Олоҥхо-норуот тылынан уус уран айымньыта

 ТЕМА: Олоҥхо-уус тыллаах айымньы

Сыала:  олоҥхону өйдүүрүгэр, биһирииригэр,ылынарыгар олук ууруу;

              сахалыы тылын саппааһын байытыы;

              олоҥхо туһунан билиитин кэҥэтии.

Туттуллар технология: Куолаан үөрэтии технологията, оҕоҕо туһаайыллыбыт  үөрэх.

Уруок тэриллэрэ: компьютер, ноутбук, мультипроектор эбэтэр интерактивнай доска, презентация «Олоҥхо», видеоматериал

Уруок бэлиэ тыла: Олоҥхо- саха норуотун энциклопедията,бары күндүтэ мустубут музейа» - Суорун Омоллоон

Уруок былаана

1.     Тэрээһин чаас

2.     Билэр-көрөр үөрүйэх

3.     Сүрүн чааһа

a.      Бибилэтиэкэр, кинигэ быыстапката

b.     Видео көрүү(олоҕу кытта ситим)

c.      Олохтоох олоҥхоһут Н.Окошкин

d.     Таайбараҥ

e.      Тургутук

4.     Рефлексия

5.     Дьиэҕэ сорудах

6.     Түмүк

Билэр-көрөр    үөрүйэх(познавательные УУД)

Олоҥхо төрүт өйдөбүллэрин туһанан аан дойду, үс дойду өйдөбүллэригэр бэйэтин санаатын этэр, сааһылаан санарар. Олоҥхоҕо этиллэр сиэр - майгы  олуктарыгар олоҕуран , дьону кытта сатаан алтыһар, ханнык баҕарар түгэҥҥэ сөптөөх суолу - ииһи көрдүүр.

I.                  Тэрээһин чаас.

-         Болҕомтолоохтук олоробут, бары тэҥҥэ үлэлиибит.

II.               Актуализация

-         Дьороҕор сотолоох

-         Лоҥкунас саҥалаах

-         Туруйа кыылым

-         Тоҕус күн устата

-         Тохтообокко көтөн

-         Тулатын-туймуутун булбатах

-         Добун маҥан толооннордоох.

-         Илин эҥийэтигэр эҕэрдэлии турар

-         Илэ-чахчы иэйиэхситтээх,

-         Алгыстаах дьэрэкээннээх алаастарыгар

-         Аа-чахчы айыыһыттаах,

-         Алгыстаах аартыктаах,

-         Уруйдаах оспуостаах,

-         Саспат сандал көмүс күннээх,

-         Киирбэт кэрэ тунал ыйдаах

-         Орто туруу дьаҕыл дойдум

-         Олохсуйан үөскээбит эбит.

-         Дьэ, эрэ, оҕолоор, сөҕүмэр баай фантазиялаах, ураты умсулҕаннаах уус тыллаах айымньыны ким билэрий, туох дэнэрий?(олоҥхо)

-         Бүгүҥҥү уруокка  туох сыалы туруоруоххутуй

-         Ону ситиһэргэ тугу гыныаххытый

-         Уруок түмүгэр тургутук ыытыахпыт, онон бары болҕомтолоохтук олорон истэбит, бэлиэтэнэбит.

-          

III.              Cүрүн чааһа.

Олоҥхо диэн аан дойду хайдах айыллыбытын, олох үөскээбитин, саха омук хайдах сайдыбытын, олоҕун-дьаhаҕын, майгытын-сигилитин, өйүн-санаатын, айылҕа модун күүhүн кэпсиир сүдү айымньы. Олоҥхо тыла саха омук бастыҥ баайа, кэрэ киэргэлэ, өйүн сүрэҕин үгүс үйэлээх албан айымньыта.

Киhи-аймах үйэлэр тухары сүппэт-оспот үтүө сиэрин-майгытын, олох туhугар туруулаhар охсуhуу наадатын, эр санааланыы күүhүн, кэрэ, үтүө быhыы-майгы үйэлээҕин, соҕотох киhи олоҕо бүтүн норуотун олоҕор суолталааҕын олоҥхо философията кэрэhэлиир. Ити курдук, Улуу Олоҥхо сахаҕа дириҥ билиини, мындыр өйү биэрэр, олох бары ыарахаттарын уйарга үөрэтэр, сымнаҕас, сайаҕас майгылаах - сигилилээх буоларга иитэр-үөрэтэр эбит.

