"ҮүнҮгэС» - төрүт культураҕа уһуйуу" (уопсай орто уонна эбии үөрэхтээһини алтыһыннарар бырайыак)

XIII Өрөспүүбүлүкэтээђи педагогическай дьаарбаңка

«Сельская школа & Образовательная марка-2016»

 

«ҮүнҮгэС» - төрүт культураҕа уһуйуу

(уопсай орто уонна эбии үөрэхтээһини

 алтыһыннарар бырайыак)

Бырайыак автордара, Сунтаардаађы политехническай оскуола-интернат үлэһиттэрэ:

Кондратьева М.В., саха тылын уонна литературатын учуутала;

Иванова И.Г., Никитин М.И., Крылова Д.В., Попова А.А., уhуйааччылар

Чөркөөх

2016

Олох сайдан иһэр хаамыытыгар сөп түбэһиннэрэн, хас биирдии кэм бэйэтин киһитин (личноһын) иитэр. Ол тэҥэ билиҥни олоххо саха оҕото бэйэтэ туспа омук быһыытынан уратытын өйдөтөр үлэ утумнаахтык барыахтаах. Онон үгэс көмөтүнэн оҕо айылгыта культураҕа сыстан, отуора олохсуйар. Оҕону төрүт культураҕа сыһыаран, салгыы сайыннаран, уһуйан иитии бүгүҥҥү тосхолугар олорсон, үгэс суолтата уһулуччу улаатар. Оҕону иитиини норуот үгэһин көмөтүнэн салайар, сүрүннүүр кыах үөскээбитин билиҥҥи чинчийээччилэр Б.Ф.Неустроев – Мандар Уус «Ойуу тыла. Айыы тыла», Н.И.Бугаев «Шаманизм как образовательная культура», Г.С.Попова – Санаайа «Киһитийии сэһэнэ» - бигэргэтэллэр. Бу үс автор кинигэлэрэ саамай уустук, тыын боппуруостары омук инники кэскилин, дьиҥ сахалыы тыыннаах киһини иитиини хааччыйар үөрэхтээһин ньымаларын, сайдыы, үүнүү акылаата буолуохтааҕын таарыйаллар. Онон аныгы кэмҥэ саха төрүт үгэстэриттэн оҕону иитиигэ туһаайыылаах өттүн тилиннэрэн, сатаан иҥэринэр, салгыы сайыннарар сорук ордук сытыытык турар. Үгэһи иҥэринэн киһи өбүгэ үйэлэргэ мунньуммут муудараһын иҥэринэр, күннээҕи олоҕор туттар кыахтанар. Олох сайдыытыгар олук уурсан, үгэс эмиэ тэҥнэ сайдан иһэр, эдэр ыччакка бэриллэн, тупсарыллан сүппэт дьылҕаланар.

Үтүө үгэһи үөрэтии, олоххо туһаныы бэйэ-бэйэтин кытта быстыспат сибээстээхтэр. Ол омук үйэлэр тухары муспут опытын, олоххо үөрүйэҕин оҕотугар иитэр, үөрэтэр биир ньымата.

Норуот педагогикатыгар үтүө үгэһи олохсутууну, оҕону иитэр ньымалары үөрэхтээхтэр: В.Ф.Афанасьев, В.Н.Попов, К.С.Чиряев, И.С.Портнягин, К.Д.Уткин, Г.Г.Попов, А.П.Оконешникова, Н.Г.Шамаев, Г.С.Попова араастаан толкуйдаан ырытан көрөллөр. Омук төрүт үгэстэригэр олоҕуран иитии, үөрэтии, уһуйуу урукку ньымаларын сөргүтэн аныгы төрөппүт, иитээччи олоххо туһанарыгар сааһылаан, ыйан кэрдэн биэрэллэр. Норуот педагогикатын принциптэригэр сөптөөх табыгастаах ньымаларыгар олоҕуран, билиҥҥи олоххо оҕону иитэргэ сөп түбэһэр суолларынан буолаллар:

1.      Отуору олохсутуу. Оҕо бөҕө туруктаах, дьаллыкка бэриммэт, ылларбат өйгө-санааҕа иитиллэр.

