Инфоурок Другое Научные работыНаучно-исследовательская работа по бурятскому языку на тему "Особенности стихов Э.Ч. Дугарова

Научно-исследовательская работа по бурятскому языку на тему "Особенности стихов Э.Ч. Дугарова

Скачать материал

МБОУ «Дарма Жанаевич Жанаевай нэрэмжэтэ Хориин

юрэнхы эрдэмэй нэгэдэхи  һургуули»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Эрдэни Дугаровай үхибүүдтэ зорюулhан зохёолнуудайнь онсо шэнжэ

Номинаци: «Алтан ɣлгын дуушад»

 

 

                                                                      

                                   

                                                                                                                                                

                                                                                                          

                                                                                                                        

                                                                                                  Автор: Нимаева Оюна Эрдэниевна,

                                                                                                                10б классай Һурагша                                                                                                                                                                                                                                                      

                                                                                                 Хүтэлбэрилэгшэ: Ванжилова Лариса                                                                 

                                                                                                              Дамбаевна, дээдэ категориин

                                                                                                     буряад хэлэ ба литературын багша

                                                                                                               

                                                                                                              

                                                                                

 

                                                               

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 

 

Хори, 2016

Гаршаг

 

Оролто үгэ……………………………………………………………………………………………..2

1. Бүлэг  Эрдэни дугаровай зохеолнуудай жанрнууд ба тэдээн соохи темэнүүд.

1.1 Уран зохеолшын намтар ба зохеохы зам…………………………………….. …………………5                           

1.2. Эрдэни Дугаровай зохеолнуудай гол шэнжэ ба тэдэнэй гол удха…………………………....6

II. бүлэг. Эрдэни дугаровай тоонто нютаг тухай шүлэгүүдые уран аргын талаҺаа шэнжэлэлгэ.

2.1. Тоонто нютаг тухай шүлэгүүдэйнь шэнжэлэл, хэлэнэй баялиг………………………………7

2.2. Уран зохеолшын шүлэгүүд үхибүүдэй Һонирхол таталга ба тэдэнэй мэдэсэ үргэдхэлгэ……………………………………………………………………………………………..9                         

Тобшолол…………………………………………………………..…………………………………10

ХэрэглэгдэҺэн литература……………………………………...…………………………………..11

Хабсаргалта…………………………………………………………………………………………..12

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Оролто үгэ

Буряад хэлэн болбол буряад арадай эртэ урда carhaa хойшо һанал бодолоо дамжуулжа ябаһан үндэliэн хэлэниинь гээшэ. Манай эхэ эсэгэнэр, тэдэнэй уг гарбалнууд хэдэн мянган жэлдэ түрэлхи хэлэн дээрэ хөөрэлдэжэ, һанал бодолоо андалдажа, ажахыгаа, соел болбосоролоо  хүгжөөхын түлөө оролдожо, үндэһэн хэлэеэ нягта наринаар хадагалан, мүнөө хүрэтэр acapһан түүхэтэй. Мүнөө сагай эрилтын ёһоор үхибүүдые бага наhанhаань түрэлхи хэлэн дээрэнь hypraxa, хүмүүжүүлхэ гэһэн харюусалгатай зорилго хүүгэдэй сэсэрлиг ба һургуулинуудай урда табигдана.

Мүнөөнэй хатуу сагта түрэлхи хэлэнэй үүргэ, уран зохеолой хүгжэлтэ, удха шанар сэгнэшэгүй болоод байна. Юундэб гэхэдэ, тэрэ һурагшадай наукын үндэһэ һууринуудые шудалхада туһа түхэм боложо үгэдэг.         

Һурагша литература уншажа, үзэжэ, эрдэм мэдэсэеэ улам үргэдхэнэ. Зохеолой удхатай танилсахадаа, хүнэй сэдьхэл бодолынь доһолон хүдэлдэг, мэдэрэлдэнь, абари зандань хубилалтануудые оруулдаг. Геройнуудайнь хэһэн үйлэ хэрэгүүдээрнь, тэдэнэй доторой сэдьхэлые, бодолые тааха, сэгнэхэ шадабаритай болодог. Энэнь литературын  болбосоруулхы, хүмүүжүүлхы үүргэ болоно.             

Танай анхаралда хүүгэдэй эрхим аха нүхэр, гурбадахи үеын уран зохеолшодой нэгэн болохо, буряад  поэзиин  бэлигтэй поэт,  эдэбхитэйгээр ажаллажа байһан Эрдэни Чимитович Дугаров тухай хөөрэжэ үгэхэмнай. Э. Дугаров үхибүүдэй зан абариие, хүсэл, һонирхол, аяг ааша, бага зэргын алдуу, хүлеэгдээгүй «баатаршалгануудые» сугтаа ябаһан шэнгеэр, һайн мэдэхээр, тэрэ зуураа «һэмээхэнээр» һургажа шадаха, тордиһогүй буряад хэлээр, шог зугаатайгаар бэшэнэ.  Энэ темэ абаһан ушарни гэхэдэ, Эрдэни Дугаровай үхибүүдтэ зорюулһан зохеолнуудыень  уншажа, шүүмжэлжэ үзэхэдэ, һурагшадай хүмүүжүүлгэдэ, һургалгада, хүгжөөлгэдэ ехэ хэрэгтэй гэхэ байнабди. Мүнөө үедэ залуу поэдүүд олонщье һаа, үхибүүдтэ зорюулжа бэшэдэг уран зохеолшод үгы шахуу. Минии һанахада, үхибүүдэй  номууд олон байха еһотой. Э. Дугаров тон онсо өөрын харасатай, өөрын бодолтой юм. Зохеолнуудынь удхаараа ехэ гүнзэгы, хүнэй абари зан, хүнэй һанал бодол эли тодоор харууланхай. Буряад хүүгэдтэ зорюулһан литература, педагогическа эрдэм дээрэ үндэһэлhэн, ургажа ябаhан багашуулые ойро тойрон ажабайдалтай танилсуулжа, ниитын ба хубиингаа асуудалнуудые зүбөөр ойлгохо ба тэдэниие ажабайдалдаа дуратайгаар хандаха, үхибүүдэй ухаан бодолые гүнзэгырүүлхэ, тэдэнэй мэдэрэлые хүгжөөхэhөө гадна түрэл арадайнгаа һанал бодол үргэжэ ябаха хэрэгтэ ехэ нүлөө үгэнэ. Энэ баримта манай хүдэлмэридэ тон шухала үндэhэ hууринь боложо үгэнэ.   Иимэ зохеолнуудые оложо, шэлэжэ, үхибүүдтэ ойлгуулжа шадаха шадабариһаа шэнжэлэлгын  актуальна асуудал хараалагдана.

Шэнжэлгын гол зорилго::Эрдэни Дугаровай зохеохы зам, творческо мастерство  шэнжэлэлгэ ба тэрэнэй тоонто нютагта, үхибүүдтэ зорюулагдаhан зохеолнуудай онсо зүйл шэнжэлэн харуулха. Шэнжэлгын объект: Эрдэни Дугаровай творчество, тоонто нютаг тухай  шүлэгүүдэйнь онсо шэнжэ.

Шэнжэлгын предмет: Эрдэни Дугаровай тоонто нютагта зорюулhан зохеолнуудай шэнжэнүүд.     

Гипотезо: Эрдэни  Дугаровай шүлэгүүд үхибүүдэй хэлэ уян, нугархай, баян, юрэнхы мэдэсэнь арадайнгаа еһо заншалтай холболдон хүгжэнэ, ухаан бодол ба һонирхол  хүгжөөгдэнэ, түрэл хэлэнэйнгээ уран аргануудтай гүнзэгыгөөр танилсана.

Шэнжэлэлгын тодорхой зорилгонууд:

1.      Уран зохеолшын намтар ба зохеохы зам харуулха.

2.       Э.Дугаровай зохеолнуудай гол шэнжэ ба тэдэнэй удха элиүүулхэ.

3.       Тоонто нютагта зорюулагдаһан зохеолнуудай шэнжэлэл, хэлэнэй баялиг.

      4. Зохеолнуудайнь үхибүүдэй һонирхол таталга болон тэдэнэй мэдэсэ үргэдхэлгэ, хүмүүжүүлхы үүргэ.

Шэнжэлгын методүүд: түүхын-зэргэсүүлгын, психологическа методүүд дээрэ шэнжэлхэдээ нэн түрүүн  эдир залуу  үхибүүдтэ зорюулһан шүлэгүүдые удхын талаһаань системнэ анализ хэхэ гэжэ оролдообди. Минии ажал нэн түрүүн һургуулиин үхибүүдтэ, багшанарта  болон уншагшадта хэрэгтэйшье, хабаатайшье болохо гэжэ һананаб. Тус хүдэлмэри оролто үгэһөө, хоер хубиһаа, тобшололһоо, хэрэглэгдэһэн литератураһаа бүридэһэн байна.

 


Бүлэг I. Э.Дугаровой зохеолнуудай жанрнууд ба тэдээн соохи темэнүүд

1.1.  Уран зохеолшын намтар ба зохеохы зам.

