Открытый урок "Киелі аспап - Қобыз "

• 1 слайд

  Киелі аспап – қобыз
  

• 2 слайд

  Қобыз екі шекті 40-қа тарта аттың ұзын қылы керілген ысқышы бар аспап. Қылқобыз аталуы да осыдан болар. Қобыз үнінің төмендеп қайта жоғарылап дыбыс шығаруы — шектеріне саусақтың ұшын ғана тигізіп, сәл ғана басып шертіп, керілген қылды ысқышпен үйкеп ысқылап тарту арқылы ысқышты аспапқа «іліп қойғандай» етіп көлденең ұстап ысқылап жібергенде қою-қошқыл, сазды мұңлы болып шығады.
  

• 3 слайд

  Біреулер оны құс даусына ұқсатады: «Оның даусы аспаптың шегін аттың жалынан керілген қылдан тартылған еспе ысқышпен үйкелегенде аққудың үніне ұқсас дауыс шығады» — дейді (П. Паллас). Енді біреулер қобыз үнін адам даусына ұқсатады (Б. Сарыбаев) ащы, зарлы, өксікті үн шығарады деген де пікір айтады. Сондай бір түсінбеушіліктің кесірінен қобыз жаңа заман көшіне ілесе алмай ескіліктің қалдығы саналып жоғалып, жойылып кетудің алдында қалды дейді А. Затаевич. Осының салдарынан 20 ғасыр басында қобыз аспабына арналып шығармалар жазылмай сиреп ұмытыла бастады. «Әкеден балаға мұра» болып келе жатқан қасиетті өнеріміз, ұлттық салт-санамыз, отбасылық қобызшылық дәстүріміз үзіліп қалды.
  

• 4 слайд

  
  
  Классикалық қобыз музыкасының аты аңызға айналған ең соңғы хас шебері 19 ғасыр ортасында дүниеге келген Ықылас Дүкенұлы. Осындай істің басында бірегей ірі қобызшылар зор тұлғалы музыканттары болып Жаппас Қаламбаевпен (1909—1970) Дәулет Мықтыбаев (1904—1976) тұрды.
  

• 5 слайд

  Қобыз өзге ұлттарда жалпы, қазақтар секілді әзірбайжан халқында да бақсылар қобыз тектес аспаптарда ойнаған. Әзірбайжандықтар бақсыларды «Озандар» деп атаған. Олар үшін де Қорқыт қобыз тектес гопуз аспабының шығарушысы, әрі алғашқы озаны. Бұл шертпелі аспаптың гопуз аталуының өзіндік мәнісі бар. «Гоп» - биік, жоғары, «уз» - дыбыс, дауыс дегенді білдіреді. Екеуі біріккенде «ғажайып дыбыс» деген мағынаны
  береді екен. Біз бұл жерден әзірбайжан халқы үшін де қобыздың маңызы жоғары болғандығын аңғарамыз.
  

• 6 слайд

  Қобыз одан басқа Азия елдерінде де сақталып қалған. Қазақтарда қобыз, қырғыздарда қыл қияқ, тәжік, ұйғыр, өзбек, түрікмендерде гиджак деп аталса, армян, грузин, дағыстан халықтарында кеманча деп аталады. Ал моңғолдар бұл аспапқа моринхур деген ат бергенОқушылар жаңа сабақты қабылдайды, қабылдаған ақпаратты талқылап, талдайды, ақпарат негізінде білімін жүиелейді, жинақтайды, одан қорытынды шығара алады.
  

• 7 слайд

  Қобыз түрлері
  Шаңқобыз
  Прима қобыз
  

Бекітемін:                  ОІМ: Б.Ақдөңов

Пәні :         Музыка

Сыныбы: 5  

Уақыты:  7.12.2015

Тоқсанның тақырыбы:       Ғасырлармен сырласқан  сазды аспаптар    

Сабақтың тақырыбы:         Киелі аспап – қобыз

Құзыретілікке жеткізетін сабақтың мақсат-міндеттері:

А) Ақпараттық: Қазақ кәсіби аспаптық музыка өнерінің әдемілігін түсіндіру.Композиторлар өмірімен таныстыру..