2.      Үлэҕэ сатабыл. Үлэ араас көрүҥэр оҕо эрдэҕиттэн сатабылын сайыннарбыт оҕо улааттаҕына, үлэ миэстэтин түргэнник булар, чөл олоҕу тутуһар.

3.      Бэйэ ис чиҥин билии. Оҕо эрдэҕиттэн бэйэтин ис дьиҥин үөрэппит киһи сайдар суолу-ииһи булар.

4.      Кэрэни кэрэхсээһин. Олохтон үчүгэйи, кэрэни була үөрэммит буоллаҕына ырааска, үчүгэйгэ, кэрэҕэ тардыһан, уол оҕо хорсун, хоодуот, үтүө санаалаах, кыыс оҕо нарын, намчы буолар.

5.      Эти-хааны эрчийии. £бүгэ саҕаттан кэлбит араас ньыманан этин-сиинин эрчийдэҕинэ, хатарынар ньыманы баһылаатаҕына чэгиэн-чэбдик доруобай киһи буолар.

Ханнык баҕарар оҕо туох эрэ уратылаах, туох эрэ аналлаах, төлкөлөөх төрүүр. Ол уратыта сүттэҕинэ, олоххо аналын кыайан булбакка эрэйи көрсүөн сөп. Оҕо инники дьылҕата, кини туох ханнык киһи буолуута, олоҕун суола аһыллыыта төрөппүттэртэн, учууталлартан, уһуйааччылартан тутулуктаах.

Билиҥҥи кэмҥэ үөрэхтээһин саҥа стандартын туһаайыыта - оҕо бэйэтин бэйэтэ булунан сайыннаран, күүстээх санаалаах көҥүл киһи буола үүнүүтэ. Онон хас биирдии оҕо тус бэйэтин уратытын арыйан ону харыстааһын ыытыллыахтаах. Аҥардас  харыстааһын эрэ буолбакка оҕо бэйэтин тус уратытын булунарыгар көмөлөһүү, сайыннарыы үлэтэ күүскэ барыахтаах.

Оҕо баҕатын өйдөөн, айылҕаттан бэриллибит айдарыытын, өйүн арыйан, дьоҕурун сайыннараары биһиги лицейбитигэр «Ай-Сатаа» технопарк үлэлиир. Бу технопарк үлэтин төрүт үгэһи иитиигэ хайысхалаан «ҮүнҮгэС» - «ҮүнҮгэһи Сайыннар» диэн бырайыак толкуйдаммыта.

Бырайыак актуальноһа:

1.      Оҕо ис айылҕатын аһыыны, дьоҕурун сайыннарыыны, сатабылын үөскэтиини норуот иитэр ньымаларын уонна төрүт үгэстэрин кытта ситимнээһин.

2.      Аныгы кэм ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн интеграция ньыматын туһанан саха тылын уонна литературатын, культуратын учууталлара эбии үөрэхтээһин уһуйааннарын кытта оҕоҕо төрүт үгэстэрин иҥэриигэ бииргэ үлэлээһиннэрин тэрийии.

Бырайыак сыала: саха төрүт дьарыктарыттан оҕону иитиигэ туһаайыылаах өттүн иҥэрэн, онтон далаһаланан саҥаны салгыы сайыннарыы.

Бырайыак соруктара:

- оҕо дьоҕурун, өйүн-санаатын, көҕүлээһинин сайыннарарыгар сөптөөх дьарыгы, үлэни тэрийии;

- уһуйар үлэ оҕо үйулҕатын уратыларын кэспэккэ барҕардарга уонна салгыы сайыннарарга туһаныллыахтаах;

- уһуйуу бөлөҕүнэн, биирдиилээн ыытыллара көҥүл буолуохтаах;

- хас биирдии оҕо ураты хаачыстыбатын сайыннарарыгар төрөөбүт норуотун сиэрэ-туома, уйулгута төрүт буолуохтаах.

Бырайыак ис хоһооно

Үөрэн-сатаа-ай - саха буолан сандаар.

Саха норуота барыга бары сыһыаннаах, талааннаах норуот. Дэлэҕэ да тылынан уус-уран айымньыта - олоҥхо 20-с үйэ шедеврин диэн ааттаныа дуо?! Саха уус хараҕа, уран тарбаҕа аан дойдуга билиннэ.

