Открытый урок по казахскому языку на тему "Зат есім"

Қанапина Гүлнар Қайроллақызы

Қазақ тілі және әдебиеті пәнінің оқытушысы

Солтүстік Қазақстан облысы

Петропавл қаласы

М.Жұмабаев атындағы гуманитарлық колледж

Тақырыбы:  Зат есім «Өнер алды – қызыл тіл»

Сабақтың мақсаты:

     Сөз таптары, сөздерді таптастыру принциптері, зат есім, зат есімнің лексика- грамматикалық  өзіндік  белгілерін танып – білу, мәтінмен жұмыс істеу  барысында талдау жұмыстарын  жүргізе отырып  тілдік материалды  терең меңгерту;

      Білімді іске асыруда ауызша, жазбаша сөйлеу дағдыларын, сөйлеу мәдениетін, әдебін дамыту, ізденімпаздық қасиеттерін қалыптастыру

     Халқымыздың рухани байлығы сөз өнері, тіл өнерін  ардақтап, құрметтеу, мақтан тұту, аталы сөзден ғибрат алу,  ата дәстүрін танып  білуге, өзін-өзі бағалай білуге, басқалардың көзқарасын тыңдап, сыйлай білуге тәрбиелеу.

Негізгі ұғымдар:   сөз таптары, сөздерді таптастыру принциптері, зат есім, зат есімнің лексика- грамматикалық  топтары,  аталы сөздер, білім, өнер, ғибрат, үлгі, өнеге, құрметтеу, қадірлеу.

Сабақтың әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуі:   интерактивті  тақтада мультимедиялық презентация, бейнетаспа,үлестірмелі қағаздар, сызба, кестелер

Сабақтың типі: жаңа материалды меңгерту сабағы

Сабақтың әдіс-тәсілдері: сұрақ-жауап, қайталау, талдау, көрнекілік, практикалық әдіс 

Сабақтың мақсаты:

     Сөз таптары, сөздерді таптастыру принциптері, зат есім, зат есімнің лексика- грамматикалық  өзіндік  белгілерін танып – білу, мәтінмен жұмыс істеу  барысында талдау жұмыстарын  жүргізе отырып  тілдік материалды  терең меңгерту;

      Білімді іске асыруда ауызша, жазбаша сөйлеу дағдыларын, сөйлеу мәдениетін, әдебін дамыту, ізденімпаздық қасиеттерін қалыптастыру

     Халқымыздың рухани байлығы сөз өнері, тіл өнерін  ардақтап, құрметтеу, мақтан тұту, аталы сөзден ғибрат алу,  ата дәстүрін танып  білуге, өзін-өзі бағалай білуге, басқалардың көзқарасын тыңдап, сыйлай білуге тәрбиелеу.

Негізгі ұғымдар:   сөз таптары, сөздерді таптастыру принциптері, зат есім, зат есімнің лексика- грамматикалық  топтары,  аталы сөздер, білім, өнер, ғибрат, үлгі, өнеге, құрметтеу, қадірлеу.

Сабақтың әдістемелік жағынан қамтамасыз етілуі:   интерактивті  тақтада мультимедиялық презентация, бейнетаспа,үлестірмелі қағаздар, сызба, кестелер

Сабақтың типі: жаңа материалды меңгерту сабағы

Сабақтың әдіс-тәсілдері: сұрақ-жауап, қайталау, талдау, көрнекілік, практикалық әдіс 

5 жолды тұжырым:

1.  Қандай сөздер?

2. Неге жатады? 

3. Кімдер айтады?

4. Кімге арнайды?

5. Би-шешеннің айтқандары      

Ұлылардың сөзі бізге ғибрат, үлгі, өнеге         

Мұғалім сөзі

Адамның іс-әрекеті, ойлауы қандай орнықтылықты, тап-тұйнақтылықты қажет етсе, оның тілі де соған лайық болуы  керек. Бұл тілдік нормаларды білгенде ғана іске асады. Тілдік норма тілдің ішкі заңды жүйелері негізінде дамып, қалыптасады. Тілдің дыбыс жүйесі, сөз байлығы, сөз мағыналары, тілдің грамматикалық құрылысы – көне заманнан келе жатқан заңды ерекшеліктерге негізделеді.

