"Пәктік өлеңдері және Тәжірибе өлеңдері"

ӘӨЖ: 82(-410)

Чечетко М.В. ф.ғ.к., доцент, М.Өтемісов атындағы БҚМУ

Уксикбаева А.Б. магистрант, М.Өтемісов атындағы БҚМУ

е-mail: [e-mail]

«Пәктік өлеңдері» мен «Тәжірибелер өлеңдері» шығу тарихы және мазмұны

Мақалада XVIII–XIX ғғ.ағылшын ақыны және суретшісі Уильям Блейктің «Пәктік өлеңдері» мен «Тәжірибе өлеңдеріндегі» философиялық концепциясы мен поэтикалық тілінің кейбір құрылымдарының ерекшеліктері қарастырылады. Циклдің біртұтас қалыпты, контрастың принципіне қарай құрылуы, өлеңдегі лексикалық және бейнелік орнын табады.

Кілт сөздер: ағылшын философиялық поэзиясы,өлең циклі, философиялық концепция,бейнелік, поэтикалық тіл, қарама-қарсылықты,диалектикалық тұтастық.

 «Пәктік өлеңдері» /1784-1789жж/- өзі дара философиялық жүйе ретінде шығарма болып қалыптаса бастады және бұл жол ол Блейкке жақын келді. Бара-бара бұл жүйе «Тәжірибелер өлеңіне» ауысты.Бұлар 1794 жылы поэтикалық этап ретінде пайда болып, «Пәктік өлеңдеріне» қарағанда ешқашан баспаға бөлек-бөлек шықпады. Екі жинақ та Уильям Блейк үшін бірегей философиялық көрініс ретінде орын алады. «Пәктік өлеңдеріндегі» кейіпкерлерді төрт топқа бөліп қарауға болады. Соның ең негізгі көп кездесетін бейнесі- балалар болып табылады. Балалар бейнесі бірқалыпта емес. Бір жағынан олар,кіршіксіз, пәк және оларда жаңадан пайда болып келе жатқан тәжірибе аз. Құдайға сенім, айналадағы затты ұстап, сезіну арқылы сәбиде пайда болатын іс-әректтері, инстинкті. Ал, басқа жағынан, мұнда адам бейнесі ретінде болып  келген. Оның шығармаларын лирикалық және философиялық немесе /мистикалық/ деп екі топқа бөлуге болады.

1783 жылы У.Блейктің «Поэтикалық нобайлар» атты алғашқы кітабы жарық көрді. «Поэтикалық нобайларға» енген оның ең алғашқы өлеңдерінде еліктеудің белгілері байқалады. Оның өлеңдерінен кездесетіні көбінесе діни сөздер, құдайды көп жазады. Себебі оның өмірі библиямен байланысты.

 «Маленький трубочист» /«Кішкентай мұржа тазалаушы»/ өлеңінде екі жақты бейнелі әсер қалдырады. Әуелі көрген түсі туралы «жарқын, сәулелі тұстары бар, оларға періште келіп, жалтыраған кілтінен тап-таза мұржа екен»,- дейді, ал келесі таңда, «қап-қара болып, кір дорбамен бара жатады, оның осы кездегі арманы көрінеді. Яғни, үй мұржаларын жалтыратып тазалау екен.Өлеңдегі кейіпкер балалар есімдері: Том атты бала туралы және оның мұржа тазалаушы достары: Дик,Чарли және Джим.

                There's little Tom Dacre, who cried when his head,

                That curl'd like a lamb's back, was shav'd: so I said

                'Hush, Tom! never mind it, for when your head's bare

                You know that the soot cannot spoil your white hair.'

У.Блейктің шығармашылығы көп сарынды. Онда эстетикалық көзқарастардың бірнеше тарихи кезеңі көрініс табады, көркем қолданыстың түрлі стилі, шектелген революциялық, новаторлық және халықтық жағынан қосылған.

 Piping down the valleys wild

Piping songs of pleasant glee

On a cloud I saw a child...[1].

Үрме аспапты қолыма алып,

Мен келемін далада әнімді салып,

Қуаныштан аспанға қарай көз салдым.