Б)Коммуникативтік:  Ән айту дағдыларын,шығармашылық қабілеттерін ұштау.Этникалық құндылық нәтижесінде тәрбиелеу.

В) Проблеманы шешу құзыреттілігі:   Оқушы дүниетанымын кеңейту.Ойлау,көру,сезіну дағдыларын қалыптастыру.Ізденуге жетелеу.Жауапкершілікті  сезінетін жеке тұлға  тәрбиелеу.

Түрі: жаңа материалды түсіндіру

Қолданылатын педагогикалық технологиялар:    Ақпараттық-коммуникативтік  технология

Әдістер:     Сөздік, көрнекілік, түсіндірмелі-иллюстративті, проблемалық   

Пәнаралық байланыс:        Әдебиет.

Пайдаланылған көрнекілігі:       Үнтаспадан тыңдау.  Қобыз  суреттері.

Күтілетін нәтиже:    Оқушылар қобыз  туралы толық мағұлмат алады.

Сабақтың барысы:             

І. Ұйымдастыру кезеңі: 3 мин.     1.Оқушылармен амандасу;

«Сәлематсыз ба ?  – ұстазымыз,

   Өнер – білімге      құштармыз.»

 «Сәламатсыз ба ?-балалар .

 Ұстаз   еңбегін   бағалар »

2.Кезекші рапорты:

Оқушыларды түгелдеу:

Сабақта жоқ оқушыларды анықтау;

3.Сабаққа зейін аудару: «Шаттық шеңбері»   Елім менің .

Топтастыру: Ән жолдарын құрастыру арқылы сынып оқушылары  «Әгугай – домбыра »,  «Қорқыт-қобыз»  болып  екі топқа бөлінеді.                 

         ІІ. Үй тапсырмасы: 10 мин. Бздің нота сызықтарымызға торғайлар келіп қонған екен, ол торғайлар бізге тапсырмалар ала келген екен,  ендеше сол торғайлардың тапсырмасына жауап беру арқылы ноталарымызды түгендеп алайық.

ІІІ. Жаңа материалды игеру кезеңі: ( слайд, аудиожазба) 10-мин.       Қобыз екі шекті 40-қа тарта аттың ұзын қылы керілген ысқышы бар аспап. Қылқобыз аталуы да осыдан болар. Қобыз үнінің төмендеп қайта жоғарылап дыбыс шығаруы — шектеріне саусақтың ұшын ғана тигізіп, сәл ғана басып шертіп, керілген қылды ысқышпен үйкеп ысқылап тарту арқылы ысқышты аспапқа «іліп қойғандай» етіп көлденең ұстап ысқылап жібергенде қою-қошқыл,  сазды мұңлы болып шығады.Біреулер оны құс даусына ұқсатады:  «Оның даусы аспаптың шегін аттың жалынан керілген қылдан тартылған еспе ысқышпен үйкелегенде аққудың үніне ұқсас дауыс шығады» — дейді (П. Паллас). Енді біреулер қобыз үнін адам даусына ұқсатады (Б. Сарыбаев) ащы, зарлы, өксікті үн шығарады деген де пікір айтады. Сондай бір түсінбеушіліктің кесірінен қобыз жаңа заман көшіне ілесе алмай ескіліктің қалдығы саналып жоғалып, жойылып кетудің алдында қалды дейді А. Затаевич. Осының салдарынан 20 ғасыр басында қобыз аспабына арналып шығармалар жазылмай сиреп ұмытыла бастады. «Әкеден балаға мұра» болып келе жатқан қасиетті өнеріміз, ұлттық салт-санамыз, отбасылық қобызшылық дәстүріміз үзіліп қалды. Классикалық қобыз музыкасының аты аңызға айналған ең соңғы хас шебері 19 ғасыр ортасында дүниеге келген Ықылас Дүкенұлы. Осындай істің басында бірегей ірі қобызшылар зор тұлғалы музыканттары болып Жаппас Қаламбаевпен (1909—1970) Дәулет Мықтыбаев (1904—1976) тұрды. Қобыз өзге ұлттардаЖалпы, қазақтар секілді әзірбайжан халқында да бақсылар қобыз тектес аспаптарда ойнаған. Әзірбайжандықтар бақсыларды «Озандар» деп атаған. Олар үшін де Қорқыт қобыз тектес гопуз аспабының шығарушысы, әрі алғашқы озаны. Бұл шертпелі аспаптың гопуз аталуының өзіндік мәнісі бар. «Гоп» - биік, жоғары, «уз» - дыбыс, дауыс дегенді білдіреді. Екеуі біріккенде «ғажайып дыбыс» деген мағынаны береді екен. Біз бұл жерден әзірбайжан халқы үшін де қобыздың маңызы жоғары болғандығын аңғарамыз. Қобыз одан басқа Азия елдерінде де сақталып қалған. Қазақтарда қобыз, қырғыздарда қыл қияқ, тәжік, ұйғыр, өзбек, түрікмендерде  гиджак деп аталса, армян, грузин, дағыстан халықтарында кеманча деп аталады. Ал моңғолдар бұл аспапқа моринхур деген ат берген    