Саха омук, өбүгэ саҕаттан, өйүттэн-сүрэҕиттэн сүтэрбэккэ, уоhуттан түhэрбэккэ илдьэ кэлбит олоҥхото сүүрбэhис, сайдыылаах үйэ кэлиҥҥи сылларыгар умнуллан, аныгы дьон сэҥээрбэт буола сылдьыбыттарын кэннэ, уран тыл бу бастыҥтан бастыҥ айымньытын туhугар туруулаhар дьон баар буоланнар, эмиэ хаттаан тыын ылар, араҥаччыланар, харыстанар, өссө сайдар кыахтанна. Ол курдук, олоҥхо норуот тылынан айымньытын быhыытынан аан дойдуга аатырда, ЮНЕСКО 2006 сыл сэтинньи 25 күнүгэр быhаарыытынан киhи-аймах духуобунай культуратын сэдиэбирин быhыытынан ааттанна. Бу биhиги устар ууну сомоҕолуур уран тыллаахтарбыт, кырыымпалыы кылыгырас кылыhахтаахтарбыт, сүргэни көтөҕөр, санааны күүрдэр, сүрэҕи долгутар улуу олоҥхоhуттарбыт талба талааннарын, өркөн өйдөрун, айар талааннарын чаҕылхай туоhута буолар.

-Олоҥхоһут суруйааччылар (П.А.Ойуунускай,С.С.Яковлев- Эрилик –Эристиин,В.М.Новиков- Куннук Уурастыырап, С.С.Васильев- Бороҕоонускай,М.Н.Доҕордуурап.)

-«Дьурулуйар Ньургун Боотур» олоҥхо 9 ырыаттан турар.

-Бу олоҥхо английскай, нуучча, эбээн, словацкай, француз тылларга тылбаастаммыта.

-Олоҥхо сүрүн идеята - Орто дойдуга олохтоох айыы аймаҕын туһугар туруулаһан охсуһуу, кинини араҥаччылыырга ыҥырыы

-Олоҥхолор үксүгэр сүрүн геройдар ааттарынан ааттаналлар.

- 2005 сылаахха  Саха Олоҥхотун , ЮНЕСКО Штаб квартиратыгар  Киhи Аймах уhулуччулаах культурнай нэһилиэстибэтин быһыытынан биллэрбиттэрэ.

А. Бибилэтиэкэр олоҥхо туһунан иһитиннэрии оҥорор, кинигэ быыстапката.

Оскуола библиотекара Зинаида Сидоровна кэпсиир

Б. Олоҥхоттон быһа тардыы

- Видео матырыйаалы көрдөрүү

- Олоҥхоттон быһа тардыыны ааҕыы

Бастакы бөлөх

Кыыс оҕо барахсан

Быспыт курдук быһыылаах,

Куппут курдук курбуһахтаах,

Умнаабыт курдук уҥуохтаах,

Толлугаһа суох

Толору толуу ньуурдаах,

Килбигэ суох

Кэрис бараан

Кэрэ дьүһүннээх,

Иҥнигэһэ суох

Эрдээх хорсун бэйэлээх.

Иккис бөлөх

Уурбут туппут курдук

Уран-нарын уостаах-тиистээх,

Уоттаах кыһыл саһылы

Таҥнары туппут курдук

Кыстык тэтэркэй имнээх,

Икки тыһы кырынааһы

Сыыйа тарпыт курдук

Тыргыллаҕас хаастаах,

Үөрбүт курдук

Үтүө дьүһүннээх.

В. Олохтоох олоҥхоһут

- Биһиги нэһилиэкпитигэр Окошкин Ньукулай диэн олоҥхоһут киһи олорон ааспыта. Хомойуох иһин кини олоҥхолуура биирдэ да уһуллубакка хаалбыттар. Төрөппүт оҕолоруттан Михаил диэн уола олус үчүгэй куоластааҕа, кини улахан  уола, эһэтин аатын ылбыт Коля, эмиэ ылбаҕай ырыаһыт.

Г. Бөлөхтөрүнэн сорудах. Тургутук
1. Айыы аймаҕын көмүскүүр улуу бухатыыр быһылааннаах сырыытын хоһуйар норуот сүдү айымньыта:
а. Остуоруйа  б. Таабырын в. Олоҥхо
2.  Олоҥхо үс дойдутуттан биирдэстэрэ – айыылар олорор сирдэрэ:
а. Орто дойду б. Аллараа дойду
в. Үөһээ дойду

3. Айыы дьоно сүгүрүйэр баараҕай ытык мастара
а. Аал луук мас б. Тиит в. Хатыҥ
4. Былыргы саха бэйэтин ааттанара
а. Урааҥхай саха б. Аар тойон аҕа
в. Күн күбэй ийэ
5. Олоҥхону бэйэтэ айан толорор уһулуччу талааннаах киһи
а. Алгысчыт б. Олоҥхоһут в. Тойуксут

IV.            Рефлексия.

-         Туох саҥаны биллигит

-         Уруокка туруоруммут сыалгытын ситистигит дуо

-         Ким тугу ыарырҕатта

V.                Сыанабыл туруоруу.

-         Бэйэҕитигэр ханнык сыанабылы туруорунаҕыт

VI.            Дьиэҕэ үлэ бэриллэр.

Күннүк Уурастыырап Нууралдьын кугас аттаах Тойон Дьаҕарыма бухатыыр олоҥхону ааҕарга бэлэмнэнии