Открытое занятие:Жыныс генетикасы. Хромосомалық теория. Адам генетикасы.Модификациялық өзгергіштік. Мутация.

Пән атауы: Химия биология негіздерімен.

Мамандық: Әлеуметтік жұмыс.

Топ: Ә1А (9)

Сабақтың түрі: Дәстүрлі.

Сабақтың типі: Аралас сабақ.

Сабақтың тақырыбы:  Жыныс генетикасы. Хромосомалық теория. Адам генетикасы.Модификациялық өзгергіштік. Мутация.

Мақсаты:

1.Жыныс генетикасы, адам генетикасы және жыныс генетикасымен адам генетикасын зерттеу әдістеріне толық түсінік беру.

2. Оқушылардың ойлау, сөйлеу, зерттеулер жүргізу қабылеттерін дамыту.

3. Окушыларды адамгершілікке, салт дәстүр білуге тәрбиелеу.

Құрал-жабдықтар: Видео роликтер, слайд, оқулық. проектор, тақта.

Сабақ барысы:

1.Ұйымдастыру кезені

А) Оқушылармен сәлемдесу

Б) Оқушыларды түгендеу

2.Ұй тапсырмасын тексеру

 Мен бүгін сабақта - білім алғайы келдім!

                                   тереңдетілген білім алғайы келдім!

                                       сапалы  білім алғайы келдім!

                                  болашағыма қажетті білім алғайы келдім!

Топпен сұхбат жұргізу:

1.Генетика пәні нені зерттейд?

2.Моногибридті шағылыстыру деген не?

3. Терминдерге аныктама берініз: доминанттылық және рецесивтіліқ, гомозиготалық гетерозиготалық, генотип және фенотип.

4. Г. Мендельдің біркелкілік заңы, ажырау заңы.

5. Дигибридті шағылыстыру заңы моногибридтіқ шағылыстырудан айырмашылығы?

Биологиялық диктант

1.Хромосоманың белгілі бөлігіне  орналасқан тұқым қуалау ақпаратының генетикалық өлшем бірлігі ... . (ген)

2.Генотиппен айналадағы ортаның әсерінен қалыптасқан белгілердің жиінтігі ... . (фенотип)

3. Гомологтты хромосомада белгілі геннің бірдей жұп аллельдері орналасқан диплоидты ағза ... . (гомозиготалы)

4. Ағзалардың фенотипінде көрінетің гендер тобы ... .(генотип)

5.Белгілі геннің әр түрлі жүп аллельді гомологты хромосомаларда орналасқан әр түрлі гендер... . (гетерозиготалы)

Тест

1.Сыртынан қараганда жасырын қалатын белгінің аталуы:

А. Альтернативті

В.  Гомозиготалы

С.  Гетерозиготалы

Д.  Доминантты

Е.   Рецесивті

2. Гомозиготалы генотип:

А.   Вв

В.   ВВ

С.   Dd

Д.   Сс
Е.   Аа

3.Жасыл түсті тегіс қабықты ас бұршағының генотипін анықтаныз. (А- сары, а- жасыл, В- тегіс, в- кедір-бұдыр)

А. АаВВ

В. аавв

С. ААВВ

Д  ааВв

Е  АаВв

4.  Түрдің генотипі ААВв болатын гаметалары:

А  АВ,Ав

В  Аав

С  АВ

Д  ААВ

Е  АА, Вв           

5.Қызыл гүлді ас бұршағын (АА) гүлі ақ түсті дарамен бұдандастырғанда (аа)  бірінші ұрпағында Ғ1 алынатын гибридтері:

А  25%    қызыл гүлді, 75%   ақ гүлді

В  50 %   қызыл гүлді, 50 %  ақ гүлді

С  100%    қызыл гүлді,

Д  75%    қызыл гүлді, 25%   ақ гүлді

Е   100%       ақ гүлді    

6.Дигибридті бұдандастырудағы Ғ2 ұрпақта фенотипі төрт тұрлі генотипті көрініс береді:

А     1:2:1

В     1:1

С     9:3:3:1

Д     3.1

Е     3:2:1

7.Моногибридті шағылыстыруда ата, анасынан тек неше белгімен ажыратылады

А 2

В 1

С 3

Д 4

Е 0

Реферат -Грегор Мендельдің автобиографиясы  Арайлым

Есеп шығару

Ұйге берілген  есепті  №1, №2  шығару (видео ролик) Айзат

                                                                                             Аяужан

2.Жаңа материалды түсіндіру

Айсберг ойының өткізу

- Неліктен  біз ата- анамізға ұқсаймыз?

