Мевзу: Сойдаш азалы джумлелерде токътав
ишаретлер.
Макъсад:1. Янъы мевзуны
анълатув;
2. чешит севиели мешгъулиетлер беджерюв;
3.ана тилимизге меракъ ве севги ашлав.
Дерс донатувы: дерслик, иш
дефтери, ресимлер, джедвель.
Дерс кетишаты
1.Тешкелий
анъ: селямлашув, дерс мевзусыны ве макъсадыны илян этюв.
2. Эв вазифесини тешкирюв.Келинъиз, талебелер эв вазифенъизни
текшерейик.
3. Янъы мевзу устюнде чалышув
Сойдаш азалы джумлелер
Джумледе
бир сой синтактик вазифени беджерип кельген ве, бир сой суальге джевап берип,
интонация я да тизме багълайыджыларнен бирикип кельген джумленинъ бир сой
азаларына сойдаш азалар дерлер. Джумленинъ сойдаш
азалары арасында тизмели багь мунасебети олса да, лякин джумленинъ башкъа
азаларына олар табилеме багь вастасынен бирикип келирлер. Меселя: О, сабадан берли одаларны, ашханени джыйыштырмакъта. (Э.А.) Юкъарыда берильген мисальден корюне ки,
сойдаш азалар бири-бирине бойсунмасалар да, лякин эписи хаберге бойсунып келирлер.
Муптеда ве хабер башкъа джумле азаларына таби олмаз, амма сойдаш азалар,
бири-бирине бойсунмайып, джумленинъ баш азаларына таби олып келирлер.
Меселя: Бу ернинъ топрагъы, бу ернипъ икълими, шараити мында
тютюннинъ энъ яхшысыны етиштирмеге
ве
номай берекет алмагъа умют
догъура. (Ч.А.)
Сойдаш
азалар бир сой сёз чешитине менсюп олур ве озьара багълайыджысыз ве
багълайыджылар вастасынен багъланырлар:
1.
Къошма багълайыджылар: ве, эм, пен, иле (се манасында), да, де. Мисаллер: Машина энишке енгиль ве тез
кете. (Э.У.) Азбарда эки къартий: Эскендернинъ битасынен Себиля апте отура
эдилер. (Ч.А.) Ильяс эртеси куню абул-къубул ашады да койнинъ
am аранына чапты. (И.П.) Асан кете эм тюшюне. (Дж.Гъ.)
2.
Айырыджы багълайыджылар: я да; я ..., я да; де ..., де; ёкъса; кя...,
кя; яхут. Мисаллер: Эдем козьлерини де юма, де ача. (И. П.) Айт, бунынънен тилинъдеки
къотурны кесейимми, ёкъса, къулагъынъны кертип, санъа
тамгъа къояйыммы? (Ю. Б.) Я мектепте зарур иш чыкъып къала, я
да, къолтугъына газета-журналларны къыстырып, тарлагъа кетмек сырасы
келе эди. (И.П.) Онынъ къалтырагъан ве эеджанлы сеси кя болюне,
кя юкселе. (С.Э.)
3.
Къаршылыкъ багълайыджылар: амма, лякин, факъат. Мисаллер: Рустем яваштан одагъа кирди, амма
сонь бирден токъталды. («Л.Б.») Оны къучагъыма алдым, лякин
о къолларымнынъ устюнде джан берди. (М.Аб.) Сеит-Неби Иззетов терен
тюшюнджелерге далды, факъат юрегинде къоркъу ёкъ. (И. П.)
4.
Тенъештирме багьлайыджы: нее. Меселя: Къышта сувукъ, язда исе сыджакъ
ель эсип тура жен. (М.Аб.)
5.
Инкяр багьлайыджылары: не..., не (де). Мисаллер: Некомюр оджагъы идаресинде, не
де комбинатта бу талапны эда эталмадылар. (Ш. А.)
164- иш. Метинни
окъунъыз. Сойдаш азалы джумлелерни сечип, джумле азаларыны талиль этинъиз.