Қобыз – түркі тілдес халықтардың ертеден келе жатқан көне өнер аспабы.

Қорқыттан кейін өмір сүрген, аты әйгілі, киелі бақсылардың бірі Қойлыбай туралы да қазақтар арасында аңыз көп. «Қойлыбай бар бақсының түп атасы, оқ тартар садағы іспетті» деп суреттейді оны Шоқан. Бірде ол қобызын аламан бәйгеге салған деген аңыз бар. «Жүздеген сәйгүлік қосылған бәйге аттарының келе жатқанын көргенде қолына қанжарын алып әулие, пірлерін жәрдемге шақырып Қойлыбай сарнап қоя береді. Сол-ақ екен бәйге жақтан бір қара дауыл тұрып, отша лапылдаған аптап ыстық жел соғады. Біркезде сол дауылдың артынан қалың қара көрініп, ат тұяғынның дүбірі естіледі. Демде бәйге аттарының алдынан қарборандатып, атты құлаш тамырымен ала жібін сүйреткен алып ағаш көрінеді. Сөйтсе ағаш дегені Қойлыбайдың қобызы, дауыл мен желді суырып келе жатқан көкаман жынының екпіні екен», — деп айтылады аңыз әңгімеде.

6

Оқушылар жаңа сабақты қабылдайды, қабылдаған ақпаратты талқылап, талдайды, ақпарат негізінде білімін жүиелейді, жинақтайды, одан қорытынды шығара алады.

( Жаңа тақырыпты игеру мақсатында екі топқа тапсырма беріледі. )

1-                 Топ. Постер қорғау

2-                 Топ. Сахналық көрініс

Музыка тыңдау:  Гүлұр Оразымбетованың  «Қорқыт-қобыз» әні

 кккккккккккккккккдайындалады.  Дайындалу уақыты  ән біткенше 4 мин.

Қорғау:  6 мин

Ән үйрену:  5 мин.   «Қобызым» Қорқыт.        

Мұғалім домбырамен айтып көрсетеді

Қарағайдың түбінен ,

Қайырып алған қобызым.

Үйеңкінің түбінен ,

Үйіріп алған қобызым.

Аққайыңның безінен

Айырып алған қобызым,

Қара еменді қақ жарып,

Ойып алған қобызым.

Ақ түйенің сүтіне

Шылап алған қобызым

Қарағайды қабығын

Сылап алған қобызым.

Ортекенің мүйізін

Тиек қылған қобызым.

Желмаяның терісін,     

Шанақ қылған қобызым

Қылқұйрығын тұлпардың

Қияқ қылған қобызым

Құлағыңды бұрайын

Дауысыңды  сынайын,

Жаңа сабақты бекіту: 5мин    «Уақыт шеңбері»  Оқушылар шеңбер жасап тұрады.  бір оқулықты бір-біріне  бере отырып бүгінгі сабақтан не алды, не ұнады, сабақтың ең қызықты жері туралы айтып береді.