Эрдэни Дугаров… Энэ нэрэ гансашье хүүгэдтэ бэшэ мүн ехэшүүлдэшье мээдэжэ болонхой. Бэлигтэй уран  зохеолшо, поэт Э. Дугаров Хориин аймагай Ашанга нютагта 1945 оной январиин нэгэндэ юрын ажалша айлай бүлэдэ түрэһэн намтартай.Э. Дугаров багаһаа хойшо һонор, һэргэг хүбүүн байжа, нютагайнгаа зоной ажабайдал, тэрэ үеын үйлэ хэрэгүүдые, ехэ анхаралтайгаар ажаглажа, сэдьхэл соогоо хадагалжа ябадаг байгаа. 1952 ондо Эрдэни Дугаров Ашангын дунда һургуулида ороо һэн. Саашадаа Хориин дунда һургуули дүүргээ. Хаанашье һурахадаа,анханһаа хойшо түрэл хэлэндээ,литературадаа дуратай байжа, гүнзэгыгөөр шудалхые оролдодог, тэрэ үеын уран зохеолшодой зохеолнуудые уншадаг, һонирходог байгаа. Манай шэнжэлгээр, Эрдэни Дугаровай зургаадахи класста һуража байхадань, буряад хэлэнэйнь багша Дугар Тогтохоевич гэртээ хоер шүлэг зохеогоод ерэхэ гэһэн даабари үгөө. Тиихэдэнь уран зохеолшо «Горхон», «Загаһашан» гэжэ шүлэгүүдые зохеожо, классайнгаа урда уншаа, багшань эдэ шүлэгүүдыень һургуулиин ханын газетэдэ толилоо. Тэрэ гэһэнһээ хойшо мүнөө хүрэтэр бэшэжэ байна. Э. Дугаров дунда һургуули дүүргэһэнэйнгээ һүүлээр Совет Армиин албанда ябажа ерээ. Һүүлдэ Улаан-Үдын хүдөө ажахын техникумда һураа. Дүүргэһэнэйнгээ һүүлдэ, түрэл Ашанга нютагаа бусажа, элдэб ажалда хүдэлжэ эхилээ бэлэй. Клубай даагшаар, киномеханигаар, тоогые даагшаар хүдэлөө.1963 ондо «Буряад Үнэн» газетэдэ «Һанагшаб» гэжэ шүлэгынь Шираб Нимбуевай зууршалгаар гараба. Тэрээнһээ хойшо Хориин аймагайнгаа «Шэнэ Үдэ», республикынгаа «Буряад Үнэн» газетэнүүдтэ, «Байгал», «Хараасгай», «Сибирские огни» журналнуудта шүлэгүүдынь хэблэгдэжэл байдаг. Э. Дугаров «Хараасгай» журналай сэтгүүлдэ хүдэлһэн намтартай. 1984 ондо Москвада болоһон бүхэроссиин  залуу уран зохёолшодой суглаанда хабаадалсаһан  байна. Зүүн Сибириин драматургнуудай семинарта хабаадалсаа. Һүүлэй үедэ залуушуулай конференцинүүдтэ хабаадалсаа. Тэндэ аха нүхэдэйнгөө дунда анхарал, заабари, магтаалдашье хүртөө. Росиин уран зохеолшодой холбооной гэшүүн. Э. Дугаров ажалай ветеран. 1995 ондо Эрдэни Дугаровта  Буряад Республикын соелой габьяата хүдэлмэрилэгшэ гэһэн нэрэ олгогдоо бэлэй. Эрдэни Дугаров манай Хориин аймагай найдалнай гээшэ. Гансашье Хориин бэшэ, мүн Буряад ороной найдал юм. Мүнөө Хори тосхондо үшөөл һонин номуудые бэшэжэл  һуудаг.

 

1.2. Э.Дугаровай зохеолнуудай гол шэнжэ ба тэдэнэй гол удха

Мүнөө үедэ хараад үзэхэдэ багашуулай литература, урдандаа бэшэһэн зохеолнуудһаа ехэ үсөөн болонхой. Юуб гэхэдэ, үхибүүдтэ бэшэдэг уран зохеолшод хомор болоо гэжэ тэмдэглэмээр. Багашуулда зорюулан бэлигтэйгээр зохеодог уран зохеолшодой нэгэн Э. Дугаров болоно. Хүүгэдтэ зорюулан бэшэхэ гээшэ тиимэ бэлэн бэшэ. Түрүүшээр харахада, хүүгэдэй мэдэрэл, гуниглалга ойлгожо , досоохииень урбуулан һэргээжэ шадаха оньһон хэрэгтэй. Энэ  бага балшар наһанһаа үхибүүдэй хожомой үйлэ, хүгжэлтэ, тэдэнэй саашанхи ажабайдалһаа дулдыдана. Уран зохеолшоной байгуулха ажал мүнөө үеын асуудалнуудые баримтална. Уран шүлэгшэн Э. Дугаровай хэлэн баян, шүлэгүүдэйнь найруулга уян нугархай. Багахан үхибүүдэй наһанда  тааруулжа бэшэһэн зохеолнууд олон. Жэшээнь: тэрэнэй номууд «Элбэг жаргал дурамни» (1980), «Хүүгэд бидэ барандаа» (1984), «Минии гэр» (1987),  «Холын замда гарахадаа» (1989), «Үдэшын үльгэр» (1993), һүүлэй жэлнүүдтэ гараһан номууд «Отлравляюсь в дальний путь» (2004), «Гурбан минии эрдэни» (2004), «Дайдын амитад дайдадаа», «Шарай сэлмэг дайда», «А-һаа Я хүрэтэр туршалдааб», «Зулын буянтай гэрэл соо», «Буян далай сагаалган», «Гансал инаг дуран тухай»  (2005), «Түрэнхэй түгсүүл», «Намда робот хэрэгтэй», «Хэн бэ Юун бэ», «Годоорһон горшоог», «Газар тэнгэри хоерой хоорондо», «Барагдашагүй асуудалнуудай хүлгөөн», (2006), «Алагад гэһэн алгана», «Үүлэн унаган», «Хүлеэгдээгүй зөөдэл», «Юумэнүүд тухай», «Хэршэмэг мяхан» гэхэ мэтэ.

Э. Дугаров хүүгэдтэ зорюулһан шүлэгүүдые бэшэхынгээ хажуугаар үхибүүдэй аяг зангые олон талаһаань зураглаһан  бишыхан рассказуудые зохеодог юм. Жэшээнь:  «Хашартайгтыл даа…», «Хадын үһэн», «Үндэгэнүүд»,» Халюухай» гэхэ мэтэ рассказуудынь «Буряад  Үнэн» газетэдэ толилогдоһон байна. Эдэ рассказууд хэмжээгээрээ багаханууд болобошье, тон ойлгосотой, бага наһанай үхибүүдтэ бэшэгдэнхэй гэжэ мэдэхээр. Юуб гэхэдэ, эдэ зохеолнуудай геройнууд булта эхин классай һурагшад болоно. Уран зохеолшоной зохеолнуудтай  дүтөөр танилсалга хүн бүхэндэ һонирхол асарха, мэдэсыень үргэдхэхэ, сэдьхэлыень баясуулха, урма зоригыень бадарааха гэжэ һананаб.

Эрдэни Дугаровай уран бэлиг олон  hалбаритай гэжэ манай мэдээжэ уран зохеолшо Цырен-Дулма Дондогой «Буряад үнэнэй» хуудаhанда тон зүб тэмдэглэhэн байна (Буряад Үнэн - 1994, декабриин 8). Юуб гэхэдэ, Эрдэни Дугаровай зохеохы ажалые сүм бултыень абаад харабал, уран шүлэгhөө гадна, тоолуурнууд, таабаринууд, шүлэглэмэл үльгэрнүүд болон прозоор бэшэhэн зохеолнууд болоно.  

«Элбэг жаргал дурамни» гэһэн түрүүшын ном соо ороһон шүлэгүүдынь  залуу уран зоеолшодой конференци дээрэ үндэр сэгнэлтэдэ хүртөө. Номойнь эгээл түрүүшын бүлэгтэ гражданска эршэ ульһатай шүлэгүүд оронхой. «Дуратайб, бага наһанайм үлгы- алтан тоонто нютагтаа» гэхэдээ поэт алдуу хэнэгүй. Эхэ орондоо. Түрэл нютагтаа, арад зондоо, хани нүхэдтөө эрхим мүрнүүдээ тэрэ зорюулна. Шүлэгтэнь нэгэ үлүү юумэ гэжэ үгы, булта һууридаа тааруулагданхай байдаг.  Ямар нэгэ үйлэ  хэрэг харуулһан  сюжетнэ шүлэгүүд номой шэмэглэл болодог. «Һүхэ»,» «Түрэл үйлсэ», «Хажуур түрүүшынхиеэ барихада» гэхэ мэтэ шүлэгүүд һонирхолтой байна. «Ашанга - арюун тоонтомни» гэжэ бүлэг соогоо түрэһэн тоонто тухайгаа  гоеор бэшэнхэй. Хүн бүхэн хэншье байг нютагаа магтадаг, дууладаг, зүрхэндэнь эгээл  дүтэ байдаг ха юм.