(Слаид № 1)

Гендердің тұқым қуалау белгілері ұрпақтан ұрпаққа қалай беріледі?

 Америкалық ғалым Т. Морган шәкірттерімен жеміс шыбынына дрозофилаға тәжірибе жасап дәлелдеген . Себебі дрозофилада хромосома саны 8 яғни 4 жүп , ол + 25 С  10 күн сайын 100 астам ұрпақ береді. Тәжірибеге  жетік қанатті сұр шыбын, шала қанатті қара шыбын алынды Ғ1 Мендельдің біркелкілік заңы бойынша жетік қанатті сұр шыбындар алынды (Вв Vv) дигетерозиготалы. Ғ1 алынған Вв Vv * ввvv нәтижесінде 4 түрлі ұрпақ алынды.

41.5%    жетік қанатті сұр шыбын

41.5%   шала қанатті қара шыбын

8.5%     шала қанатті сұр шыбын

8.5%     жетік қанатті қара шыбын

83%   ата-анасына ұқсас

17%   ұқсамайды жаңа белгілері бар.

Демек 83%  осы белгілерін анықтайтын гендердің бірлесіп, тіркес тұқым қуалайтыннын көрсетеді. Бұл құбылысты Морган  тіркесу, немесе тіркесіп тұқым қуалау заңы деп атаған . 1 хромосома қасында тіркесіп тұқым қуалайтын гендер тобы болады. Тіркесу топтарының саны хромосома санына сәйкес келеді.

Дрозофилада 4 жұп- 4 тіркесу тобы ,адамда 23 жұп - 23 тіркесу тобы.

 Ал енді бір ата- анадан туылған бір жанұяның балалары бір біріне ұқсасада, әрбіреуі ерекше. (Фотосуреттер)

Өз тәжірибесінде Т.Морган гомологтық хромосомалар мейоздық бөліну кезінде бір-бірімен айқасып үлескілерімен алмасады. Бұл құбылысты хромосомалық айқасу немесе кроссинговер деп атайды. (Слайд №2 )

Кроссинговер нәтижесінде жаңа хромосомалардың пайда болуы байқалады. Гендер негұрлым бір- біріне жақын орналасса тіркесу мұмкіндігі артады. Ал бір- бірінен алшақ орналасса тіркесуі төмендейді, гендер алмасуы жиірек болады. Хромосомалар айкасқан сайын гендер алмасып отырады.

    Морган ашқан тіркес тұқым қуалаушылық пен басқа да зеттеулер

 тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясы деп аталады.(Слайд №3)

Негізі қағидалары:

1. Гендер хромосомада бір сізіқ бойымен тізбектеле орналасқан. Әр геннің хромосомада орны бар (локус).

2. Бір хромосомада орналасқан гендер тіркесу топтарын құрайды Тіркесу топтарының саны сол ағзаға тән хромосомалардың гаплоидты санына сәйкес келеді.

3. Гомологты хромосомалардың арасында аллельді гендердің алмасуы жүреді

4. Хромосомадағы гендердің арақашықтығы айқасу жиілігіне тура пропорционалды.

Оқушының ақпараты «Ғылыми теорияға дейіңгі ағзалардың жыныстық анықтамасы»

Жоғарыда айтылғандай даралар  аталық аналық болып 1:1 тен болады.

Дрозофила шыбынын ары қарай қарастырайық. Дрозофилада 4 жұп хромосомасы бар оның 3 аталықтада аналықтада бірдей оларды аутосома дейміз, Соңғы жұбы жыныс хромосомалары. (слайд№4)

Аналық хромосома - Х белгіленеді.Сомалық жасушаларда ХХ белгілейміз. Аталық хромосомалар ХУ белгіленеді.