Қорытынды          

ТҮРIКТЕН ТАРАҒАН ЕЛ ТОҒЫЗ ДЕЙДI,

   ТАРТАТЫН КҮЙ АСПАБЫ ҚОБЫЗ ДЕЙДI.

                                «АТА ТЕК»   ДАСТАНЫНАН

Үйге тапсырма:  1мин.

          Жаңа тақырыпты оқып келу.Композитор  өмірінен реферат.  Әнді  жаттап келу. Қобыздың суретін салу.

Бағалау:    1-мин. Оқушылар жұмысына жалпы сипаттама беру; Тақырыпты қорғаудағы жетістіктеріне баға беру;  Кемшіліктерді ашу, олардың алдын алу жолдарын көрсету.  Оқушыларды бағалап, бағаларын күнделіктеріне қою

Қарағайдың түбінен ,

Қайырып алған қобызым.

Үйеңкінің түбінен ,

Үйіріп алған қобызым.

Аққайыңның безінен

Айырып алған қобызым,

Қара еменді қақ жарып,

Ойып алған қобызым.

Ақ түйенің сүтіне

Шылап алған қобызым

Қара еменнің қабығын

Сылап алған қобызым.

Жүйрік аттың құйрығын

Ішек қылған қобызым!

Ортекенің мүйізін

Тиек қылған қобызым!

Желмаяның терісін, 

Шанақ қылған қобызым

Қылқұйрығын тұлпардың

Қияқ қылған қобызым

Тасқа шыққан ырғайдан,

Құлақ қылған қобызым!

Құлағыңды бұрайын

Дауысыңды  сынайын,

Қарағайдың түбінен ,

Қайырып алған қобызым.

Үйеңкінің түбінен ,

Үйіріп алған қобызым.

Аққайыңның безінен

Айырып алған қобызым,

Қара еменді қақ жарып,

Ойып алған қобызым.

Ақ түйенің сүтіне

Шылап алған қобызым

Қара еменнің қабығын

Сылап алған қобызым.

Жүйрік аттың құйрығын

Ішек қылған қобызым!

Ортекенің мүйізін

Тиек қылған қобызым!

Желмаяның терісін, 

Шанақ қылған қобызым

Қылқұйрығын тұлпардың

Қияқ қылған қобызым

Тасқа шыққан ырғайдан,

Құлақ қылған қобызым!

Құлағыңды бұрайын

Дауысыңды  сынайын,

Қарағайдың түбінен ,

Қайырып алған қобызым.

Үйеңкінің түбінен ,

Үйіріп алған қобызым.

Аққайыңның безінен

Айырып алған қобызым,

Қара еменді қақ жарып,

Ойып алған қобызым.

Ақ түйенің сүтіне

Шылап алған қобызым

Қара еменнің қабығын

Сылап алған қобызым.

Жүйрік аттың құйрығын

Ішек қылған қобызым!

Ортекенің мүйізін

Тиек қылған қобызым!

Желмаяның терісін, 

Шанақ қылған қобызым

Қылқұйрығын тұлпардың

Қияқ қылған қобызым

Тасқа шыққан ырғайдан,

Құлақ қылған қобызым!

Құлағыңды бұрайын

Дауысыңды  сынайын,

Қобыз дәстүрі. Қобыз аспабының тегі туралы. Қорқыт және қобыз. Қобыз күйлерінің зерттелуі

Қобыз – ежелден келе жатқан аспап. Халық аңызы мен Орта Азия ғалымдарының кейбір деректеріне қарағанда, VIII-IX ғасырларда қобызды Қорқыт жасаған және оған алғаш рет күй шығарып тартқан деседі.