«Хүүгэд бидэ барандаа» гэһэн номынь һая хүлдэ орожо байһан хүүгэдтэ зорюулагдана. «Хүн болохо багаһаа, хүлэг болохо унаганһаа» гэһэн урданай оньһон үгын  хэлсэдэгэй еһоор энэ ном соохи шүлэгүүдынь үхибүүдые һайн бэрхэ хүн болгохо зорилго урдаа табина. Эхэ орондоо дурлажа, ажал хүдэлмэридэ һуража ябаһан үхибүүдтэ зорюулагдаһан шүлэгүүд . хурса мэргэн таабаринууд һонирхолтой. Энэ номой геройнууд юрын,шууяатай, тоомгүй, хүдөө нютагай үхибүүд болоно. Таабари шүлэгүүдынь үхибүүдэй ухаан бодол, эдэбхи хүгжөөнэ. Энэ номой «Үзэглэл» гэжэ хубинь ехэ һонирхолтой. Үзэглэл тухай шүлэгүүдые Ж. Зимин, Ц-Б Бадмаев болон бусад бэшэһэн, Харин Э. Дугаров өөрынгөө «Үзэглэл» зохеоходоо нэгэшье үзэгэй удха дабтаагүй, үзэг бүхэндэ шэнэ ба мэргэн сасуулга хэрэглэжэ шадаа.

«Минии гэр» гэжэ ном соонь үхибүүдэй абари зан , ажал хэхэ шадабари тухай шүлэгүүд дотор хэлэгдэнэ. Энэ ном соогоо Эхэ орон тухай, табан хушуун мал, тоонто нютаг,һайндэрнүүд,  оршон тойрон байгаали, ажабайдал тухайгаа поэт өөрынгөө һанамжануудаа шүлэг болгон зураглана.

«Үдэшын үльгэр» гэһэн номой гол удхань - үхибүүдэй ажабайдал. Тэдэнэй элдэб абари зан, үдэр бүхэнэйнь үйлэ ушарал, баяр голхорол, түрэл байгаалитаяа холбоо өөһэдынь нюдөөр поэт харан, уран хурсаар зураглана. Поэт арадай аман зохеолые юрын зоной хэлые һайнаар мэдэдэг байна. Жэшээнь, «Нэмэлтэтэй шүлэг» гээшэнь иимэ туршалгануудай нэгэн болоно:

Табан хушуу малаа                               Дэлһэтэ……

Табан хургаяа даража,                         Дэлэнтэ…….

Тооложо туршал даа,                           Шагайта……

Таажа хэлэел даа,                                 Һахалта…….гэхэ мэтэ.

   Эндэ ямар ажаглалта хэлтэйб гэхэдэ, нэн түрүүн удхыень ойлгожо шадабал, тэдэнэр ухаагаа гүйлгэжэ, зарим хүндэ үгэнүүдые олохо болоно ха юм. «Ололготой шүлэг» гэжэ шүлэг уншахадаа, эдирхэн уншагшаднай баһал эдээнтэй адли, ехэл һонин хоргодоо, бэдэрэлсээ наадаха дуратай ха. Дэлхэйе өөрынхеэрээ, образноор хаража, хүнүүдтэ юун тухай хэлэхэ гэһээрнь, хүнүүдые хайшань уряалдагаар һайн поэдые бусадһаа илгаруулмаар.

 Поэдэй «Угай табисуураар» гэһэн шүлэгынь уг залгаламжалга тухай, хэһэн бүтээһэнээрээ, хүнүүдтэ туһатай ажалаараа омогорхолго тухай. «Багаһаань хойшо үбгэн абаяа дахаһаар бага сага һүхын  дүйдэ һураһан барилгаша дархан хүбүүн «уран угаа дамжадаг» гээд урмашуулан нютагаархидни хүхеэгээд, бүхы гэрнүүдээ бүтээлгэхэ һанаатай һэн хаш даа…» гэжэ мэдэрнэ. Иигэжэ хүнэй хуби заяае өөрынгөө хубиин хэрэгһээ таһалангүй, хүнүүдтэ алба хэжэ, туһалжа, хүнүүдтэй хамта зоболсожо, баярлалсажа ябаха гээшэ бодото поэдэй атаархама шэнжэ болоно. Эрдэни  Дугаров  ажаглаhан дуулаһанаа rюэзиин нюдөөр  хаража, поэзиин  шэхээр шагнажа, сэдьхэл зүрхэн соогуураа гapгaaд, юрэнхыгөөр зураглангүй, образуудай хэлэзр уншагшадтаяа ярилдадаг hайхашаама заншалтай.

Ямар нэгэ үйлэ хэрэг харуулhан сюжетнэ шүлэгүүд  номой шэмэглэл болоно. «hүхэ», «Түрэл үйлсэ», «Үглөөгүүр», «Хажуур түрүүшынхиеэ барихадам, «Үбhэнэй үеын  бороо  гэhэн шүлэгүүдынь hонирхомоор байна.

Эрдэни Дугаровай уянгата шүлэгүүд өөрынь нэрэhээ бэшээтэй. Ямаршье томо зохеолдо, бишыхан шүлэгтэшье авторай өөрынь үзэhэн, хараhанай, баясаhан зобоhоной хуби оролсоhон байдаг. Уянгата шүлэгүүдэйнь гол удха тухай хэлэхэ болоо һаа, буряад арадай хүндэмүүшэ зан, сагаан сэдьхэл, үеһөө үедэ даижажа ерэһэн  еһо заншал, түрэл байгаали, залуу наһан,  инаг дуран, ажабайдал болоно.

 

 

 

 

 

1.3. Үхпбүүдтэ зорюулһан зохеолнуудай жaнрнууд ба темэнүүд

Эрдэни Дугаровай зохеохы  ажалые сүм бултыень абаад харабал, уран шүлзгһөө гадна тоолуурнууд, таабаринууд,  шүлэглэмэл үльгэрнүүд болон  хүүгэдтэ  зорюулагдаһан багахан онтохонууд, рассказууд  болоно.  Зүгөөр  бэлигэйнгзз гол бодолые, сэдьхэлэйнгээ уянгые ерээдүйн зондо ­багашуулда зорюулна. Үхнбүүдтэ зорюулаrдаhан  юхеолнуудынь багашуулай ойлгохоор тодо, хурса, удхынгаа талаар ойлгосотой байха зэргэтзй.  Поэт Эрдэни Дугаровай зохеолнууд эдэ  эрилтэнүүдтэ гүйсэд  хүрэнэ гэжэ тэмдэглэхээр.

«Үхибүүдтэ зорюулhан  уран зохеолые шэнжэлэгшэд  гэхз  гү, али  шүүмжэлэгшэдэй бодомжоор, хүүгэдэй литература,  нэгэдэхеэр тон hонирхолтойшье, хоердохеор, үнэн сэхэ байха еһотой болоно. Тиимэhээ  үхибүүдтэ зорюулhан уран зохеол ямаршье жанрай байг - хамаагүй, тон hонирхолтой байха зэргэтэй», - гэжэ үхибүүдэй литературын мэдээжэ шүүмжэлэгшэ  И. Мотяшов тобшолhон юм. Ном гээшэ эдирхэн уншагшын  hонирхолые алдангүй, дахуулжа ябаха болоно гээшэ бэзэ?  Энэ шанга  эрилтэдэ  Эрдэни Дугаровай  шүлэгүүд болон  шүлэглэмэл үльгэрнүүд түгэс таарана гэхэдэ, алдуу болохогүй .Жэшээнь, «Үдэшын үльгэр» гэжэ ном соонь тон hониншье, hургаалтайшье шүлэгүүд элбэг даа.

Манай үхибүүдтэ зорюулагдаhан буряад литературада багашуулаймнай тон дуратай жанр гэхэ гү, али хүүгэдэй элдэб үгүүлэлнүүд  ехээр хүгжөөгдөөгүй гэхэдэ болохо. Тиимэhээ Эрдэни Дугаровай номууд соо, илангаяа, «Хүүгэд бидэ 6арандаа», «Үдэшын үльгэр» соо тиимэ жанрай зохеолнууд элбэг  байна.  Энэ номууд  соо оруулагдаhан зохеолнууд  үхибүүдэй һонирхол  татахынгаа хажуугаар тэдэнэй ухаан бодолые  хүгжөөлсэхэ, шэнэ  юумэ,  мэдээсэл ойлгуулна гзэшэ. Эндэ жэшээ болгон  Эрдэни Дугаровай «Февраль hара» гэжэ шүлэг хаража  үзэхөөр. Жэпэй 12  һара тyxaй шүлэгүүдые олохон поэдүүд  зохеогоод туршаһан  байха. Жэшээ дурдан ядахаар бэшэ.  Сагһаа урид  наһа  6араһан  .манай мэдээжэ поэт Георгий Дашабьлов баһа «Арбан хоер hара» гэhэн үлхөө  шүлэгүүд соогоо февраль һара тухай иигэжэ бэшэнхэй:

Сaһаараал ходо бударһан,                             Сагаалжа хүүгэд дүрьенхэйл,

Сарюухан нара асарһан                                 Шэхэртэ ехээр хүртэнхэй,

 Сахирхан февраль уухилжа,                         Сэнгэнэл одоол тэбжэрхэй.

Сагаагшан үнеэн тугаллаа.                                                                          

 Энзл һара тухай Эрдэни  Дугаров иимээр хэлэнэ:

  Шэлдэн февраль                                   Адуун һүрэгтэл,

 Шэрүүн зантай,                                      Бордоһоор үлеэнэ.