Ааспыт үйэ  чинчиһиттэрэ: В.А.Обручев «Олоххо дьоҕурдаах бөлүһүөк», Г.Гартвич «Ол-бу идэҕэ дьоҕурдаахтарынан сахалар Сибиир бары норуоттарын баһыйаллар», Р.Маак «Сибиир бары биистэрин ууһуттан дэгиттэр идэҕэ ордук дьоҕурдаахтар уонна талааннаахтар» - диэн сөҕөн-махтайан бэйэлэрин үлэлэригэр бэлиэтээбиттэрэ.

£бүгэ идэтин, дьоҕурун үөрэнээччилэргэ иҥэриигэ маннык тосхол тутуһуллар:

1.      Оҕо сайдыытын сокуоннарын тутуһуу;

2.      Хас биирдии оҕо уратытын арыйыы;

3.      Оҕо уратытын булунарыгар көмөлөһүү;

4.      Оҕо олоҕун суолун бэйэтэ булунар кыахтаах буоларыгар көмөлөһүү.

Тосхол сүрүн ис тутула оҕо бэйэтин тус уратытын, дьоҕурун булан сайдыы саҥаттан-саҥа үктэлигэр дабайан иһиитэ.

Бу сайдыы икки суолунан олоххо киирэр:

- Оҕо төрөөбүт норуотун эйгэтигэр сылдьан, кини уйулҕатын, төрүт культуратын бэйэтин этигэр-хааныгар иҥэринэн үүнэр;

- Киһи-аймах бүттүүн культуратын кытта алтыһар, бэйэтин төрөөбүт уйулҕатын билинэ улаатыахтаах.

Уһуйааччылар Б.Ф.Неустроев – Мандар Уус уһуйуу туһунан көрүүлэригэр олоҕуран, түөрт түһүмэҕинэн салайтаран үлэлииллэр.

	сэ²ээрдии		Кэрэхсэтии		умсугутуу		µлµ´µтµµ

 

Лицей политехническай хайысхалаах буолан, ордук илии, тарбах дьарыгын өрө тутан, онно хайысхалаах уһуйааннар аһыллыбыттара.

 

Тарбаҕа үлэлиир киһи өйө сайдар. Тугу эрэ саҥаны, кэрэни айарга дьулуһар. Дьарыктар иитии төрүт үгэһин ситимнээн оҕону сайыннарарга кыах биэрэллэр.

	КЫАХ

 
 

Оҕону соло гыммакка солбуйа сылдьан дьарыгырдан үтүө үгэс оҕо өйүн сытыылыыр, идэҕэ үөрэтэр, сайыннарар, сайаҕас киһи оҥорор. Норуот талааннаах, айылҕаттан айдарыылаах, идэлээх дьону сэҥээрии, болҕойуу, өйдөөһүн, өйөөһүн, ытыгылааһын үгэһэ оҕолорго иҥэриллэр. Норуот билбит билиитэ, билгэтэ, муудараһа, мындыра оҕону билигэс мэйии, өркөн өй оҥорон үөрэххэ угуйар, дьарыкка киллэрэр.

Бу дьарыктарга сылдьан оҕолор кэрэҕэ уһуйуллаллар, айар талааннара аһыллар. 

Уһуйааччы оҕолоругар төрүт үгэһи иҥэриини сэргэ саҥа арыйыыны оҥороро билиҥни үөрэх ирдиир хайысхатыгар сөп түбэһэр. Оннук сонун көрдөөһүннэр, айыылар оҥоһуллаллар, өскөтө уһуйааччы оҕоҕо удьуор тыынын иҥэрбит буоллаҕына. Ол аата үтүөҕэ, сырдыкка, кэрэҕэ тардыстар айымньылаах дьулууру иҥэрдэҕинэ. Дьулуур - оҕону үүннэрэр, сиэтэр, тутар күүс.