Қорқыттың қобыз аспабын ойлап табуы жөнініде мынадай аңыз бар: «Қорқыт жасынан өте ұғымтал, құйма құлақ болып өседі. Сол кездегі аспаптардың бәрінде ойнайды екен. Алайда ол оған қанағаттанбай, адам мен жануардың үнін, табиғаттағы құбылыстар мен дыбыстарды жеткізетін жаңа бір аспап жасағысы келеді. Он ойланып, тоғыз толғанады. Қарағай ағашын кесіп әкеліп, одан бір нәрсенің жобасын жасайды. Бірақ әрі қарай қалай., не істерін білмей қиналады. Күндер осылай өте береді. Бір күні шаршап отырып, көзі ілініп кетіп, түс көреді. Түсіне періште енеді. Ол балаға: «Қорқыт, жасаған қобызың 6 жасар нар атанның жілігіндей екен. Енді оған нар терісінен жасалған шанақ, ор текенің мүйізінен ойылған тиек, бесті айғырдың кұйрығынан тартылған қыл ішек жетпей тұр. Осылар болса, аспабың сайрағалы тұр екен» — деп кеңес береді. Қорқыт ұйқысынан ояна салып, осы айтылғандардың бәрін жасайды.

Қарағайдың түбінен

Қайырып алған, қобызым.

Үйеңкінің түбінен

Үйіріп алған қобызым.

Желмаяның терісін

Шанақ қылған, қобызым.

Ортекенің мүйізін

Тиек қылған, қобызым.

Құлағыңды бұрайын

Осы айтқаным болмаса,

Қайырып жерге ұрайын,- деп қобызды қолына алған

кезде, аспап боздап қоя беріпті. Қобыз үнін бар табиғат, ұшқан құс, ескен жел, жүгірген аң – бәрі тоқтай қалып, құлақ түре тыңдапты».(М.Жарқынбаев. Қорқыт. Өнер, 1987 ж.)

Қорқыттың «Ұшардың ұлуы» күйі тыңдалады. «Бір жесір кемпірдің жалғыз баласы болады. Ол құс салып, ит жүгірткен саятшы екен. Қашқан аңды құтқармайтын «Ұшар» деген тазысы, желмен жарысқан жүйрік аты бар екен. Күндердің күнінде жігіт кенеттен қайтыс болады. Сол кездегі елдің әдет-ғұрпы бойынша, өлікті жерлегеннен кейін жұрт қоныс жаңартып, басқа жерге көшеді екен. Жаңа орынға көшіп келгеннен кейін кемпір баласына қалған жалғыз көз – тазыны іздесе, ол ұшты-күйлі жоқ болып шығады. «Ескі жұртта қалған болар» — деп, ана бұрынғы қоныстарына келсе, айтқандай-ақ, Ұшар иесін қиып кете алмай, мола басында сай-сүйекті сырқырата аспанға қарап ұлып жатыр екен. Мұны көрген ана:

Жалғызымнан айырылдым,

Қанатымнан қайырылдым,

Ұшар,ұшар, кә-кә… – деп аңырайды. Кең далада

жалғызының артында қалған ана мен иесінен айырылған тазы – қос мұңлық қосылып күңіренеді». (Н.Шәменұлының айтуы бойынша жазылған. М.Жарқынбеков. Қорқыт. Елім-ай. Өнер. 1987 ж. 22 бет.)

Қорқыт өзінің «Ұшардың ұлуы» атты күйін осы оқиғаға байланысты шығарыпты деседі.

Қобыз – түркі тілдес халықтардың ертеден келе жатқан көне өнер аспабы.

Қорқыттан кейін өмір сүрген, аты әйгілі, киелі бақсылардың бірі Қойлыбай туралы да қазақтар арасында аңыз көп. «Қойлыбай бар бақсының түп атасы, оқ тартар садағы іспетті» деп суреттейді оны Шоқан. Бірде ол қобызын аламан бәйгеге салған деген аңыз бар. «Жүздеген сәйгүлік қосылған бәйге аттарының келе жатқанын көргенде қолына қанжарын алып әулие, пірлерін жәрдемге шақырып Қойлыбай сарнап қоя береді. Сол-ақ екен бәйге жақтан бір қара дауыл тұрып, отша лапылдаған аптап ыстық жел соғады. Біркезде сол дауылдың артынан қалың қара көрініп, ат тұяғынның дүбірі естіледі. Демде бәйге аттарының алдынан қарборандатып, атты құлаш тамырымен ала жібін сүйреткен алып ағаш көрінеді. Сөйтсе ағаш дегені Қойлыбайдың қобызы, дауыл мен желді суырып келе жатқан көкаман жынының екпіні екен», — деп айтылады аңыз әңгімеде.