 Шэмэрүүн hалхитай,                             Үлеэ үлеэһээр,

 Шэшэрүүлжэ ядахагүй,                          Үлүү хүйтые

Сагаалганай үеэр,                                     Дууһан үлеэхэнь

 Сагаан дэлhэтэтые                                  Дулаа дүтэлүүлхэнь.

Эдэ хоер шүлэгые сасуулжа үзэбэл, хоюулан соонь февраль hарын онсо шэнжэнүүд  тvхай үхибүүдтэ тодоор ойлгуулагданхай. Ойлгосогүй үгэнүүдые багашуул ойлгохогүйдөө болохо. Тиигэбэлнь,удхыень гансата ойлгуулжа үгэхэ зэргэтэй гээшэ. Жэлэй hаранууд тухай Эрдэни Дугаровай бусад шүлэгүүд hайнаар, образноор зохеогдонхой байна.

  Номой нэрэ болоhон "Үдзшын үльгэр" гэжз 7 жаахан бүлэгүүдһээ бүридзhэн шүлэгүүдые уншахада hонин. Үльгэрэй үйлэдэгшэ нюурнууд гэхэдэ; тулгуур; трамвай хоер болоно. Тулгуур унтаад, трамвай соо эзэнhээ гээгдэжэ, гансаараа үлэшэнэ. Һүни боложо трамларк яларна, трамвайнууд сугларна. Эзэеэ орхиliон тулгуур аргагүй ядалдана, ехээр айна. Тиихэлээрнь трамвай тэрэниие дулаахан үгөөр аргадана:

Дорюун даа mамтай,                       Торуулнагүйш.

Тон-тон                                             Урихан зантайш

Туһатайш; хүлдэнь                           Унтажа амарыш. 

Энэ утахан шүлэгөө  поэт иигээд  дүүргэнхэй:

…  Бүхэ нойрто а6тажа,

      Бүхы 6айдал зүүдэнэй,

      Зай, 6идэшье унтажа,

      Маная даа зүүдэеэ.

 Тулиhан тулгуурые хайрлаhан 6агашуул. тэрэнэйнгээ амар мэндэ нойрсоходо, өөhэдөөшье энээхэн үлгын дуун доро зохидхоноор унташаха жэшээтэй 6эшэ гү? Тиимэ haaнь, поэт энэ шүлэг соо та6иhан зорилгоео 6эелүүлжэ шадаа гээшэ. Энэ үльгэрэй темэ багашуулай hонирхол татахаар, хэлэниинь баян. Удаадахи шүлэгүүд coohoo «Хүхэ шүлэг», «Алаг туун», «Асуудал», «Сэлмэг үдэр», «Зун ямар үнгэтэй6?», «Хоер hолонго» гэhэн шүлэгүүдые илган дурдахада, тздэ булта юрын үгэнүүдззр, ульгам хзлззр бэшэгдэһэн байна. Тиихэдэ үхибүүдэй ухаан бодолые һорин хүгжөөхэ, һониншье, хэрэгтэйшье жанр болохо таабаринуудые һанаха болонобди. Арадай аман зохеолые автор хэрэглэжэ байхадаа, уншагшадайнгаа ухаан бодолдо тааруулжа, хэды олон таабаринуудые зохеогооб даа. Үгышье haa, түрэл арадайнгаа дууhашагүй аман үгын баялигые уудалжа, үхибүүдэй анха үнинhөө хэрэглэгдэн ерэhэн тоолуурнууд дээрэ тогтохоор. Энээниие авторай түрүүшын номууд соо бэшэгдэhэн шүлэгүүд, тоолуурнуудынь элирхэйлэн харуулна. Эндэ авторай  «Табан хурган» гэhэн үгүүлэл хэрэглэн, хэдышье hонин  тоолуурнуудые болон таабаринуудые зохеоhыень баясан дэмжэхээр. Илангаяа арадайнгаа аман зохеол мэдэхэ багашуулда зорюулжа, өөрынгөө «Хүүгэд бидэ барандаа» гэhэн ном  соо автор hониншье, hургаалтайшье үльгэр түүрээн бэшээ. Тиихэдэ бүхы уншагшадай анхарал тaтаһан, hонирхуулhан зүйл гэхэдэ, шүлэглэмэл үгүүлэлнүүд ба табан хурган тухай hониншье, зугаатайшье, эдир уншагшадта hургаалтайшье үльгэр болоно. Тиихэдэ бидэшье Ц-Б. Бадмаевай болон бусад ондоошье уран зохеолшодой буряад үгын хэб, үгын тааралдал болон бэшэшье нюуса оньhонуудтай танилсаhан байнабди. Эрдэни Дугаров нүхэдөө нэгэшье дабтангүй, тон өөрынгөө, тодо хүн бэлигые харуулhан байна. Дурсагдаһан үндэршье, харюусалгатайшье үгэнүүдые гэршэhэн авторай шүлэглэмэл таабаринуудые эндэ дурсангүй гарахын аргагүй.

Тиихэдээ автор энэ жанрта түрүүшын уран зохеолшо гэхэ гү, али тэрээндэ хандаһан шүлэгшэн  гэжэ тэмдэглэхээр. Юуб гэхэдэ, хүшэр, харюусалга ехэтэй энэ хэрэгтэ Х. Haмcapaeвhaa эхилээд,  6арандаа уран зохеолшод халташье, 6агаханааршье haa, нэмэриеэ оруулhан лэ байха.

Таабаринууд өөрынгөө зохеохы маягаар үхибүүдые уран үгэдэ дуратай болгохын хажуугаар тэдэнэй ухаа гүйлгэхэ, hүбэлгэнииень хурсадхаха 6а таниха мэдэхэ нюуса юумынь сасуулжа үзэхэ гэхэ мэтэдэ тон түргэн hypгaнa ха юм. Жэmээнь:

Хүхэ тэнгэреэр зайдаг,                   Далитай юм гү -ниидэдэг

 Хүн 6эшэ аад, уйладаг,                 Далбагатай юмгү-хиидэдэг,-

,гэhэн уран шүлэг - таабари буряад хэлэеэ мэдэдэг үхибүүдтэ хэлээ haa, тордиhогүй таагаад байхал даа.

Бүлэг. II. Э. Дугаровай үхнбүүдтэ зорюулhан зохеолнуудые уран аргын талаһаа шэнжэлэлгэ

2.1. Үхибүүдтэ зорюулһан зохеолнуудай шүүмжэлэл, хэлэнэй баялиг.

Эрдэни Дугаровай зохеолнуудые А. Бадаев, Ц-А Дугарнимаев, Д. Дамбаев, Ц-Д Дондогой, В. Жапов, Х. Дампилова, Э. Бальжинимаев гэгшэд шүүмжэлһэн, үшөөшье олон шүүмжэлэгшэд эрдэмтэд олдохо байха гэжэ найданабди. Һургуулиин программа соо зохеолнуудынь оруулагданхай, үшөөшье олоор оруулагдаха байха.

Уран зохеол үхибүүдэй hонирхол татахынгаа хажууrаар тэдэнэй ухаан, бодолые хүгжөөлсэхэ, шэнэ юумэ, мэдээсэл ойлтуулдаг гээmэ ааб даа. Тиихэдээ үхибүүд нэгэ һонин ном, шүлэг сооһоо хзрэгтэй мэдээнүүдыс эрдэм мэдэсэ болгон олодог ха юм. Үхибүүдэй hонюуша энэ зан абариие хэрэглэжэ, тэдэнэй нюдөөр байгаалиин нөөсэнүүдыс уран зохеолшо шадамараар харуулна. Эндэ «Зун ямар үнгэтэйб» «Үзэгдөөгүй амитан гү?», «Юундэ?» гэһэн шүлэгүүдыень нэрлэлтэй. Иимэнүүд һониншье, зугаатайшье шүлэгүүдые, жааханшъе һаа, шэнэ юумэ ойлгожо абана бшуу. Поэдэй уран шүлэгүүдэй хэлэн бага наһатай уншагшадта тааруулжа бэшэгдэнхэй.   Тиимэһээ уран шүлэгэйнь хэлэн баян, шүлэгүүдэйнь найруулга уян нугархай, ритм, рифмэ хэрэглэжэ, шүлэгэйнгөө байгууламжада ехэл hаналаа табидаг поэт гэжэ харагдана. Энэ талаар поэдэй туршалга болоһон «Турум-бурум гэжэ шүлэгые хаража үзэе:

Турум-бурум,                                     Тала дүүрэн шууялданабди,

Тугал буруу адуулнабди                   Тухаа Алдан нааданабди.

Турум-бурум

Түргэн бушу гүйлдэнэбди.

Үгышье haa, үхибүүдэй хэлэ нугархай, ульгам болгохо зорилготой шүлэгүүдынь бүришье hонин байна. «Шэбшүүр» гэhэн шүлэгые эндэ жэшээ болгон харуулая:

 Үйhэн шэ6шүүр хэжэ,                       Ханхинаса ханхинана.

Үлеэхэдэжэ эшхэрүүлнэб,                 Хүхюу үйһэн аялгаа

 Шэнхинэсэ шэнхинэнэ,                    Хуһад дуулаад баярлаа.

