Дерсни темасы:
Тёппеланы Алим «Пиринчни сютлей акълыгъы».
«Аллах, санга бирди сёзюм:
Халкъыма тилейме тёзюм»
Дерсни мураты:
1. Кёчгюнчюлюкде зарауатлыкъ
адамларыбызгъа туугъан жерибизни кюсетип, ёлюм, ачлыкъ, жаланнгачлыкъ,
ыспассызлыкъ сынатхан жылланы юсюнден дерсде ушакъ бардырыргъа.
2. Малкъар халкъ кёчгюнчюлюк
жылларында кёрген къыйынлыкъны Тёппеланы Алимни «Пиринчни сютлей акълыгъы»
деген чыгъармасында суратланыуу, ниет магъанасы.
3. Сафарны сыфатында сабийлеге
тёзюмлюкню, бир бирге къайгъырыулукъну, таза жюрекликни ачыкъларгъа.
Дерсге
керекли затла:
китапла, дефтерле, магнитофон, плакатла, суратла.
Дерсни планы:
1. Дерсге хазырланыу.
2. Кириш сёз.
3. Тёппеланы Алимни жашау жолун
сюзюу.
4. Кёлденжазмалары бла неда
презентацияла (сабийлени алгъадан хазырлагъан ишлерин сюзюу.)
5. Пиринчни сютлей акълыгъы.
(окъулгъан кесегин сюзерге)
а) Пиринчни
сютлей акълыгъы (ахырына дери сюзерге)
6. Дерсни бегитиу.
7. Юй иш.
8. Жыр.
Дерсни барыуу:
1.Саламлашыу, келген - келмегенни жокълау.
- Кюнюгюз ахшы
болсун!
-Ахшылыкъ керюгюз!
-Сау болугъуз,
олтуругъуз.
2. Кириш сёз.
Биз бюгюн дерсде
Тёппеланы Алимни «Пиринчни сютлей акълыгъы » деген хапарын ахырына дери
сюзерикбиз. Алай биз Алимни къайда, къачан туугъанын да эсибизге тюшюрейик да,
хапарына андан ары къарайыкъ.
3. Тёппеланы Алимни жашау жолун сюздюрюу.
Тёппеланы Магометни жашы Алим Кёнделен элинде 1937
жылда туугъанды. Ол малкъар халкъны бек закий, фахмулу жашларындан бириди.
Мени кёгюмде эки элни жулдузу жанады…Биринчи эл –
Кёнделенди, мени туугъан элим. Мени бийик тагыларым андадыла. Экинчи эл – Акъ -
Суу, аланы балаларындан бириме, – деп эсгереди Теппе улу.
Жазаргъа къыргъыз поэзиядан юйреннгенме. Анга кёре
биринчи жазгъанларым къыргъыз акъылманланы назмуларына ушай эдиле. 15-19
жыллыгъымда тенглериме къызлагъа аталгъан назмуларымдан къуралгъан эди «Жаным
сенсе» деген биринчи назму китабым. Ёсюу жаны бла къалай болгъан эсе да, ол
китабым, мени жюрегиме бек жууукъ китап болгъанды», - дейди Алим Магомедович.
Алайды да бусагъатда сиз «Жаным сенсе» деген китабындан назмулагъа тынгыларыкъсыз.
Тёппеланы Алим – поэтди, кесаматчыды, илмулу адамды,
драматургду, чам, лакъырда хапарланы, жютю, ачыкъ сёзню устасыды, Арисейни
битеу халкъларына белгили жазыучуду.
.-Алим хар башлагъан ишин бийик даражагъа чыгъарып,
чакъдыра билген
усталаданды. Аны «Малкъар проза» деген китабы 70-чи
жыллада жазылып, ана тилибизде къуралгъан литературабызны тынгылы тинтген ишге
саналады. Къысха очеркледен, фельетонладан бла хапарладан башлап 1971-1972-чи
жыллада жазылгъан повестьлени, романланы сынауларын жыйышдыргъанды.