Қобыз

Қобыз
Жіктелуі	шекті музыкалық аспап
Музыканттар	Ықылас Дүкенұлы Қорқыт ата

Қобыз — таңқаларлық пішінді және ғажайып сазды, бай тембрлі аспап. Кобыз ен коне аспаптардын быры

Сипаттамасы

Қобыз екі шекті 40-қа тарта аттың ұзын қылы керілген ысқышы бар аспап. Қылқобыз аталуы да осыдан болар. Қобыз үнінің төмендеп қайта жоғарылап дыбыс шығаруы — шектеріне саусақтың ұшын ғана тигізіп, сәл ғана басып шертіп, керілген қылды ысқышпен үйкеп ысқылап тарту арқылы ысқышты аспапқа «іліп қойғандай» етіп көлденең ұстап ысқылап сүйкеп-сүйкеп көсеп-көсеп жібергенде флажолетті обертонды қою-қошқыл сазды мұңлы болып шығады.

Біреулер оны құс даусына ұқсатады: « — Оның даусы аспаптың шегін аттың жалынан керілген қылдан тартылған еспе ысқышпен үйкелегенде аққудың үніне ұқсас дауыс шығады» — дейді (П. Паллас). Енді біреулер қобыз үнін адам даусына ұқсатады (Б. Сарыбаев) ащы, зарлы, өксікті үн шығарады деген де пікір айтады. Кобыздын 4000 жылдык тарихы бар.

Қобызға деген көзқарас

Қобыздың саз аспабы ретінде тағдыры тайғақ, жолы тар, қиын-қыстау болды. Бұл аспап қазақ халқының тарихи-этникалық мәдениетінің көне көзі, рухани қазына мүлкі, эпостық және аспаптық музыкалық өнерін күні бүгінге дейін сақтап жеткізуші ұлттық мұра бола тұра, ол өзіне деген кертартпа ескілікті көзқарастан арылмай ақталмай-ақ қойды. Әу бастан-ақ қобыз бақсының, бақсылық жасаудың құралы деген пікір қалыптасқан болатын. Сондай бір түсінбеушіліктің кесірінен қобыз жаңа заман көшіне ілесе алмай ескіліктің қалдығы саналып жоғалып, жойылып кетудің алдында қалды дейді А. Затаевич. Осының салдарынан 20 ғасыр басында қобыз аспабына арналып шығармалар жазылмай сиреп ұмытыла бастады. «Әкеден балаға мұра» болып келе жатқан қасиетті өнеріміз, ұлттық салт-санамыз, отбасылық қобызшылық дәстүріміз үзіліп қалды. Классикалық қобыз музыкасының аты аңызға айналған ең соңғы хас шебері 19 ғасыр ортасында дүниеге келген Ықылас Дүкенұлы.

Дегенмен жоғалып жойылып құрып кетуге жақын қалған қобыз ойнау өнерін өмірге қайта оралтып «шаң басқан уақыт» пернесін ашуға жасалған шаралармен ізденістер, талпыныстар болмай қалмады. Осындай істің басында бірегей ірі қобызшылар зор тұлғалы музыканттары болып Жаппас Қаламбаевпен (1909—1970) Дәулет Мықтыбаев(1904—1976) тұрды. Шын мәнінде осы екеуінің арқасында музыкалық қобыз аспабының барлық құпиясымен қасиетінің қыры мен сыры сақталып өткеніміздің баға жетпес асыл мұрасын шашау шығармай жоғалтпай бізге жеткізіп жаздырып қалдырып кеткеніне шүкір дейміз.

Қобызда ойнап ең алғаш рет концерттік эстрадаға шыққан, 1968 жылы Алматы консерваториясында ашылған қылқобыз класына бірінші сабақ берген де осы екі тарлан.^[1]

Қорқыт-қобыз

Әгугай-домбыра