Эрдэни Дугаровай хоердохи «Хүүгэд бидэ барандаа" гэжэ ном cоo ороһон шүлэгүүдые хаража үзэхэдэ, хэлэнэй талаар баян, уян нугархай үгүүлбэритэй байна. Эдэ шүлэгүүд соо уран аргануудшье олоороо хэрэглэгдэжэ, үгүүлбэрииень улам ульгам, жороо болгоно. Жэшээ болгон, "Шэнэ жэл" гэhэн шүлэг харая:

 Шэнэ жэлнай шэдитэй,                   Хэн тоншобоб, гайхалтай?

 Жэл бүхэн эдитэй,                           Үүдээ нээгээд яаралтай!

 Үүдэ хэншьеб тоншобо:                  Хэн гээшэб

Тон, тон, тон ...                                  Хэн, хэн, хэн?

Энэ шүлэг соо «шэдитэй», «эдитэй», « гайхалтай», «яаралтай» гэһэн һүүлэй рифмэнүүд тааралдана.

Мүн энэл ном соо ороtюн «Үзэглэл» гэһэн алфавидай гуримаар бэшэгдэhэн  шүлэгүүд баrашуулай hонирхол заабол татажа, уншахадань уян нугархай, хэлыень бүри баяжуулан,ульгам гое болгоно: Алхалжа ябана «A» -

 Амитан болоо rү. гайхыт!

 – Aа,- гэлдэзд барандаа

Амаа юундэ  aнгайбат?  

«Хүүгэд бидэ барандаа» гэһэн номой түгэсхэлдэ «Таабари хэлсэе» гэһэн бүлэг үгтэнэ. Эндэ һонирхолтой, уян гое хэлээр бэшэгдэһэн 36 таабари үгтэнэ.

Таабарида дуратай haa,             Таамгай ухаатайл һаа,

Таабарияа бэлдэггы.                  Таажа баясаарайгты.

Таабарияа хэлэхэ haa,                Таажа шадаагүй һаа,

Таабариием түрүүн таагты!       Томо болоод таагаарайгты, -

 гэжэ Эрдэни Дvгаров багашуулда хандана. Үхибүүдэй ойлгохоор тодо, хурса hонорооp бэшэгдэhэн эдэ таабаринуудай олонхииень багашуул таажа шадаха гээд hанагдана. Эдэ таабаринууд эдир уншагшадай ухааень hонор болгон, мэдэсыень үргэдхэнэ гээшэ. Багa үхибүүд хоргодожо гү, али шоно, тарбаган боложо наадахадаа өөhэдын тоолууртай байдаг. Мүнөөнэй үхибүүд ород хэлэтэйнүүд болонхой гээшэ ааб даа. Буряад хэлэн дээрэ тоолуурнуудые мэдэхэшье хүүгэд үсөөншэг гээбы даа. Тэрэ дутагдалые усадхаха талаар Эрдэни Дугаровай бэшэhэн тоолуурнууд багашуулда ехэ туhатай байха даа.

Ши, би,                       Арга, хурга,

Энэ, тэрэ,                    таба, арба,

Тэмээн, ямаан,           яба гара!

 Тэргэ, шарга.

Зүгөөр дээрэ дурсагдаhан номуудтай танилсаад байхадаа, монгол  поэт Жамбын Дашдондогтол гү, али Буряадай поэт Цырен-Базар Бадмаев шэнги, зүрхэ сэдьхэлээ, уран бэлигээ үхибүүдтэ зорюулhан уран зохеолшо гэжэ Эрдэни Дугаров тухай хэлэхээр байна.  

Эрдэни Дугаровай уран зохеолнууд соо түрэл буряад хэлэнэйнгээ уян нугархайе, үнэр баяниие харуулhан, эдир уншагшадтаа хадуугдамаар тодо шүлэгүүд олон гэжэ баярлан тэмдэглэхээр байна. Жэшээ болгон, "Түрэл буряад хэлэмни" гэжэ шүлэгыень харая:

Тоонто талынгаа энгэрһээ                  Тунгалаг элбэгээр бурьялнал

 Түүһэн баглаа сэсэгтэмнил,               Түрэл буряад хэлэмни

 Түмэн буряад хэлэмни                        Хүбшэ тайгын аглагһаа

Үүлэн хамруун эльгэһээ                       Хуша жодоогой хангалдал

Ундаа харяадаг булагтамнил,              Хүсэл сэдьхэлым дүүргэнэл

 Түрэл буряад хэлэмни. 

«Хонхонууд»  гэhэн шүлэгынь угаа һонин:

Хонхонууд Хонхинуурнууд,                          Хонхинолдоно агаарта

Хонхинуурнууд хонхинуурнууд                    Хонхинолдоно дайдада

Хонхинуурнууд жэнгинүүрнүүд                   Жэнгирэлдэнэ шэхэндэм,

 Шэнхинэлдэнэ,дуулана гуш?

Энэ шүлэгыень эхин классайшье, буряад хэлэ бэшэгэй багшанар анхаржа шабинарайнгаа хэлые хүгжөөхын, нугархай 6олгохын тула хэрэглэхэ аабза. Зарим хүүгэдэй хэлэлгэ угаа түргэн, тодо бэшэ байдаг, харин энээхэн шүлэгөөр һайнар үгүүлэн, яарангүй хэлэжэ һурахадань болохо гэжэ һанагдана. Энээнһээ гадна хүүгэдэй эдэбхи словарь элбэгжүүлэгдэнэ, зүбөөр шагнажа һургана, зорилгонуудай жэшээлнүүдтэ хэрэглэхэдэ болохо. «Үдэшын үльгэр» гэжэ ном «Арбан хоер һара» гэһэн ниитэ  гаршагай үлхөө шүлэгүүдээр нээгдэнэ, жэлэй һаранууд тухай Э.Дугаровай шүлэгүүд һайнаар образноор зохеогдонхой.

«Шагай наадан» гэһэн гаршагтай шүлэгүүд coohoo багашуул олон юумэ мэдэжэ абаха хэшэгтэй.   Шүлэгүүдыень нэрлэбэл: «Шагайнууд'', "Мори урилдаан",»Хонхо бүхэ түүлгэн» »Шагалзаан», “Шүүрэлгэ”, “Духамни ,айдухамни”...Эндэ нэгэ бадаг жэшээ болгон дурдая:

Хониной шагай,     Хаана, яана буу –

Ханила мантай,      Хонхо, бүхэ буу,

Хониной шагай,      Аяса, таа буу.

Үшөө нэгэ «Үбэлэй үдэшэ» гэжэ шүлэг дээрэ богонеор тогтохо дурамни хүрэнэ. Энэ шүлэг иимэ бадагаар түгэсэнхэй:

                        Үбгэн баабай шэрээһээ

                        Үндын гэмэрхэ эртээнһээ:

                        -Хүрөө болгогты,

                                                         жаалдамарнууд,

                          Хэшээлдээ бэлдэгты

                                                            адхамарнууд.

Үбэлэй үдэшын утаханда шагай наадахаяа хүүгэд олоороо манайда сугларха даа»гэжэ түрүүшын бадаг соо хэлэгдэнэ.Удаадахи бадагта «Шагай һонин наадандаа үдэшые баран» наадаһан хүхюутэй үхибүүдые харанабди.Харин тииихэдэнь нааданай бүри эхилхэһээ урид үбгэн баабайн үндын гэмэрхэдэ, багашуул үни удаан наадажа һуухагүй зэргэтэй болоно. «Шэрээһээ» гэһэн үгэдөө хэлэлгээрээ таарама рифмэтэй.

Эрдэни Дугаровай шэнэ ном «Муу нэрэ» гэһэн горитой шүлэгөөр түгэсэнэ. Багахан бүлэгһөө бүридэһэн энэ шүлэг үльгэр болоно:

      Холошье бэшэ,                         Нэгэл саг үедэ

      Дүтэшье  бэшэ                          Мууда угаа дуратай

Нэгэл нютаг нугада,                       Муу нэрэ байһан юм.

Саашань поэт тэрэнэйнгээ шарай түхэлтэй танилсуулна:

     Унтаана, залхуушуулые              Эхэ захагүй гэгүүлнэ;

     Унтаридань үнжүүлнэ;               һалан муухайшуулые

      Эрхэ тангинуудые                      Һалан һандангүй

                                                                               Затайлгана…

Зүгөөр иигэжэ тэрэ удаан аашалжа ябаагүй.»Холыншье бэшэ, дүтыншье бэшэ тэрэ нютагайхид тэсэлээ бараба, тэдэ һайгаа алдаашаад тэмсэлээ эхилбэ».

                 …Муу муухайгаа                        Ягаан һайхан

                      Муушала муушалһаар           Ялагар нарандал толорбо,

                     Муу нэрые                                 Муу Нэрэ

                      Дайла дайлаһаар …                 Мухар нүхэндэ оробо

Намнуулһан хүйхэр мууе бэдэржэ нилээд тэнэнэ. Теэд хаанашье оложо ядана.Нэгэтэ нэгэ тээ ороходонь, одоол муу юумэн һүмэржэ, шанга наншалдаан боложо байба! Одоол баярлаһан Муу нэрэ һаадгүй тэдэнтэй нүхэсэхэ гэжэ ябаһаар, өөрөөшье олгонгүй, үхэлөө олоно.