Бұлттан кенеттен

Бір сәбидің бейнесін мен байқадым.

Little Lamb, I'll tell thee,

Little Lamb, I'll tell thee:

He is called by thy name,

For He calls Himself a Lamb.

He is meek, and He is mild;

He became a little child.

I a child, and thou a lamb,

We are called by His name.

Little Lamb, God bless thee!

Little Lamb, God bless thee! [1].

Екінші топқа біз ересектердің образын кіргіздік. Олар: ата-аналар, бала күтушілер ж.т.б. Олар балалардың күтіп бағушысы, асыраушысы, қамқоршысы болып табылады.

Sweet dreams, form a shade

O'er my lovely infant's head;

Sweet dreams of pleasant streams

 By happy, silent, moony beams…

Sleep sleep happy child

All creation slept and smail’d. [2].

Old John with white hair

Does laugh away care

Sitting under the oak

Among the old folk

And soon they all say

Such such were the joys

When we all girls boys

In our yourth time were seen

On the Ecchoing Green [2].

Ақ шашты Джон еріксіз күлді де күрсінді,

Ақсақалдармен емен түбінде отыр еді.

Олар біздің ойынымзға қарап,

 Өздерінің балалық шақтарын еске алып:

«Біз де дәл осылай қуанатынбыз,бала кезімізде,

Жаңғырған көгалда ойнайтынбыз дәл осылай!»

Баланың Құдайға жақындығын білген соң, ересектерді баланың сөзін елеуге, шындық ретінде қабылдауына және оның ойымен келісуге мәжбүр етеді.

I have no name

I am but two days old

What shall I call thee?

I am happy am

Joy is my name

Sweet joy befall thee!

Pretty joy

Sweet joy but two days old

Sweet joy I call thee…[2].

Менің есімім жоқ,

Дүниеге келгеніме екі-ақ күн,

Сені қалай атаймын?

Мен бақыттымын!

Мен Қуанышпын, міне менің есімім!

Қуаныш болсын сағанда!

 Сүйкімді қуаныш!

Қуаныш болғанына екі-ақ күн болса,

Қуаныш!- деп атаймын мен сені .

Then come home my children, the sun is gone down…

No no let us play, for it is yet day…

Well well go and play till the light fades away…

Кеш батты балалар,

Үйге қарай қайтыңдар!

Жоқ, жоқ! Біраз ғана ойнайықшы,

Кеш әлі батқан жоқ.

Жарайды, күн қараңғы түскенше,

Біраз ғана ойнаңдар!

When my mother died I was very young,

And my father sold me while yet my tongue,

Could scarley cry weep weep weep.

Анам менің дүниеден озды

Ол кезде мен сәби едім,

Әкем мені сатып жіберді

Ол кезде менің тілім шықпаған,

Жылауға да шамам жоқ!

Ересектер образы бұл жерде қатыгездікпен көрсетілген. Және осы жүйеде «Пәктік өлеңдері» мен «Тәжірибе өлеңдері» ішінде бұл тақырып дамымаған. Әке жоғарыдағы аталған өлеңде кейіпкерлер қатарындағы соңғысы болып келеді.

Келесі қарастыратын топқа, үшіншісі, жануарлар мен өсімдіктер кіреді. Бұл топтағы орталық және концептуалды мәні бар образдары арыстан мен қозы болып таблады.

Қозы, сәби сияқты- пәк, Құдайдың бейнесіндей. Біз христиандық дәстүрлі символымен кезігетін боламыз: «агнец-символ христианина, праведника».

How sweet is the Shepherds sweet lot,

From the morn to the evening he strays:

He shall follow his sheep all the day

And his tongue shall be filled with praise.

For he hears the lambs innocent call.

And he hears the ewes tender reply

He is watchful while they are in peace,

For they know their Shepherd is nigh.

Күз болды енді түн ұзап.

Күзетіп қойын ұйықтамай,

Бөріге бермей бір лақ.

Қыс болсын мейлі Әкітай,

Мәпелеп қойын бағады.

Өмірден оқып қажымай,

Малының бабын табады.