– « Бюгюнлюкде Къабарты - Малкъар илму институтда Къарачайны бла
Малкъарны чыгъармачылыгъында, бегирек да мифологиясындан иги кесек хазна бар
эсе, анда мени къыйным да аз тюйюлдю. Шукур болсун»,- деп эсгереди Тёппеланы
Алим
- Къалай ахшыды бу дунияда болгъанынг
Теппе улу бийик тюйюл, не алаша.
Халаллыгъы ёз башына жараса,
Бек тынчлыкълы, бек насыплы болуред.
Таза жанын шинжиледен къоруруред.
Бёлюнмезед, жюрек ачый, жукъусу,
Жаулукъ эте ёз башына фахмусу.
Айт, ахшыны аманламы сюелле?
Жаз терекни эрир бузла тюелле
Чыгъанакъла гюлню тырнай кюлелле,
Кеслери уа чыгъанакълай ёлелле.
4. Кёлденжазмаларын сюзерге.
- Ачы
жилямукъларыбыз тама,
Ачыуубуздан биз
кюлсек
Быллай бир ачыу
этмез эдик да
Терслигибизни
биз билсек - деп айтылады халкъ жырларыбызны биринде. Хау алайды: «Сатхычлыкъ
этгендиле»- деген Сталинни терс оноуу бла малкъар халкъ, Ата журту, эркинлиги
да сыйырылып, уллу артыкълыкъ, азаплыкъ сынагъан замандан бери 60 жыл озгъанды.
«Нальчик» темир
жол станциядан малкъарлыланы 14 эшелоннга миндирип ийгендиле. Малкъарлыланы баш
башына ёмюрледен бери жашап келген журтларындан къыстагъанлары бла къалмай,
башха жерде жашагъанларын да къоймай эдиле. Ала бла бирге кёчюрюлгенлени саны
38. 053 адам болгъанды. Жетер жерлерине жетмей 307 адам ёлгенди, аланы асламысы
сабийле бла къартла эдиле. 1946 жылда октябрь айгъа уа аладан 32817 таулу
къалгъан эди. Уллу ата журт урушда ол заманда 12 700 адамыбыз болгъанды.
Юйлерин,
жерлерин, мюлклерин – бир ненча тёлю уллу къыйын салып жыйгъан ырысхыларын –
къырал сыйыргъан эди. Алтмыш эки эл атылып къалгъан эдиле. Бир заманлада
малчылыкъдан иги хайыр тюшген мюлк жокъ болуп къалгъанды.
Халкъ 400 чакълы
бир шахаргъа, элге, аланы ичлеринде да мингле бла колхозлагъа бла совхозлагъа,
МТС-леге мюлклеге чачылгъанды. Бир бирден айырылыу а кёчюрюлген халкълагъа
неден да къыйын эди.
Комендатла уа
къан ичедиле,
Кёчгюнчюлени
сюймейдиле.
Атам бир элде,
кесим бир элде,
Бир бири бизге
иймейле – деген тизгинле кёчгюнчюлюк поэзияда андан тюбейдиле. Сюргюнде тургъан
13 жылны ичинде 10 минг адам ёлгенди.
Алай бир затха
да къарамай, халкъ игиликге ийнаныуун тас этмегенди, кёчгюнчюлюкде кёп затха
юйренип, ахшы сынау да жыйышдырып къайтханын белгилемей жарамаз.
Малкъарлыла
тюшген ол кюйсюз жерледе жаланда иш кёллю, мадарымлы адамла сау къалыргъа
боллукъ эдиле, энчи оноу бла жюрюгенлерине да къарамай, тюрлю - тюрлю жерледе
жууаплы къуллукълада ишлегенлери кёп болгъанды.
Интеллигенцияны
да даражасы ёсгенди. Кёчгюнчюле болуп тургъан заманларында кёп малкъарлыла Ата
журтну сыйлы саугъаларын алгъандыла. Ол санда: 1948 жылда Келеметланы Шохайыпха
Социалист Урунууну Жигити деген ат аталгъанды. Диналаны Зулейха бла Геккиланы
Зоя уа Ленинни ордени бла саугъаланнгандыла. 1941 – 1945 жыллада Ата журт
урушда жигер уруннганлары ючюн майдаллагъа 6 минг адам тийишли болгъанды. Жюзле
бла таулула дагъыда Совет Союзну орденлерин алгъандыла.