                     ..Баярлахын ехээр

                       Баярлан,

                       Боксодоошодо аһалдан,

                       Хоерой хоорондо орожо,

                       Хүхэ бала сохюулба…

 Энэ шүлэгынь. һургаал ехэтэй.

Юуншье тухай уран зохеолшын бэшээ болобол, булта шүлэгүүдынь амидырха шадалтай, наран шэнги туяатаһан, һаруул, хүүгэдтэл адли хурдан, түргэн аяг ааша харуулһан, хүхюүтэй, налгай байдал харуулагдана. Энэ номой хоердохи бүлэгтэ ороһон 29 шүлэгөөр өөрын онсо илгаатай, удха шанарай талаар һонирхолтой.өөрын онсо темэнүүд болон геройнуудтай шүлэгүүд. Бага наһатай үхибүүдэй нүхэд болохо Мархуу Боржо хоер һайрхуу, Сэсэгмаа ажалша, Шагдар һалан, Галдан дархалхадаа бэрхэ, Балдан зайдаг, яндан гэжэ мэтээр харуулагдана. Эдир уншагшад эдэ шүлэгүүдые уншахадаа, магад, өөһэдыгөө эндэ танижа, муу зантай, залхуу һалан һаа, тэрэ зангаа орхижо, бэрхэ ажалша Сэсэгмаа, Галдан гэгшэдтэ адли болохо аалам? Эрдэни Дугаров өөрынгөө балшар заахан нүхэд тухай омогорхол ехэтэйгээр бэшэхэдээ,  тэдэнэйнгээ ерээдүй тухай божомжолжо, һайн һайхан хүсэлөөр дүүрэн байхыень хубаалдана. Теэд үхибүүд тухай, тэдэнэй зан абари, аяг ааша хүсэл бодол, эрмэлзэл тухай шүлэгүүдые наһан соогоо бэшэжэ, хүүгэдэй уран шүлэгшэ гэһэн хүндэтэйшье, харюусалгатайшье үүргэ дүүргэжэ ябаһан хүн хадаа эдир үетэнэй психологи, байра, байдал аяг зан херхоор адаглан, шэнжэлэн ябажа үзэдэг ёһотой. Энэ шүлэг уншахадаа үхибүүд өөрынгөө үдэр бүхэниие заал һаа шүүмжэлжэ, өөртөө аба эжыдээ энэ үдэр ямар туһатай үйлэ хэрэг бүтээгээбиб гэжэ бодожо үзэхэ байха.Үгышье һаа, «Хахархай аяга» гэжэ шүлэг уншаһанайнгаа һүүлдэ хэншье өөрынгөө буруу ябадалые шүүмжэлжэ үзэхэ, хэһэн ажал хэрэгые сэгнэжэ шадаха шадалтай болохонь лабтай. Эндэ «хэһэн хүнэйнь урда хайшан гэжэ харюусалтайб» гэһэн өөрынгөө алдуу хэһэн, гэмээ мэдэрһэн, тон удха шанартай.

                          Хэһэн хүнэй жаргал

                          Хаха бута сохиһондол, - гэһэн мүрнүүд соо һонин зэргэсүүлгэ хэрэглэгдэһэн байна.

Поэт хүдөө нютагта ажаһуудаг хадаа түрэл дайдынгаа ажабайдал, байгаалиин үзэгдэлнүүдые ялас гэмэ тодоор, уран гоёор, хэнэйшье сэдьхэл баярлуулмаар шүлэгүүд соогоо харуулжа  шадана.Жэшээ болгон эндэ «Хонхо сэсэг»,  «Улаан зумнай», «Добохонууд», «Аадар», «Һүни ерэбэ», «Үглөөнэй шүүдэртэй ногоон», «Үбһэ хуряалга», «Намарай тэмдэг», «Һархяагууд» гэхэ мэтын шүлэгүүдыень хаража үзэхэдэ поэдэй түрэл байгаалидаа дуратай, түрэл тоонто нютагтаяа холбоо барисаатай байһыень мэдэхээр. Тиихэдэ энэ баяраа, һайхан мэдэрэлээ нютагайнгаа хүүгэдтэ дамжуулан хубаалдана гэжэ һанахаар. Иигэжэ поэт Буряад оронойнгоо үхи хүүгэдые түрэл дайдадаа, мүнхэ сэсэн байгаалидаа дурлан, сэгнэн, байгаалиингаа баялигые гамнан ябахыень уряална гээшэ. Жэшээ болгон «Хонхо сэсэг» гэһэн шүлэг.Эрдэни Дугаровай «Унаган», «Жаахан эреэгшэн», «Үнеэн» болон бусад шүлэгүүдынь хүдөөгэй үхибүүдэй ажал хэрэг, тэдэнэй үхэр малаа, хони хурьгадаа энхэрэн, тэдээндээ мээхэй дулаанаар хандадагыень, гэрэй амитадта дуратайень харуулна. Эрдэни Дугаровай шүлэгүүд соо үхибүүдэй  һонирхон, ухаандаа хадуужа абахаар, мүн саашанхи ажабайдалдаа хэрэглэн ябахаар, һургаал болохоор шүлэгүүд олон. Эрдэги Дугаровай «Хүүгэд бидэ барандаа» гэһэн номой һүүлшын бүлэг «Таабари хэлсэе» гэжэ нэрлэгдэнэ. Энэ бүлэг соо үгтэһэн таабаринууд уран найруулгынгаа талаар нюуса далда удхатай байхаһаа гадна юумэнэй  шанар шэнжые үсөөхэн үгэнүүдээр образ болгон гаргажа, һонирхолтой ураар зураглан харуулагдаһан байна. Байгаалиин үзэгдэлнүүд тухай таабаринуудые хаража үзэхэдэ тон һонирхолтой образноор зохеогдорхой. Таабаринууд гансахан лэ байгаали, ажал худэлмэри, амитад ба хунэй бэеын хубинууд  тухай зохеогдоhон байдаг бэшэ, мүн баhа арад зоной ажабайдалда үзэгдэдэг ба хэрэглэгдэдэг үйлэ тухай зохеогдоһон.  

              Табан эхирнүүд                   Түрэһөөр тэдэнүүд

              Аб адли түрэhэн aaд,           Аб адли ургаһан аад,

              Бүдүүн наринууд.                Үндэр набтарнууд, - гээд, Эрдэни Дугаров табан хурган тухай таабари зохидхоноор зохеожорхинхой. Үгышье haa:  

                                  Шубууд бэшэ аад,       Сэсэг бэшэ аад,

                                  Далитай                         Хээтэй,                                   

- гэhэн таабариинь багашуул эрбээхэй гэжэ таахал болоно. Юуб гэхэдэ, зундаа тэдэнэр эрбээхэй намнан наадажа ябахадаа угалза хээтэй, hайхан эрбээхэйе барижа, шэнжэлhэн лэ байха.

 Годирго дээгүүр      Матарга дээгүүр

       Матарга.                   Хатарга.     

гэһэн гол хүүргэ тухай таабари баһал үхибүүд таажа ядахагүй. Эдэ таабаринуудые хаража үзэхэдэ, байгаалида үзэгдэдэг юумэнүүдэй  түхэл янзые ба шанар тэмдэгые ехэ нарин херхоор ажаглажа хараһан, шэнжэлһэн дээрэһээ ехэ уран гоеор тоолуулжа зохеоһон гэжэ мэдэхээр.Хүнэй бэеын хубинууд тухай иимэ таабаринууд энэ булэг соо оруулагданхай:                                                              

     Эдир хоер                                     Нуурай эрьеын хуһандал

    Эрхилдэг нэгэ ажал,                     Нюдэнэйм урдуур жэрылдээ.

      Ууладаа hyyhaаp                         Хараха үзэхэ гэхэдэм

      Уулзаагуй ябаһаар. (Шэхэн)      Харагдажа үзэгдэхэгүй гайхалтай. (һорьмоһон)

      Үдэр һүнигүй ходо                           Амитан зонойш нойрсоходо

      Амарха сүлөөrүй сохилноб             Нөөхил хэьээрээ сохилноб. (Зүрхэн)

Хүнэй бэеын хубинууд тухай эдэ таабаринууд мүн лэ баһа тон зүбөөр, ураар тааруулжа найруулагдаһан байна. Эдэ таабаринудые таахын тула хүнэй бэедэ байhан нюдэн, шэхэн, һорьмоһон гэхэ мэтын онсо шэнжыень дүүргэдэг үүргэнүүдые hайнаар мэдэхэ, мүн эдэнэр ондоо ямар юумэндэ адлиб гэжэ бодожо үзэхэ хэрэгтэй. Үндэhэн тэнжээhэн эхэ байгаалиингаа үзэгдэлнүүдые, мун ажабайдалтай холбоотой юрын зүйлнүүдые өөрэ, херхоор адаглажа, өөрын уран зэргэсүүлгэ, уран образ хэрэглэн, далда удхатай юрэ бусын бүтээл болгохо гээшэ хоморой бэлиг даа. "Гарай хургад", "Шагай наадан" гэhэн гаршагууд доро суглуулагдаhан олон шулэгууд анхарал татана. Гарай табан хургад тушаа энээнhээшье урда олон шүлэгүүд зохеогдоhон байгаа. Илгаань гэхэдэ, Эрдэни Дугаровай зохеогдоhон тоолуур шэнгеэр булта найруулагданхай. Юрэдөөл «Үдэшын үльгэр" соо оруулагдаhан шүлэгүүд булта шахуу иимэ маягаар бэшэгдэhэн юм. Энээнэй hайн талань гэбэл, үхибүүдэй сээжэлдэхэдэ ехэ бэлэн боложо үгэнэ.

