 г. Танец этот исполняли только мужчины, причём старики, держась под
руки, образуют не сомкнутый хоровод, впереди наиболее старшие и далее по
нисходящей линии лет. Второй ряд танцующих стоит на плечах стариков первого
ряда, причём на правом плече старейшего и на левом плече следующего по летам
старика стоит старший из танцующих во втором ряду с ним стоит подруку следующий
за ним по летам.
Ацы кафты равзӕрды историйы бацагурыны фӕдыл Абайты Васойы
Этимологион дырдуаты цы ӕрмӕг ссардтам, уымӕ гӕсгӕ рӕфтӕ – нысан
кӕны ӕмбисбон. Кӕй зӕгъын ӕй хъӕуы ныртӕккӕ ирон диалекты дзы нал пайда
кӕнынц, арӕхдӕр дыгурон далекты. Фӕлӕ, ирон диалекты дзы кӕй пайда кодтой уымӕн
ӕвдисӕн «Чермен»-ы текст[5].
Уымӕ гӕсгӕ, скодтам ахӕм хатдзӕг: ӕвӕццӕгӕн уыцы кафт кодтой
сихорафон Рекомы бӕрӕгбоны астӕу.
Ӕнӕ кафтӕй,
хъазтӕй иунӕг цины хъуыддаг дӕр нӕ уыди. Ӕмӕ кафын хъуама алчидӕр зыдтай.
Худинагыл нымад уыди кафын ма зонын. Гыццылӕй-иу байдыдтой кафын ахуыр кӕнын.
Фыццаг рацыд хъазтмӕ уыди бӕрӕгбоныл нымад куыд кӕстӕртӕн, афтӕ ныййарджытӕн
дӕр
Хъазтӕн уыдис
йӕхи уаг. Алчидӕр ӕй зыдта ӕмӕ йӕхи куыд ӕмбӕлди афтӕ дардта. Дзӕгъӕл худтытӕ,
ӕнӕуаг митӕ, хъӕрӕй дзырд ничи кодта хъазты. Хъазты мидӕг каст цыди кӕстӕртӕ
сӕхи куыд бавдисой уымӕ. Уымӕй уӕлдай, кӕфтыты амонӕг уыди бӕлвырд адӕймаг – чегъре.
Уый амыдта чи рацӕудзӕн кафынмӕ ӕнӕ уый амындӕй кафты фӕзмӕ рацӕуыны бар
никӕмӕн уыд.
Ирон кафт
сценӕйыл чи сӕрттивын кодта, уыдонмӕ хауынц: Уарзиаты Хаджисмел, Хетӕгкаты
Владимир, Плиты Нодар, Байаты Альбинӕ, Хуыбаты Зӕринӕ ӕмӕ иннӕтӕ. Ирон кафты
культурӕ ныр хӕссынц Ирыстоны номдзыд ансамбльтӕ: «Алан», «Ирыстон», «Хӕхты
сывӕллӕттӕ», «Сӕрмӕт» ӕмӕ ӕндӕртӕ.
2. ИРОН КАФТЫ АХАДЫНДЗИНАД НЫРТӔККӔЙЫ
СКЪОЛАДЗАУТЫ ЦАРДЫ
Ирон кафты
ахадындзинады бӕрц ныртӕккӕйы скъоладзауты царды сбӕрӕг кӕныны тыххӕй сарӕзтам Кудзойты
Влӕдимиры номыл 44-ӕм астӕуккаг скъолайы 7-ӕм кълӕсты ахуырдзауты ‘хсӕн ӕрфарст.
Ӕрфарсты ис 6
фарсты:
Ӕркӕсут
сӕм слайды.
1. Кафын зонын
хъӕуы, куыд дӕм кӕсы? Цӕмӕн?
2. Цӕуыс
кафджыты къордмӕ? Цавӕр кафджыты къордмӕ цӕуыс (ирон кӕфтытӕ, кавказаг кӕфтытӕ,
нырыккон кӕфтытӕ)?
3. Бӕрӕгбӕтты
хъазты мидӕг фефсӕрмы кӕныс кафынмӕ рацӕуын?
4. Цавӕр кафт
цӕуы дӕ зӕрдӕмӕ тынгдӕр?
5. Цавӕр кафт
дын у ӕнцондӕр кафын (ирон кӕфтытӕ, кавказаг кӕфтытӕ, нырыккон кӕфтытӕ)?
Ӕрфарст сарӕзтам
ӕртӕ къласы мидӕг: 7В-, 7Г- ӕмӕ 7Д-йы лӕмӕгъ къордты.
Ӕмткӕй ацы
кълӕсты ис 60 скъоладзауы, ӕрфарсты архайдтой 55 адӕймаджы.
Ӕрфарсты фыццаг
ӕртӕ фарсты дзуӕппыты (о/нагъ) фӕстиуджытӕ ӕвдыст сты 1-аг Таблицӕйы.
Тӕблицӕмӕ ӕркӕсут слайды.
Фарст
Дзуапп
|
«О»
|
«Нагъ»
|
1.Кафын зонын хъӕуы, куыд дӕм кӕсы?
|
48
|
7
|
2. Цӕуыс ирон кафджыты къордмӕ?
|
20
|
35
|
3. Бӕрӕгбӕтты хъазты мидӕг фефсӕрмы кӕныс
кафынмӕ рацӕуын?
|
36
|
19
|
Ӕркӕсӕм ацы
фӕрстыты комментаритӕм. Фыццаг фарстмӕ гӕсгӕ скъоладзаутӕ лӕвӕрдтой ахӕм
дзуӕппытӕ:
Бакӕсут
сӕм слайды.