Кёчгюнчюлюк ол
бизни халкъыбызны тарыхыды. Ол ёмюрледе унутулмазлыкъ къыйынлыкъды. Аны унутхан
къыйын боллукъду, алай дагъыда, ким биледи, школда дерследе аны юсюнден
теренирек ушакъ бардыра, сабийлени кеслерине да тинтиу ишле бардырта турсакъ
иги болур эди деген умут бла, биз малкъар халкъны кёчгюнчюлюгюне жоралап,
конкурс бардыргъанбыз, анда сабийле аппаларыны бла аммаларыны кёчгюнчюлюкде сынагъан
къыйынлыкъларыны юсюнден кёлденжазмала жазаргъа, къабыргъа газетле этерге,
презентацияла хазырларгъа керек эдиле. Ол ишледен ючюшерин айырмалы этгенбиз.
Атларын айтыргъа
саугъала берирге. Иги кёлденжазмаланы окъутургъа эм иги презентациягъа къараргъа.
5.Юй ишлерин
тинтдириу.
Дерсни андан ары
бардыра, юйге берилген ишде неге къарагъанларын, неге эс бургъанларын, ниет
магъанасын къалай ангылагъанларын сюзерге.
- Бюгюн юйде
къайсы чыгъарманы окъугъансыз, автору кимди?
- Тёппеланы
Алимни «Пиринчни сютлей акълыгъы»
- Бу чыгъарманы
баш магъанасы неди?
- Дерсибиз
башланнганлы бери баргъан тема – халкъыбызны кёчгючюлюк жыллары, аны кёрген
къыйынлыгъы.
Дерсде андан ары
бу соруула бла ишлерге:
-Хапарда баш
жигит кимди?
- Ол ачлыгъын
къалай хорлай эди?
-Ач болгъан
адамны халы къалай тюрленеди?
-Кесин къалай
жюрютеди?
-Жашчыкъ эшикде
ойнагъан сабийлеге сукъланамы эди?
-Кеси уа нек
бармай эди ойнаргъа?
- Жашчыкъ тюшюн
не заманда кёрдю?
-Ол жиляп
башларгъа ким уянды? Бюгюн а?
- Аланы юйлери
къаллай эди?
- Чыгъармада
юйлери суратланнган жерни табып къайсыгъыз окъуйсуз?
Окъутургъа.
-Не бла алдап
тыяргъа сюе эди сабийни жилягъанын?
-Саматны
къоюнунда къысып айлана не затла келе эди Сафарны эсине? Алай эте, тюрлю -
тюрлю соруула бла ниет магъанасын ачыкъларгъа. Дерсни бу бёлюмюнде Татайгъа сюд
этерге. «Ол тюз эди» дегенле бир команда болуп, «Терс эди» дегенле башха
команда болуп, хар бири кесини тюзлюгюн ачыкъларгъа.
Иги ишлегенлеге
махтау берип, бешле бла кёллерин алыргъа, осалыракъ ишлегенлени да игирек
ишлерча сёзла бла кёллндирирге.
6. Юйге иш.
Чыгъарманы андан
ары юйде окъургъа эм ниет магъанасын ачыкъларгъа.
Бу сёзлеге эс
бурдурургъа эм сёзлюклерине жаздыртыргъа:
къатангы -
сухощавый
жаухар –
драгоценный камень
инжи – бисер
7. Дерсни
бегитиу.
Дерсни бегите бу
соруула бла ишлерге: жазыучу не мадарла бла хайырланады? Нарт сёзле
тюбеймидиле? Жазычуну башхаладан айырмалыгъы д.а.к.
8. Жыр.
Дерсни ахырында
«Кёчгюнчюлюк» деген жырны битеу сабийле жырлайдыла.
- Сау къалыгъыз.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.