2.2. Уpaн зохеолшын зохеолнуудай үхибүүдэй hонирхол таталга ба тэдэнэй мэдэсэ үргэдхэлгэ, хүмүүжүүлхы үүргэ.

Буряад  хэлэн илангаяа үхибүүдые эрдэм номдо hургаха, хүмүүжүүлхэ хэрэгтэ түрэлхи хэлэн айхабтар шухала үүрrэ дүүргэдэг бшуу. IОундэб гэхэдэ, үхибүүд анхан түрүүн хэлэндэ ороходоо эхэ эсэгынгээ, даажа үгэһэн хэлэн дээрэ ухаагаа гүйлгэжэ, хэлэжэ һурадагыньмэдээжэ. Энэ хадаа тэдэнэй ухаан бодолой хүгжэлтын эхин гээшэ.

Түрэл хэлэмнай үхибүүдэй эрдэм бэшэгтэ ба хүмүүжүүлгэдэ үндэhэ hууринь болоно. Хэлэ хүгжөөхэ, баяжуулха, уран гоеор уншуулжа hypгаxa гэһэн тон харюусалгатай зорилго буряад һургуулиин багшанарай урда табигдана.

Эрдэни Дугаровай бага нaһанай үхибүүдтэ зорюулжа бэшэhэн шүлэгүүд, таабаринууд  тоолуурнууд эндэ багшанарай тулгуури боложо үгэнэ гэхэдэ алдуу болохогүй.

Эрдэни Дугаровай уран шүлэгүүд, таабаринууд тоолуурнууд, бишыхан онтохонууд багашуулай түрэл хэлээ үзэхэдэнь, ямар нүлөө үзүүлнэб, аман болон бэшэмэл хэлэ баяжуулгада ямар үүргэ дүүргэнэб гэhэн асуудалнуудта харюусажа туршая. Поэдэй уран шадабариин нэгэ тала болохо юумэн гэхэдэ, түрэл хэлэнэйнгээ баялигые үхибүүдтэ уудалан харуулжа, эхэ орондоо дурлал түрүүлжэ, тэдэнэй хүмүүжүүлхы шүлэгүүдые зохеоhон байна.  «Хонхо сэсэг» гэжэ шүлэг хаража үзэхэдэ, 1- дэхи бадаг гурба-гурбан үгэhөө, харин хоердохи бадаг хоер-хоер үгэhөө бүридэнэ. Эхин классай hурагшадта энэ шүлэг сээжэлдэхэдэшье ульгам, мүн тэдэнэр энэ шүлэг уншажа байхадаа, хонхо сэсэг гээшэ ямар сэсэг бэ гэжэ эдэ мүрнүүдhээ ойлгожо абаха болоно:

               Хонхо сэсэг хонходоо,            Хонхо сэсэг хонходоо,

               Хүхэ нугаар шэнхинээ.           Энхэ аялгаар ханхинаа.                                                                                                           

Эдэ шүлэгүүдэй мүрнүүд тон түрүүн багашуулые хүмүүжүүлхэ үүргэтэй. Тиихэдэ эдэ шүлэгүүдэй үшөө нэгэ 6аялигынь юун 6э гэхэдэ, уран шүлэгүүдээ  гоеор, уранаар, үхибүүдтэ ойлгосотойгоор, тодоор, жэнхинэмэ буряад үгэнүүдые хэрэглэн, уран гое аргануудые оруулан, удхатайгаар бэшэнэ. Эрдэни Дугаровай творчество соо ехэ һaйнаар, шадамараар буряад хэлэнэйнгээ баялиг харуулhан шүлэгүүд үсөөн бэшэ. Иигэжэ  поэт ургажа ябаһан эдиршүүлые түрэл буряад хэлэндэнь дурлуулна, aнхаралыень хандуулна гээшэ. Эрдэни Дугаровай шүлэгүүдые уншаад байхадаа, үхибүүд буряад хэлэмнай ямар нугархайб, урин, уран гоеб гэжэ ойлгожо абаха болоно. Эндээ жэшээ болгон, «Улаан зумнай» гэһэн шүлэг хаража үзэе:                                                                            Улаан зумнай                     Тади, тади, тади даа

                                                      Залараа hэмнэй:                    Эжытэеэ хонидоо адуулнаб.

                                                    Ухай, ухай, ухай даа,              Холой, холой. холой даа

                                                    Унаган дайдам сэнгүү.            Хонид садаад хургаа.          

                                                    Зай, зай, зай даа,                       Улаан зумнай

                                                    Зуhалан манай хухюу.              Аляа һэмнэй.

                                                    Улаан зумнай                            Ай, ай, ай даа,

                                                   Эртэшэ hэмнэй                          Айдар намтай наадаа.

                                                   Эй, эй, эй даа,                            Эрбээхэйнүүд элилдээ.

   Автор арадай аман зохеол хэрэглэжэ байгаад, уншагшадайнгаа ухаан бодолдо тааруулжа, хэды олон таабаринуудые, тоолуурнуудые, онтохонуудые зохеогооб даа! Эрдэни Дугаровай уран зохеол хүмүүжүүлхы удхатай байхадаа, тон өөрын онсо маягтайнууд. Дээрэ дурсагдагша "Үдэшын үльгэр" гэжэ ном соогоо поэт "Гарай хургад", «Шагай наадан» гэhэн hонирхолтой бүлэг үгэhэндэнь урмашан баясахаар, магтахаар байна. Авторай «Табан хурган» гэhэн үгүүлэл хэрэглэн, хэдышье hонин тоолуурнуудые тоолохоор лэ:  

               Барбаадай,                    Толи баатар

               Батан туулай,                Бишыхан шэгшыдэй.

               Тоохон тобшо

Эрдэни Дугаровай номуудые хаража, уншажа үзөөд байхадаа, тэрэнэй бишыхан бүхы шахуу зохеолнууд  хүмүүжүүлхы удхатай гэhэн тобшололдо ерэнэбди. "Табан хурган" гэhэн онтохо хаража үзэе. Энэ зохеолой эпиграф болгон, поэт иимэ хурса оньһон үгэ абаhан байна:

          Эб нэгэтэн эбдэрхэгүй 

          Үгэ нэгэтэн үхэхэгүй. (Оньһон үгэ)                                              

      Эрдэни Дугаровай "Табан хурган" гэhэн онтохониие уншаад байхадаа, үхибүүд табан хургадhаа хэнэйнь зүб, хэнэйнь буруу ябадал хэhыень элирүүлэн, hайн ябадалтай - Толи баатар, Бишыхан шэгшыдэй хоерой хэлэhэн үгэнүүдые дэмжэн, тэдэнэй замаар ябаха гээд найдагдана.

Алфавидай гуримаар бэшэгдэhэн «Узэглэл» соо үхибүүдэй ойлгожо, хадуужа абамаар hургаал шүлэгүүд олон. Буряад литературын үшөө нэгэ жанр болохо рассказууд, багахан онтохонууд Эрдэни Дугаровай творчество соо ехэхэн һуури эзэлнэ. Тэрэнэй рассказууд соо олон темэнууд хабаадалсажа, үхибүүдэй хэлэлгэ баяжуулна, хэлэлгыень уян нугархай болгоно. Эдэ рассказууд хэмжээгээрээ багаханууд болобошье, тон ойлгосотой, бага наһанай үхибүүдтэ бэшэгдэнхэй гэжэ мэдэхээр. Юуб гэхэдэ, эдэ зохеолнуудай геройнууд булта эхин классай һурагшад- 6-9 наһайшуул болоно. Жэшээнь: «Һүүдэр», «Үндэгэнүүд», «Хайшартайгтыл даа…», «Хадын үһэн», «Халюухай» гэһэн бишыхан рассказуудай геройнууд болоно. Эдэ зохеолнууд соо юу харуулжа шадaһан байнаб гэхэдэ, үхибүүдэй ажал хүдэлмэридэ, аба эжыдээ, амитадта дуратай байхые харуулна. Мүн хүнэй хэжэ байhан ажал хүндэлжэ ябахые,  байгаалидаа, түрэл дайдадаа дуратайгаар хүмүүжэхые  харуулна. Жэшээнь: «Хадын үһэн» гэһэн рассказ соо бишыхан Дарма хүбүүнэй һүбэлгэн, һонор ухаатайнь харагдана.Энэ үеын үхибүүд һонюуша, һүбэлгэн гэжэ мэдээжэ

Эрдэни Дугаровай богонихон рассказууд болон шүлэгүүдынь үхибүүдэй хэлэлгэ хүгжөөлгэдэ, баяжуулгада ехэ нүлөө үзүүлнэ. Тэрэнэй һонирхолтой зохеолнуудые уншахадаа үхибүүд олон юумэ мэдэхэ болоно, оршон тойронхи байдал тухайгаа, байгаали тухай һонирхолтой, һайн иэдээсэл абана гээшэ.