Бүгінгі сабағымыздың тақырыбы «Зат есім»

  «Сырлы сандық»

Тұспалдап , меңзеп айтқан сөздердің жауабын тауып алу

«Білім кілті - кітапта»

Мұғалім сөзі

- Мәтіндегі сөз өнері,  сөз сөйлей білу. жақсылық істеу, әдеп, қанағат, ұят, пәктік, сақтық, мейірімділік, ұстамдылық. тура сөз, ізгі  тілек, жақсы бастама,  ар-ұятты сақтау, ғылым ,білім ,  өнер  т.б осы сөздер мен сөз тіркестері  барлығы қандай сөздер?

-Толық мағыналы дербес сөздерден басқа тағы қандай сөздер болады немесе сөздер неше топқа бөлінеді?

Кестені толтыру

Тақтамен жұмыс

Барлық өнерден   сөз өнері  жақсы

Сөздерді қандай белгілеріне қарай топтастырамыз? 

Сызбамен көрсетіңіз.

Мұғалім сөзі

Бүгінгі сабақтың тақырыбы : Зат есімнің лексика-грамматикалық топтары , морфологиялық құрылымы , синтаксистік қызметі 

Дәріспен жұмыс.

Әр топ өзіне берілген тақырыпты оқып, талдай отырып, оны өздері таңдаған әдістер арқылы басқа топтарға  түсіндіреді, қорғайды . Қосымша сұрақтарға жауап береді

   Жоспар

1. Зат есімнің құрылымы

2. Зат есімнің лексика - семантикалық топтары 

3. Лексика-грамматикалық сипаты

4. Зат есімдердің жасалу тәсілдері

 Тапсырма

І топ   Зат есімнің құрылымы мен  лексика - семантикалық топтары

ІІ топ  Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты

ІІІ топ  Зат есімдердің жасалу тәсілдері

 IV. Тақырыптың негізі ұғымдарын бекіту бойынша жұмыс

 «Ұлылар сабақтастығы»

Тапсырма

І топ

 «Ұстаздық еткен жалықпас» мәтініндегі негізгі идеяны анықтаңыздар. Асты сызылған зат есімдерді мағыналық, тұлғалық құрамдарына қарай ажыратып, жасалу тәсілдерін айқындап,үлгі бойынша семантикалық картаны толтырыңыздар

Үлгі:

Мысалдар

негізгі

туынды

дара

күрделі

категориялары

Жасалу тәсілдері

біріккен

қосарланған

қысқарған

құрама

көптік

тәуелдік

септік

жіктік

суретшісің

+

+

-

-

-

-

-

-

-

+

морф

ІІ топ  Тапсырма  

«Ғылым артық па, мал артық па?» мәтіні бойынша  пікірсайыс

Зат есім, оның мағыналық топтары мен тұлғалық құрамдарына қарай түрлері мен синтаксистік қызметін анықтаңыздар, асты сызылған сызылған сөздерге сатылай кешенді талдау жасаңыздар

Үлгі:

Зат есімге сатылай кешенді талдау жасау

Морфологиялық талдау үлгісі:
Берілген сөз: өнер
1) Бұл сөз бір құрамнан тұр ( себебі, жалаң түбір сөзден тұр)
2) Тұлғасына қарай: негізгі ( себебі, сөздің әрі қарай бөлшектенбейтін негізгі мағына беретін бөлігі )
3) Құрылысына қарай: дара ( себебі, бір ғана негізгі түбірден тұр)
4) Сөздің  лексикалық мағынасы : шеберлік,іскерлік
5)  Грамматикалық мағынасы

а) жалпы зат атауы нақты заттың абстракцияланып , жалпылануынан жасалған жалпы грамматикалық мағына

ә)  А.с.(0) нөлдік тұлға арқылы берілген категориялық мағына – атауыштық мағына

7) Сұрағы: не?
8) Мағынасына қарай: жалпы зат есім , дерексізі зат есім

Берілген сөз:   

            Бұл сөз үш құрамнан тұр

            Тұлғасына қарай-

Құрылысына қарай-

 Лексикалық мағынасы-

Грамматикалық мағынасы-

Сұрағы: не?

Мағынасына қарай:

ІІІ топ.                                    