Уһуйааччы мас иһит араас көрүҥүн быһан-отон, кыһан, араас дьэрэкээн ойуулары түһэрэн оҥорорго үөрэтэр. Киһи тугу оҥорбута, айбыта-туппута кэлин уһугар тиийэн оҕоҕо үүнэр көлүөнэҕэ ананар. Онон төрүт үгэс, быһыы-майгы барыта даҕаны оҕону иитэр-үөрэтэр суолталаах. Ылан көрүөҕүн, чороону оҥорууга өбүгэ оҕону иитэр үгэһин ханнык хайысхаларын арыйарый.

Төрүт үгэс	Саҥаны киллэрии
- айылҕаны харыстааһын - идэҕэ, үлэҕэ иитии - уол, кыыс оҕону иитии - ыалдьытымсах буолуу - алгыһы ылыныы - кэрэҕэ тардыһыы - ыһыах сиэрэ-туома - омук уратытын өйдөөһүн	- «Дьол чорооно» остуоруйа саҥаны айарга көҕүйүүтэ. - Чороон – трансформер оҥоруу (кытыйалар уонна  үс атахтаах саҥа иһит). - Маннык чороон туттарга табыгастаах, хомуйан уурарга судургу, элбэх миэстэни ылбат.

Уһуйааччы сахалыы оонньуу оҕону иитэр өрүтүн таба көрөн остуол оонньуутугар туттуллар оонньуур наборун оҕолору кытта бииргэ оҥорон таһаарар.

Төрүт үгэс	Саҥаны киллэрии
- хатыҥ маска сүгүрүйүү - сымса буолуу - бодоруһуу - өйү сайыннарыы - киэҥ-холку быһыыга иитиллии - үлэҕэ оонньуунан үөрэтии - өбүгэ үгэһин харыстааһын	- Хабылык. Хаамыска, тырыынка биир иһиккэ киирэн хаалыыта. - «Аптаах тыл» Даарыйа эмээхсин Микиитэлиин оонньооһуннарын уруокка оҕолор оонньуулларын көҕүйүү.

«Тимири уһаныы» дьарыкка:

Төрүт үгэс	Саҥаны киллэрии
- уол оҕону иитии - тимири уһаарыы - буһуу-хатыы, тулуурга үөрэнии - мындыр буолуу - үлэҕэ-дьарыкка сыһыан - өбүгэ үгэһин сөргүтүү	- Кузницаҕа дьарыгырыы - Бухатыыр таҥаһа-саба, сэбэ-сэбиргэлэ (оҥорон таһааран литература уруоктарыгар туһаныы)

«Туос оҥоһуктар» дьарыкка:

Төрүт үгэс	Саҥаны киллэрии
- хатыҥ айыы маһа - туоһу таҥастааһын - тигии, сиик араастара - ойуулааһын - кыыс оҕону иитии - дэгиттэр идэҕэ уһуйуу - кэрэҕэ умсугуйуу - айылҕаҕа харыстабыллаах сыһыан	- Аныгы симэхтэри, тэриллэри оҥоруу (сумка-клач, веер) - «Чабычах» ырыата - туоһу таҥастааһын технологиятын билиһиннэрэн интегрированнай уруок.

«Туой оҥоһуктар» дьарыкка:

Төрүт үгэс	Саҥаны киллэрии
- туойу эллээһин, хатарыы - туойу уһаарыы - дэгиттэр идэҕэ уһуйуу - айылҕаҕа сыһыан - ааспыт олоҕу билэ-көрө сатыырга уһуйуу - тулуурдаах буолуу	- Хомус угар «Аал-луук мас» подставка оҥоруу. - Федот Захаров «Быыйа» кинигэтиттэн күөс оҥоһуллуутун билии.

«Иистэнии» дьарыкка:

Төрүт үгэс	Саҥаны киллэрии
- кыыс оҕону иитии - таҥнар таҥас культурата - дэгиттэр идэҕэ уһуйуу - ийэ буоларга бэлэмнээһин - үлэҕэ, идэҕэ иитии - иис арааһын үөрэтии - кэрэҕэ умсугуйуу	-Быысабай араас көрүҥүн туһанан таҥаһы киэргэтии. - «Олоҥхо кустуга» дьыл араас кэмигэр таҥас көрүҥэ. Ийэ кут бэлиэтэ маҥан өҥүнэн тигии. - Трансформер былааччыйалар оригами ньыматынан. - Туой, мас, туос иһиттэр ойуулара, быһыылара кыыс оҕо аныгы былааччыйаларыгар батик технологиятынан түһэрии. - Сүктэр кыыс таҥаһын куукулаҕа кэтэрдэн төрүт культура уруогар туһаныы.