1. Кафын у
тынг рӕсугъд.
2. Чызджытыл
ӕмӕ лӕппутыл тынг фидауы ирон кафт кӕнын.
3. Ирон хъуамӕ
кафын куыд нӕ зона.
4. Цӕмӕй
хъазты мидӕг лӕугӕ ма кӕнай.
5. Цӕмӕй
рӕсугъд кафай.
6. Уымӕн ӕмӕ
буары пластикӕ рӕзын кӕны, ӕнӕниздзинадӕн пайда у.
Дыккаг фарсты дзуӕппытӕм
гӕсгӕ зӕгъӕн ис ӕмӕ, сӕ фылдӕр цӕуынц кавказаг кӕфтыты къордтӕм кӕнӕ кафынц
ансамблы.
Ӕртыккаг фарсты
дзуӕппытӕм гӕсгӕ бафиппайдтам:
а) хъазты мидӕг кафынмӕ не’ фсӕрмы кӕнынц кафджыты къордмӕ чи
цӕуы, уыдон;
ӕ) ӕфсармы та фӕкӕнынц уымӕн
ӕмӕ сӕм афтӕ кӕсы раст кӕй нӕ кафынц, уый; фӕнды сӕ рӕсугъд кафын зонын;
б) ныфсджындӕр бирӕтӕ сты
нырыккон кӕфтытӕ кафынмӕ.
Цыппӕрӕм фарсты
дзуӕппытӕ равдисдзыстӕм диаграммӕйы хуызы.
Диаграммӕ
ӕвдыст цӕуы слайдыл.
Ӕмӕ фӕндзӕм
фарсты дзуӕппытӕ фенын ис 2-аг Таблицӕйы.
Кавказаг кӕфтытӕ
|
Ирон кӕфтытӕ
|
Нырыккон кӕфтытӕ
|
40
|
40
|
47
|
Куыд уынӕм афтӕ,
нырыккон кӕфтытӕ нырыккон скъоладзаутӕм кӕсынц ӕнцондӕр. Махмӕ гӕсгӕ, нырыккон
кӕфтытӕн бӕлвырд уагӕвӕрд кӕй нӕй, уый тыххӕй ӕнцондӕр кӕфтытыл нымад
ӕрцыдысты.
ХАТДЗӔГТӔ
Нӕ иртасӕн
куыстӕн скодтам ахӕм хатдзӕгтӕ:
1. Скъоладзаутӕ
ӕмбарынц кафын зоныны пайда;
2. Ныртӕккӕйы
скъоладзаутӕ ирон кӕфтытӕн аргъ кӕнынц, канд ирӕттӕ нӕ, фӕлӕ ӕндӕр
адӕмыхӕттытӕ;
3. Ирон кӕфтытӕй
уӕлдай аргъ кӕнынц кӕцыдӕр кавказаг кӕфтытӕн ӕмӕ нырыккон кӕфтытӕн;
4. Кӕд
скъоладзауты зӕрдӕмӕ цӕуынц ирон/кавказаг кӕфтытӕ, уӕддӕр сын кафынмӕ ӕнцондӕр сты нырыккон кӕфтытӕ;
5. Бирӕтӕ бӕллынц
рӕсугъд ирон кӕфтытӕ рӕсугъд ӕмӕ дӕсны кафт кӕнын.
Кӕронбӕттӕны
зӕгъдзыстӕм, ирон кафт ӕнгом баст у ирон адӕмы культурӕимӕ, ирон адӕмы
миддунеимӕ ӕмӕ кусын хъӕуы ирон кафты культурӕйы рӕзтыл.
БУЗНЫГ!
ПАЙДАГОНД
ЛИТЕРӔТУРӔ:
1.
Абайты Арбилянӕ. Ирон кафт — нæ адæмы рухс цæсгом æвдисæг // Газет «Рæстдзинад». – 2009 азы. – 11 ноябрь
2.
А.Х. Магометов «Этнография Осетии», «Ир», 1970 г.
3.
В.И. Абаев Осетинский язык и фольклор т. I, М.:
Издательство Академии наук СССР, 1949, 284
4.
В.И. Абаев Историко-этимологический словарь осетинского языка в 4-х томах; Том I, A-K’, Издательство Академии
наук СССР, Москва-Ленинград, 1958
5.
В.И. Абаев Историко-этимологический словарь осетинского языка в 4-х томах; Том II, A-K’, Издательство «Наука»,
Ленинградское отделение Ленинград, 1973
7.
В.И. Абаев Историко-этимологический словарь осетинского языка в 4-х томах; Том III, A-K’, Издательство «Наука»,
Ленинградское отделение Ленинград, 1979
8.
В.И. Абаев Историко-этимологический словарь осетинского языка в 4-х томах; Том IV, A-K’ Издательство «Наука»,
Ленинградское отделение Ленинград, 1989
9.
Махарбек Туганов Очерк «Осетинские танцы», «Ир», 1977 г.
10.
Пчелина Е. Г. Местность Уаллагир и шесть колен рода Осибагатара.– Архив СОНИИ,
ф. 6, оп. 1, д. 21.
Интернет-ресурс
1.
Нарты Кадджытӕ. Литературон журнал «Дарьял»-ы электронон чиныгдон
http://biblio.darial-online.ru/text/narts/index_os.shtml
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.