«Әбу Насыр әл-Фараби» мәтіндегі  зат есімнің жасалу тәсілдері мен жалқы есімдердің жазылу емлесін түсіндіріңіздер Қазақ есімдерінің жасалуы , баюы, құрамы жайында, бүркеншек, лақап  аттардың шығу, туу тарихы туралы айтыңыздар. Басқа тілден енген кісі аттарының жазылу емлелерін  түсіндіріңіздер.

 «Білгенге маржан»

Кайкауыстың үгіт - насихаты қандай ұлы ғұламалардың  пікірлерімен үндесетіндігін  түсіндіріңіздер, дәлелдеңіздер

 Мұғалім сөзі:

 Бүгін әңгіме болып отырған ұлы ғұламалардың ой үндестігін, пікір сабақтастығын сабақтың өн бойынан байқап отырмыз. Олардың көтерген негізгі тақырыбы  - адамзат міндеті , идеясы - артына үлгі аларлықтай із қалдыру. Адамдық борышы – халыққа адал еңбек ету, білім мен өнер үйрету, келешекке жол көрсету, үлгі алатындай іс қалдыру.Жаман қылықтардан аулақ болуға шақыру. Білімнің адам өміріндегі маңызын кейінгілерге ұғындыру.

Ертедегі дін хадистерде білім жайында былай делінген екен:

                сахарада – дос,

               өмір жолдарында – таяныш

               жалғыздың уақыттарда – жолдас

Білім           қуаныш кезде – бастаушы

               қайғылы кезде– медет

               дұшпанмен күресте –құрал

               зұлымдықтан құтқаратын амал – айла

Өлмейтұғын артына сөз қалдырған ...

Абайдың ғұламалылығы жайында

Тапсырмалар

І Абай өлеңдеріндегі тірек сөздер қатысқан нақыл сөздер, мақал-мәтелдер, өлең жолдарынан мысалдар жазу

ІІ    Өлеңді жалғастыр

1. Жастықтың оты жалындап,

      --------------------жанған шақ.

            А) көңілде

            В) жүректе

            С) кеудеде

            Д) жас жүректе

            Е) жас кеудеде

     2.  Талаптың аты ---------,

            әр қиянға салған шақ.

            А) зуылдап

            В) арындап

            С) зырылдап

            Д) жүйіткіп

            Е) құйындап

     3.  Талайғы кәрі дүниенің,

            Бір ----------- ұстап бақ.

            А) тетігін

            В) діңгегін

            С) қазығын

            Д) кетігін

            Е) тіреуін

     4.  Уайым ----, үміт----,

            Ет ауырмас бейнетке.

            А) бар, жоқ

            В) аз, көп

            С) жоқ, көп

            Д) аз, жоқ

            Е) мол, аз

     5.  ---------------------------,

            Үнемі тұрмас осы шақ.

            А) Жалыны қайтар дененің

            В) Жастықтың оты жалындап

            С) Қайратпен кіріп жалынбай

            Д) Қайратқа сеніп қақтықпай

            Е) Бір нәрсені ұнатса

     6.  Сенісерге келгенде,

            Сене берер ----------.

            А) бәріне

            В) адамдарға

            С) талғамай

            Д) іріктемей

            Е) сұрыптамай

7. -----------------------,

      Қайта ойланып қарамас.

      А) Бір нәрсені қаласа

      В) Бір нәрсені ұнатса

      С) Бір нәрсені жақсы көрсе

      Д) Бір нәрсені жек көрсе

      Е) Бір нәрсені ұнатпаса

8.  Асығыс түбі - өкініш,

      ----------------------------.

      А) Сене бере талғамай

      В) Ойланып қалмақ – сабыр сол

      С) Ормасаңшы, көктейін

      Д) Гүл көрінер жігітке

      Е) Кез болар қайда сорлыға

 ІІІ Сәйкетендіріңіздер

Бес жолды өлең 

1. Абай  
2. Ғұлама, білімді
3. Ойланады, толғанады, болжайды
4. Ұстазы бар ел озар
5. Кемеңгер ойшыл

Қорытынды  Мұғалімнің сөзі

Рефлексия.

Рефлексия  Нені білдік? Нені үйрендік?

Бағалау

 Үйге тапсырма. «Ұлылар ұлағаты» эссе жазу зат есім, зат есімнің                        лексика - грамматикалық  өзіндік  белгілері, лингвистикалық талдау