Ханнык баҕарар норуот бэйэтин төрүт культуратыгар тирэҕирэн, онтон күүс ылан омук быһыытынан сайдар уонна уратыланар. Ол иһин уһуйааннар ити хайысханы тутуһан үлэлииллэрэ наада.

Уопсайынан, хайа да предмет учуутала төрүт үгэһи иитиигэ болҕомтотун уран бары куолаан үлэлээтэхпитинэ көдьүүстээх үлэ тахсара сабаҕаланар. Онон дьүөрэлээн, алтыһыннаран (интеграция) үөрэтии технологиятын туһаныы олох ирдэбилэ. Информатик учуутал, уһуйааччы, саха тылын, литературатын учууталлара мультипликацияҕа холонуу үлэтин саҕалаатылар.

Төрүт үгэс	Саҥаны киллэрии
- Остуоруйа өйдөбүлэ - сиэрдээх буолууга иитии - бэйэ-бэйэҕэ сыһыан - чөлү харыстааһын - кэрэҕэ умсугуйуу - төрөөбүт сири-уоту харыстааһын	- Остуоруйа айыы. - Пластелинынан персонажтары оҥоруу. - Артыыс оруолун толоруу. - Компьютерга мультик оҥоруу.

 Лицей үөрэнээччилэригэр 3Д моделирование технологиятын үөрэтэр дьарык үлэлиир. Бу оҕолор сайдыыларын үрдүк таһымҥа таһаарар.

Оҕо олоххо тугу билбитин-көрбүтүн үтүктэн үөрэнэр, онон маннык уһуйааннарга сылдьан сайдыылаах киһи буоларга уһуйуллан, үөрэх ылан, сайдан иһэр. Кэнники бу оҕолор ылбыт үөрүйэхтэрин бэйэлэрин тус олохторугар туттан үгэс салгыы сайдарын оҕолоругар, сиэннэригэр иҥэриэхтэрэ.

Түмүк

Саха оҕону иитэр төрүт үөрэҕин сүтэрбэккэ уһуйааннар нөҥүө билиини-көрүүнү, дьоҕуру, сатабылы дириҥэтэн иҥэрэн дэгиттэр сайдыылаах киһини иитэргэ бары көмөлөөн, куолаан үлэлиирбит наада. Алтыһан үлэлээһин түмүгэ буолуохтаах:

- удьуор тыынын иҥэрии;

- ылбыт билиини күннээҕи олоххо туһаныы, туттуу үгэскэ кубулуйуохтаах;

- үөрэх таһынан ыытыллар дьарык оҕоҕо төрүт дьарык үгэстэрин иитиигэ туһуланыахтаах;

- төрүт үгэскэ сыһыарар дьарыкка атын предмет учууталларын, төрөппүттэри кытыннарыахха;

- уолу уол, кыыһы кыыс аналынан иитии;

- оҕо кутун-сүрүн сахалыы иитии, төрүт үгэс ситимин тутуһуу;

- оҕону тулуурдаах, дьулуурдаах киһи буоларга уһуйуу.

Онон бырайыак оҕо үөрэнэн, сатаан, айан саха буолан сандааран тахсан, үүнэн үгэһи сайыннаран киһи буоларыгар ананан сурулунна.

Туһаныллыбыт литература

1.                      Иитии кыһата №1, 2002с.

2.                      Иитии кыһата №2, 2012с.

3.                      Оҕону төрүт культураны тилиннэриинэн уонна салгыы сайыннарыынан уһуйан иитии – сайыннарыы эркээйитэ – Дь., 1994с.

4.                      Попова Г.С. – Санаайа. Киһитийии сэһэнэ – Дь.: Бичик, 2006с.

5.                      Попова М.А. Саха төрүт культурата. I чааһа – Дь., 1993с.

6.                      Чехордуна Е.П. Ыал үтүө үгэһин учуордааһын - Дь.: Офсет,2006с.