Он
алты бинъ адамлыкъ эалиге саип шеэрнинъ отуз эки мааллесинде — отуз эки
джамиси, отуз эки юксек минареси, отуз эки де имамы ве мазини олып, онынъ да,
дигер буюк шеэрлер киби, озюнинъ ичтимаий табакъалары, акъ суеклилери —
бейлери, мырзалары, челебилери; рухайнилери — шейхлери, къадылары, хатиплери,
имамлары; зенгинлери, буржуасы ве озюнинъ эр куньки эмеги иле кечинген фукъаре
зенааткярлары, усталары ве, ниает, Чюрюк-Сув боюнда тизилип, агъыр шараитте
орта асыр усулы иле ишкорюджи табаналарда ишчилери ве халфалары, къара хызмет
кишилери ве, шубесиз, бойле аяттан наразы «генчлери», муневерлери де
мевджуддыр. Зенгинлер ве аллы-такъатлылар яшагъан эвлердеки чокъ куньлю тойлар,
яшлар отуршувлары, къызлар джыйынлары, киевнинъ тыраш... ве бу тойларда
чалынгъан тесирли, назик авалар, араретли оюнлары мусафирлер ичюн пиширильген
палевезели плявлар, къавурмалар, кебаблар, бакълалы, нохутлы, къартоплы эт
шорбалары, мусакъкъалары, сармалар, долмалар, пачалар, сиркели куфтелер,
кобетелер, бурмалар, къыйыкълар, богьчачыкълар, къурабиелер, эльвалар, хошафлар
ве саирелер халкъымызнынъ ашчылыкъ санатындаки буюк меаретини косьтере.
(Ш.
Алядин)
165- иш. Ашагьыдаки
схемаларгьа эсасланаракъ, 6 джумле уйдурып, дефтерге язынъыз.
1. [О,
О, ве О].
2. [де
О, де О].
3. [О,
лякин О].
4. [О
исе О].
5. [не
О, не О, не О].
6. [О
иле О].
166- иш. Метинде
олгьан сойдаш азаларны сечип, озьара насыл васталарнен багьлангьаныны
изаланъыз.
Эгер
тойда Ашыр устанынъ чалгъы такъымы — Аппаз уста, Меджит уста, Мемиш уста
олсалар, мен чалгъыджылар янында саатлернен турам. Кимерде Ашыр устагьа
тым-тымны сымарлайлар. Бу музыканы яраткъан адам — Ашыр устанынъ озю, яни
«Тым-тым»нынъ муэллифи, бу улу кеманеджи. Бизим композиторларымыз,
музыкашынасларымыз, чалгъыджыларымыз бу хусуста акъсыз оларакъ сусып кельдилер.
Не себептен... белли дегиль. Ашыр уста ялынъыз чалгъыджы дегиль, айны заманда
халкъ композиторы эди. Япон дженки, биринджи джиан муаребеси йылларында
чыкъкъан татар йырларынынъ чокъусы Ашыр устанынъ эсерлери экени малюмдир.
1919—1920-нджи сенелерде Къырымда Врангель зорбалыгьы вакътында беяз гвардиягъа
хызмет этмеге истемеген татар генчлигини Хансарай азбарында шомпол иле
котекленюви акъкъында чыкъкъан «Шомпол ярасы...» тюркюси де Ашыр устанынъ эсери
экенлигини чокъ менбалар тасдикъламакъталар. «Шомпол ярасы...» тюркюсининъ
тафсиляты гьает фаджиалы.
(Э.
Фаикъ)
4. ПЕКИТЮВ
Талим мешгъулиетлер устюнде чалышув.
Вазифе. Сойдаш азалы 3 джумле тизинъиз.
5.
ДЕРСНИНЪ НЕТИДЖЕСИ
Оджанынъ
талебелернен суаль- джевап субети.
Келиниз талебелер дерснинъ нетиджесини чыкъарайыкъ. Мен сизге суаль сиз манъа
джевап береджексениз.
• Сойдаш
азалы джумлелерде не вакъыт эки нокъта къоюлыр?
• Сойдаш
азалы джумлелерде не вакъыт тире къоюлыр
6. ЭВГЕ
ВАЗИФЕ
Талебелер,
Эв вазифесини язынъыз! С.100 -иш,къаиде эзберлимек.
7.Баалав.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.