Арыстан бейнесі- ол жыртқыш екенін білеміз. Айналасына айбат шегеді. Ал Блейк оның, басқа жағын суреттейді:

And there the lions ruddy eyes,

Shall flow with tears thee of gold…

And now beside thee bleeting lamb,

I can lie down and sleep…

My bright mane for ever,

Shall shine like the gold,

As I guard o’er the fold.

Блейктің мифологиялық көзқарасында болашақ ұрпаққа ол христиандық символын дәстүрлі қолданады.

Құмырысқа- адасқандардың символы ретінде берілген. Христиандарда қиыншылыққа тап болғандар тағдыры көрсетіледі. Қоңыз бен светлячок Құдайдың елшілері көмекке жіберген. Автор өзінің ортағасырлардағы сараптау символын көрсетті. Христиандық суреттерді жануарлар образымен берді. Шындығында Блейк өлеңдерде астарлы ой жатыр Құдіретті күштің адамға тұрақты көмегін айтты. Қарастырылып отырған образдардың қосарлы түрі ол- құстар мен өсімдіктер де қамтылған. Байқасақ, «The Blossom» өлеңінде концептуалды мағынасы өсімдіктер мен гүл және құстар образы бір өлеңде тоғысқан.

                          Merry, merry sparrow!

                           Under leaves so green,

                           A happy blossom

                           Sees you, swift as arrow,

                           Seek your cradle narrow

                           Near my bosom.

Бұл жерде біз құс пен гүлдің символын көрдік. Бірақ, оны шешу қиын. Бұл образға тоқталмаймыз, бұнда оның- символын немес аллегориясын айтамыз.

Соңғы кейіпкерлер тобына – христиандық мифологияны жатқызамыз. Олар: Құдай, періште, қойшы немесе бақташы. Блейкше, Құдай антропоморфті. Бір жағынан, Құдай – бала, екінші жағынан- әке, балаларын бағушы- адамдар.

The Little boy lost in the lonely fen,

Led by the wand’ ring light,

Began to cry, but God ever nigh,

Appeared like his father in white.

Sweet babe, in thy face

Holy image I can trace.

Sweet babe, once like thee,

Thy Maker lay and wept for me

Блейктегі періштелер- христиандардың қорғаушысы және барлық тіршіліктің де қорғаушсы болып табылады.

They look in every thoughtless nest,

Where birds are covered warm;

They visit caves of every beast,

To keep them all from harm…

«Тәжірибелер өлеңдері»

«Пәктік өлеңіндегі» образдар тобы «Тәжірибе өлеңінде» басқа бағытта мағынасын ашады, көптеген өлеңдері тіпті бір атаумен аталады. Бұл жүйелер жоғарда айтып өткендей адам жағдайының бір- біріне қарсы тұрған күйі көрсетіліп, суреттеледі.

Балалардан бастасақ. Бұл екінші бағыттағы жүйеде олар ересектер тарапынан қиыншылыққа тап болғандар және христиандық заңдарды орындамаушылар жағынан көрініс табады.

                      …The Priest sat by and heard the child,

                      In trembling zeal he seiz'd his hair:

                      He led him by his little coat,

                      And all admir'd the priestly care.

                     … And standing on the altar high,

                      'Lo! what a fiend is here,' said he,

                      'One who sets reason up for judge

                      Of our most holy Mystery.'

                     The weeping child could not be heard,

                      The weeping parents wept in vain;

                      They stripp'd him to his little shirt,

                      And bound him in an iron chain;

Уильям Блейк кез келген догманың формасына қарсы болды, Сана мен Шіркеу мәдениетіне қарсы, ол өзінің барлық идеясын ауызекі кейіпкерлері- балаларға арнады. Шіркеудің ұсынған заңдарына балаларды қарсы қалыптасқан символы болды.

Екінші топқа ересектер тобын кіргіземіз. Олар ата-аналар және күтушілер. A little black thing among the snow:

Crying weep, weep in notes of woe!

Where thy father and mother? Say?

They are both gone up to the church to pray.

Because I was happy upon the heath,

And smil’d among the winters snow:

They clothed me in the clothes of death,

And taught me to sing the notes of woe.