Адамда

Р  44А ХУ                   *                   44А ХХ

Г   22А Х    22А У                           22А Х     22А Х

Ғ1 44ХХ;   44ХХ;                        44ХУ;       44ХУ 

        қыз        қыз                             ұл             ұл

         50%                                                   50%

                             1:1

Аталық гетерозиготалы

Аналық гомозиготалы

(Слайд№ 5)

Адам генетикасы- адамның тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігін, қалыпты белгілердің және тұрлі аурулардың тұқым қуалау ерекшеліктерін, ол аурулардың қалыптасуындағы генетикалық факторлар мен орта факторларының ролін зерттейді.

Негізгі міндеті- тұқым қуалайтын ауруларды дер кезінде анықтап, олардың алдын алу және болашақ ұрпақта  болдырмау шараларын жүзеге асыру.

Генеологиялық әдіс:

Адамның ата тегіне шежірелік сызба нұсқа құрастырып , талдау жасау. Талдау нәтижесінде сол адамға айырықша белгінің немесе аурудың  бірнеше ұрпақ бойы туыстары арасында тұқым қуалау ерекшелігі анықталады.

Цитогенетикалық әдіс:

Ағзаның жасушадағы хромосомалардың  саны мен құрылысы зерттеледі. Адам кариотипіне талдау жасалады.

Егіздерді салыстыру әдісі:

Егіз туылған балаларды бір-бірімен  салыстыру арқылы кез келген жағымды белгінің немесе аурудың, кемістік пайда болу себебін анықтайды. Мұндай  белгілер өзгерген генотипке немесе сыртқы орта жағдайларына байланысты қалыптасуы мұмкін

Биохимиялық әдіс:

Гендік мутация нәтижесінде пайда болған гендік ауруларді, яғни зат алмасуы бұзылуының ауруларын анықтайды. 

Зерттеулер жұмыстары:(Слайд№ 6)

1. Ақерке (А- олақай, а - солақай)

2. Нұрбол (А- қара, а -көк)

3. Дүманбек (А- ойық құлақ, а- теріге жабысқан )

Жеті ата дәстүрі

(Слайд №7)

Өзгергіштік - организнің бойындағы түрлі белгілермен қасиеттердің сыртқы орта факторларының әсерінен өзгеруі, соган байланысты ол жаңа белгі-қасиет ие болады немесе өзінің кейбір белгі- қасиеттерін жоғалтады

Өзгергіштің екі түрі бар: модификациялық, мутациялық.

Модификациялық өзгергіштік - генотиптің өзгеруіне байланыссыз сыртқы орта жағдайларының әсерінен болған ағза фенотипіндегі  белгілердің өзгеруі.

Мутация - организм генотипінің, яғни хромосомалар мен олардың құрамды бөліктері -          гендердің өзгеруіне байланысты кездейсок пайда болатын, тұқым қуалайтын өзгергіштік.

1. Геномді

2. Хромосомды

3. Гендік

4. Цитоплазмалық

Білім білік дағдысын бекіту:

Тест

1.Доминантты белгі:

А. А

В. а

С. в

2.Ғ1-де  бірінші ұрпақта рецесивтіқ белгі

А. толық көрінеді

В. жартылай көрінеді

С. ккөрінбейді

3. Адамның сома жасушаларында

А. 45 хромосом

В. 46 хромосом

С. 23 хромосом

4.Адамның жыныс жасушаларында

А. 46 хромосом

В. 47 хромосом

С 23 хромосом

5. Аталықпен аналықтың ұқсас хромосомалары

А. жыныстық

В. аутосома

С. гамета

6.Ағзаның соматикалық жасушасында 12 хромосома бар. Гаметада аутосомасы қанша?

7. Ағзаның соматикалық жасушасында 10 хромосома бар. Қанша соматикалық    жасушада аутосома?

8. . Ағзаның соматикалық жасушасында 10 хромосома бар. Қанша соматикалық    жасушада жыныс хромосомалары?

9.Гибридтер қалай белгіленеді

А. Р

В.Ғ

С.Г

10.Хромосомалар қайда орналасады

А. Рибосомаларда

В. Метохондрияларда

С. Ядрода

Релаксация

4. Білім білік дағдысын бекіту:

Тест

Үй жұмысы : 32,34,35,36,37

Қөрытынды жасау

оқушыларды бағалау