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тобшолол

Мүнөө сагай эрилтээр,үхибүүдые бүри багаһаань – сэсэрлигтэ ябаһанһаа хойшо, һургуулида һуража ябахадань түрэл хэлэн дээрэнь, түрэл хэлэндэнь дурлуулха, хэлэлгыень баяжуулха гэһэн харюусалгатай зорилгонууд хүмүүжүүлэгшэдэй, буряад хэлэнэй багшанарай урда табигдана. Түрэл хэлэмнэй – гүрэнэй хэлэн гэжэ тогтоогдоошье  һаань, зонойнгоо дунда үргэнөөр дэлгэрээгүйнь мэдээжэ. Угсаата арадайнгаа угайнь, һайхан ёһо заншалнуудые, үндэһэн соёлоо һэргээхэ хүсэлэй бүрилдэжэ байһан үедэ, түрэлхи хэлэнэймнай үүргэ ехэ нүлөө үзүүлхэдэнь дамжаггүй. Минии шэншэлэлгын гол зорилгоор, Эрдэни Дугаровай үхибүүдтэ зорюулһан шүлэгүүдэйнь онсо шэнжэ хэр зэргээр, яажа хүүгэдтэ хүргэгдэнэб, ямар аргаар үхибүүдэй хүмүүжэлдэ нүлөө үзүүлнэб гэжэ бидэ номуудынь, шүлэгүүдынь шэнжэлбэ гээшэбди. Эрдэни Дугаровай уран бэлиг олон һалбаритай байна, уран шүлэгһөө гадна угаа зохидхон таабаринуудые, тоолуурнуудые, шүлэглэмэл үльгэр, бишыхан рассказуудые, онтохонуудые бэшэдэг байна. Эрдэни Дугаров өөрын орео нугалбаритайгаар зохеолнуудаа бэшэдэг, буряад хэлэнэйнгээ баялигые тон һайнаар мэдэхэ бэлигтэй злхеолшон гэжэ дабтан хэлэлтэй урид бэшэһэнээ дабтахаяа нэгэтэшье һанангүй, харин үхибүүдэй ухаан бодолой хүгжэлтэ хаража, сээжээр хэлэхээр бэлэн байхыень тоолуурнуудые, багахан шүлэгүүдые бэшэнэ. Иигэжэ хүүгэдэй ухаан бодолые гүйлгэжэ, һэбэлгэнииень хурдадхажа,  хэлэлгыень хүгжөөн баяжуулжа, хэлэнэйнь нөөсые баяжуулан үргэдхэжэ байхадаа, поэт үхибүүдтэ, тэдэнэй хүмүүжүүлэгшэдтэ ехэхэн туһа хүргэнэ гээшэ. Хүнэй абари зан харуулһан, зөөлэхэн хандалга, зүб харилсаа гү, али муу муухайе усадхахые, һайрхуу хүнэй абари зан, бүдүүлиг ааша харуулһан бүтээлнүүдшье бии. Жэшээ болгон дурдаа һаа, «Үдэшын үльгэр», «Муу нэрэ», «Нохой сурга хоер», “Табан хурган», гэһэн онтоход болоно.  Эрдэни Дугаров өөрын орео нугалбаритайгаар, психологическа, педагогическа талаһаань хаража, үхибүүдэй зан абариие,мэдэрэл, гуниглал харуулан, бага наһанай үхибүүдтэ тааруулжа бэшэдэг. Зохеолнуудайнь гол удха хэлэхэ болоо һаа, буряад зоной ажабайдал, еһо заншал, байгаали, тоонто нютаг болоно. Уран һайхан шүлэгүүдынь буряад хэлэндэ үхибүүдые һургахада тон таарама. Шүлэгүүдынь бэлэхэнээр һонирхуулан дахуулаад, олон шэнэ үгэнүүдээр танилсуулна, мүнөө сагай үхибүүдтэ буряад зоной еһо заншал һургаал һэмээхэн ойлгуулан бэшэгдэһэн гэжэ болохо. Жэшээнь, иимэ аргаар бэшэгдэһэн шүлэгүүдэй тоодо «Эрмэгтэй гутал», «Шагай наадан», «Муу нэрэ» (үльгэр) гэһэн зохеолнууд ороно. Э. Дугаровай зохеолнуудые үхибүүд үшөөл һонирхон уншаха, сээжэлдэхэ, хэлэеэ баян, нугархай болгоно бэзэ.

 Поэдэй зохеохы ажалые шэнжэлхэ шэнжэлэгшэдшье, эрдэмтэдшье олдохо байха гэжэ найданабди, һургуулиин программа соо зохеолнуудынь олоор оруулагдаха байха.

 

Хэрэглэгдэһэн литература.

 1.Андреев А. Писать для детей не так-то просто. О творчестве поэта Э. Дугарова. // Бурятия-1993, н.16.

2. Бадаев А. Адха орооһоной сэн. Э Дугаровай шэнжэлэл. // Буряад үнэн, 1980, июниин 11.

3. Дамбаев Д. Үдэшын үльгэр.//Буряад үнэн 1994, январиин 21.

4. Дондогой Ц-Д. Сая адуугаа гороолуулһандал…\\ Буряад үнэн, 1994, дек.8

5. Дугаров Э. Ч.  Минии гэр: шүлэгүүд – Улаан – Үдэ: Буряад номой хэблэл, 1987

6. Дугаров Э. Ч.Үдэшын үльгэр: шүлэгүүд – Хори:Хориин амагай буряад соелой түб,1993.

7. Дугаров Э.Ч. Хүүгэд бидэ барандаа: шүлэгүүд – Улаан –Үдэ, Буряад номой хэблэл, 1984.

8. Жапов В.Д  Түмэн үнгөөр һолонготуулан  //Буряад Үнэн, 1996, январиин 8.

10. Жапов В,Д, Бурятская детская литература на современном этапе.-Улан-Үдэ, БНЦ СОРАН,1994.с.98..

11. Жанчипов Б. «Сэргэеэ тойрон олоороо сая адуун гороолоо» Э. Дугаровай таабаринууд тухай. // Буряад Үнэн, 1993, январиин 23, н. 15.

12. История бурятской литературы.Т.3.-Улан-Үдэ, 1967, н. 35.

13. Табхаев Л. Мэдээжэ поэдэй «Шэбхэрһээ амта хүрэе» //Буряад Үнэн, 1999, декабриин 30.                                                                                                                                   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                     

 

 

 

 

                                                          Хабсаргалта

 

  1. Диск. Презентаци.  «Эрдэни Дугаров - хүүгэдэй уран зохеолшо».
  1. Уран зохеолшын номууд.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Просмотрено: 0%
Просмотрено: 0%
Скачать материал
Скачать материал "Научно-исследовательская работа по бурятскому языку на тему "Особенности стихов Э.Ч. Дугарова"

Методические разработки к Вашему уроку:

Получите новую специальность за 2 месяца

Заведующий доп. образованием

Получите профессию

Экскурсовод (гид)

за 6 месяцев

Пройти курс

Рабочие листы
к вашим урокам

Скачать

Скачать материал

Найдите материал к любому уроку, указав свой предмет (категорию), класс, учебник и тему:

6 626 106 материалов в базе

Скачать материал

Другие материалы

Вам будут интересны эти курсы:

Оставьте свой комментарий

Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.

  • Скачать материал
    • 22.02.2018 1639
    • DOCX 204 кбайт
    • 15 скачиваний
    • Оцените материал:
  • Настоящий материал опубликован пользователем Ванжилова Лариса Дамбаевна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт

    Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.

    Удалить материал
  • Автор материала

    Ванжилова Лариса Дамбаевна
    Ванжилова Лариса Дамбаевна
    • На сайте: 6 лет и 1 месяц
    • Подписчики: 0
    • Всего просмотров: 36611
    • Всего материалов: 55

Ваша скидка на курсы

40%
Скидка для нового слушателя. Войдите на сайт, чтобы применить скидку к любому курсу
Курсы со скидкой

Курс профессиональной переподготовки

Няня

Няня

500/1000 ч.

Подать заявку О курсе

Курс профессиональной переподготовки

Библиотечно-библиографические и информационные знания в педагогическом процессе

Педагог-библиотекарь

300/600 ч.

от 7900 руб. от 3950 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 457 человек из 66 регионов

Курс профессиональной переподготовки

Руководство электронной службой архивов, библиотек и информационно-библиотечных центров

Начальник отдела (заведующий отделом) архива

600 ч.

9840 руб. 5900 руб.
Подать заявку О курсе

Курс профессиональной переподготовки

Организация деятельности библиотекаря в профессиональном образовании

Библиотекарь

300/600 ч.

от 7900 руб. от 3950 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 281 человек из 66 регионов

Мини-курс

Нейропсихология в школе: путь к успеху и благополучию детей

6 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе
  • Сейчас обучается 73 человека из 34 регионов

Мини-курс

Теоретические аспекты трекинга и менторства

2 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе

Мини-курс

Практические аспекты работы логопеда: методы и приемы в логоритмике

2 ч.

780 руб. 390 руб.
Подать заявку О курсе