Сенуші христиандық ата-аналар бақытты балаға қысым жасайды. Бұнда біз, жоғарыда айтылған жағымсыз кейіпкерлердегідей, шірекудегі дінбасының жағымсыз іс-әрекеттерін көреміз, ақын  барлық шіркеу заңдарына қарсылығын,адамның қалауына, ынтасына басқыншылықты суреттейді. Блейктің «Заблудший малыш» және «Сад любви» өлеңдерінде анық көрінеді.

And Priests in black gowns, were walking their rounds,

And binding with briars, my joys and desires.

...When the voices of children are heard on the green

And laughing is heard on the hill,

My heart is at rest with in my breast

And everything else is still…

Енді «Тәжірибелер өлеңіндегі» төрт шумағы «Песнь Няни»:

When the voices of children, are heard on the green

And whispering are heard in the dale:

The days of my youth rise fresh in my mind,

My face turns green and pale.

 «Тәжірибе өлеңіндегі» күтуші біледі, оны алдында қарттық пен ажал күтіп тұрғанын,өзінің балалық шағын еске алады, сол кіршіксіз күнді сезінеді яғни балаларға қызыға да, қызғана да қарайды.

Your spring and your day, are wasted in play

And your winter and night in disguise.

Келесі топтағы образдар қатарына -  жануарлар мен өсімдіктер әлемін жатқызамыз. Алдыңғы қарастырылған циклге қарағанда бұнда (флора және фауна) ауқымды ашылады.

Блейктегі Жолбарыс әдеміліктің символы  және Ызғарды білдіреді. Ол жағымсыз кейіпкерді қалыптастырмайды.

Tiger Tiger, burning bright,

In the forests of the night;

What immortal hand or eye,

Could frame thy fear ful symmetry? [6].

Жолбарысын жоғалтса егер - таулардың да өлгені.
Жоқ, Гималай, қасиеттім, сен тұра бер тағыңда,
Ізгілігін күдік басып,
Тағдырынан рух қашып,
Ұқсап әрі жойқын, ессіз ағынға.

Жолбарыс- ызғарлықтың, суықтықтың символы, бірақ ол адамға жау емес. Бұл образ арыстанның Блейк өлеңінде - «Жоғалған қыз» және «Табылған қыз» өлеңімен қосарланып жазылған. «The Little Girl Lost» ,«The Little Girl Found» («Заблудившаяся Девочка», «Найденная девочка»).

Smelling to his prey,

But their fears allay,

And silent by them stands.

They look upon his eyes

Fill’d with deep surprise:

And wondering behold,

A spirit arm’d in gold.

On his head a crown

On his shoulders down,

Flow’d his golden hair.

Gone was all their care.

Follow me he said,

Weep not for the maid:

In my palace deep,

Lyca lies asleep.

 «Пәктік өлеңінде» Құдай құтқарушы болса, ал мына циклде- арыстан. «Тәжірибе өлеңінде» жолбарыс бейнесі -суық, қатыгез, құдіреті күштілігін көрсетеді және оған еш адамзат бата алмайды. Оның сесі адамға жаушы емес.

Мынада біз өсімдіктердің де ерекше орын алатынын көреміз.

The modest Rose puts forth a thorn:

The humble Sheep, a threatening horn:

While the Lilly white, shall in Love delight,

Nor a thorn nor a threat stain her beauty bright. [7].

Берілген мәтінде Ақ Лилия Розаға және Қойға  қарсыласып тұр. Ақ түс- жанның пәктігін көрсетеді. Аллегориялық образдар атауы бас әріппне жазылады.

Өсімдіктер атауын біз келесі өлеңдер атауынан көреміз: «The Sick Rose» («Больная Роза»), «Ah! Sun-Flower» («Ах! Подсолнух»), «A Poison Tree» («Древо Яда»), «My Pretty Rose-tree» («Мой Прекрасный Розовый куст»).

Келесі кейіпкерлер образы-библиялық мифология мотивтері «Құдай» және «Періште». Бұл тұрғыда Құдай  «Пәктік өлеңіндегі» Құдайға қарсы мәнде келеді. «The Chimney Sweeper» («Трубочист»): ...and are gone to praise God and his Priest and King

Who make up a heaven of our misery.

Мына жерде Құдай эпитет түрін қабылдап, «өзімшіл әкесі адамның», «қатыгез, қызғаншақ» («selfish father of men», «cruel jealous»- өлең «Earth’s answer» «Ответ Земли»). Осындай Құдайға қарсылық тек «Пәктік өлеңдерінде» емес және дәстүрлі христиандарда да бар.

Періште образын біз бір атаулы өлеңінде кездестіреміз.

I dreamt a dream! What can it mean?

And that I was a maiden Queen:

Guarded by an Angel mild:

Witless woe, was neerbeguil’d!

And he wip’d my tears away

And I wept both day and night

And hid from him my hearts delight

So he took his wings and fled…[8].

«Періште бұл өлеңде дәстүрлі емес.Ол Шайтан- айдап салушы, Періште-қорғаушыға» қарағанда. Біз бұл сөзбен келісеміз. Періште «Тәжірибе өлеңіндегі» алдыңғы циклдегіден мықты. Байқасақ, Шайтан да періште, бестер сияқты, бірақ сұрқия. Блейк осындай қарсылықтарды өз өлеңдерінде шебер қолдана білді.

Жалпылама қорыта келсек, Блейк поэзиясындағы кейіпкерлердің басты ерекшелігі символдық және мифологиялық екені анықталды. Блейк дәстүолі  символдар: пастырь, роза, лилияны қолданды. Көбінесе Роза- « өнердегі әйгілі гүл ретінде» қолданылады.

Сондықтан дәстүрлі символдық образдар жаңа мағынаға толы келеді.

Мысалы, арыстан образы періштедей өлімі ретінде болса, онда дәстүрлі арыстан образы- батырлық символы, құдіретті, және Иисус Христос немесе Антихрист, Дьявол деп беріледі.

Берілген анықтама дәстүрлі мифологиялық кейіпкерлерге мысалы, періштелерге қатысты айтылады. Блейк кейіпкерлерді өз философиялық көзқарасымен жеткізеді, олар идея жетекшілері ретінде тұр.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Блейк, У. Избранные стихи. М.: Прогресс, 1982. 558 с.

2. Блейк, У. Песни Невинности и Опыта. СПб.: Азбука, 2000. 264 с.

3. Елистратова, А. А. У. Блейк. М. : Знание, 1957. 28 с.

4. Некрасова, Е. А. Творчество У. Блейка. М. : Изд-во Моск. ун- та, 1962. 182 с.

5. Кемелбаева Айгул. Мәжнүн жүрек Мәтін: эссе сұхбат- Алматы : Алаш, 2013.- 384б.

6. Блейк У, Қойшы,Жолбарыс: өлең/ауд. Д.Берікқажыұлы//Әлем әдебиеті. -2007.-№1.93-94б.

7. Блейк У. Стихи. М.: «Худож.лит.»,1978.325 с.

8. Блейк У. Песни Нвинности и Опыта. СПб.: «Северо-Запад», 1993.271с.

Chechetco M.V.,Uxikbayeva A.B.

"SONGS OF INNOCence" AND "SONGS OF EXPERIENCE" HISTORY OF CREATION AND CONTENT.

In the article some features of construction, philosophical conception and poetic language of the cycle of poems "Songs of Innocence and Experience" by an English poet and artist of the XVIII–XIX^th - centuries are considered by William Blake. The cycle is analyzed as a whole, built on the principle of contrast, which found its reflection in the vocabulary and imagery of the poems.

            Key words: English philosophical poetry, cycle of poems, philosophical concept, imagery, poetic language, opposition, dialectical unity.

Чечетко М.В.,Уксикбаева А.Б.

«Песни Невинности» и «Песни Опыта» история создания и содержание.

В статье рассматриваются некоторые особенности построе­ния, философской концепции и поэтического языка цикла стихот­ворений «Песни Невинности и Опыта» английского поэта и худож­ника XVIII–XIX вв. Уильяма Блейка. Цикл анализируется как единое целое, построенное по принципу контраста, что нашло свое отра­жение в лексике и образности стихотворений.

Ключевые слова: английская философская поэзия, цикл стихот­ворений, философская концепция, образность, поэтический язык, противопоставление, диалектическое единство.