По историй 9 класс

• 1 слайд

  Тақырыбы:
  "Қазақстандағы 1916 жылғы
  ұлт-азаттық қозғалыс"
  Орындаған: Серікхан.Е
  

• 2 слайд

  “Қазақстандағы 1916 жылғы
  ұлт-азаттық қозғалыс” картасы
  

• 3 слайд

  1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыстың
  хронологиялық кестесі
  

• 4 слайд

  Иманов Амангелді Үдербайұлы (1873–1919) – халық батыры, қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісін ұйымдастырушылардың бірі, Кенесары Қасымовтың үзеңгілес серігі Иман батыр Дулатұлының немересі. Бұрынғы Торғай уезі Қайдауыл болысында туған. Амангелді әуелі ауыл молдасынан 2 жыл оқып, кейін Тасыбай, Тәшмағамбет ишандардың медресесіне түсті. Медреседе 4 жыл оқыған ол түрік, парсы, араб тілдерін меңгерді. Ел ішіндегі даушарға ерте араласып, сол себепті Ресей империясының жергілікті билеушілерінің қудалауына ұшырап, 1896–1911 жж бірнеше рет түрмеге қамалды.
  Амангелді батырдың ұйымдастырушылық және қолбасшылық таланты 1916 жылғы Ресей императорының маусым айындағы жарлығына наразылық ретінде Торғай даласында бұрқ еткен ұлт-азаттық көтеріліс барысында айқын көрінді. 2–3 ай ішінде елеулі күшке айналған көтерілісшілер Қоғалыкөлде бас қосып, Әбдіғапар Жанбосыновты хан, Амангелдіні көтеріліс қолбасшысы (сардар) етіп сайлады. Әбдіғапар мен Амангелдінің ұйымдастырушылық іскерлігінің нәтижесінде көтеріліс саяси сипат алды және әскери ұйымдық жағынан нығайып, оған қатысушы сарбаздар қатары 50 мың адамға жетті. Амангелді Торғай қаласын 27 күн бойы қоршауға алды. Ол көтерілісшілердің Шошқалы, Күйік қопаларындағы шайқастарына, подполковник Тургеневтің жарақты үлкен жасағына қарсы 1917 жылы ақпанның 21–23-індегі Құмкешу, Доғал-Үрпектегі соңғы айқасына тікелей басшылық жасады. Жазалаушылар Торғайдағы ұлт-азаттық көтерілісті тұншықтыра алмады. Көтеріліс Ресейдегі Ақпан төңкерісіне жалғасты. Амангелді 1918 жылы наурыздың 21-і мен сәуірдің 2-і аралығында Орынборда өткен Торғай Кеңестерінің тұңғыш съезіне қатысып, Торғай уезінің әскери комиссары болып тағайындалды. 1919 жылы сәуірдің 20-ында Торғайда Кеңес өкіметі құлап, Амангелді тұтқынға алынып ату жазасына кесілді.
  Мәйіті бір жыл­дан кейін әуелі Алакөлге, кейін аудан орталығына әкелініп жерленді. 1939 жы­лы «Ленфильм» киностудиясы «Амангелді» фильмін түсірді. Бұл көркемөнер туындысы қазақтың тұңғыш дыбысты фильмі болды. Амангелдінің ерлікке толы ғұмыры көптеген ақын-жазушылардың, суретшілер мен композиторлардың шығармаларына арқау болған.
  
  1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалыс басшылары
  

• 5 слайд

• 6 слайд

  Тоқаш Бокин (1890–1918) – Жетісудағы 1916 жылғы қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісін ұйымдастырушылардың бірі. Бұрынғы Жетісу облысының Верный уезінде көшпелі кедей шаруа отбасында дүниеге келді. 1898–1906 жылдары Верный қаласындағы ерлер гимназиясында білім алды. Одан соң 1914 жылға дейін Верный уезінің сот органдары мен қоныс аудару басқармасында тілмәш болды.
  1913 жылы Верный қаласында өзінің 1802 сөзді қамтыған қазақша-орысша сөздігін шығарды. 1914–1916 жылдары Санкт-Петербор қаласында сот палатасында жұмыс істеді. Осы кезеңде ол патша үкіметіне қарсы түрлі саяси ұйымдардың бағдарламаларымен танысады. 1916 жылы елге оралған Т. Бокин қазақ халқының ұлт-азаттық көтерілісінің Жетісу ошағы жетекшілерінің бірі болды. Ол қазақтар, қырғыздар, ұйғырлар, дүнгендер арасындағы үгіт жұмысына басшылық жасады, соғыстың халыққа қарсы сипатын түсіндіріп, патша жарлығын орындамауға шақырды.
  1917 жылы большевиктер басқарған саяси күштермен жақындасып, Жетісу облысында Кеңес өкіметін орнатуға ат салысты. Ол 1918 жылы қаңтардың 2–13-і аралығында Верный қаласында өткен Кеңес өкіметін орнатуды жақтаған Жетісу облыстық шаруалар депутаттарының 2-ші съезіне қатысты, одан соң Жетісу соғыс революциялық комитетінің мүшелігіне сайланды. Большевиктік өкіметтің жергілікті (болыстық, ауылдық, селолық) жүйесін құру ісіне қатысып, жергілікті әскери бөлімдерін жасақтап, оларды 1918 жылдың көктем және жаз айларында азық-түлікпен қамтамасыз етуге күш жұмсады.
  Т. Бокин сол жылы өлкеде азамат соғысы етек алған кезде саяси күрестің құрбаны болды. Белгілі жазушы З. Шашкин көрнекті қоғам қайраткерінің өмірінен сыр шертетін «Т. Бокин» атты роман жазды. 1967 жылы Алматы қаласында оған ескерткіш орнатылды, Алматының бір көшесі, Іле ауданының бір ауылы Тоқаш Бокин есімімен аталады.
  

• 7 слайд

  Кейкі батыр (Нұрмағамбет) Көкембайұлы (1871–1923 ж.), 1916 жылғы Торғай көтерілісінің батыры. Орта жүз құрамындағы Қыпшақ тайпасының Құланқыпшақ руынан шыққан. Тұрмыс тапшылығын ерте көрген Кейкі Жыланшық болысының алпауыты Р. Шашамбайұлының малын қорып, дұшпандарына аттандыратын жігіті болған. Жастайынан аңшы, мергендігімен, өжеттігімен аймаққа танылған. Оның құралайды көзге атқан мергендігіне сай ел аузында «Амангелдінің көзі мерген, Кейкінің қолы мерген» деген сипаттама сақталған. Ресей патшасының 1916 жылғы маусым жарлығы себеп болған Торғай қазақтарының ұлт-азаттық көтерілісіне алғашкы күндерден-ақ белсене араласып, оның негізгі қарулы күші — мергендер жасағын басқарды, көтеріліс штабынын, ең кауіпті тапсырмаларын орындап, жиі-жиі барлауға шығып тұрды. Күйік қопасындағы соғыста, Торғай қаласын қоршау кезінде және жазалаушы отрядқа қарсы соңғы ұрыс — Доғал шайқасында ерекше ерлік көрсетті.
  1919 ж. 13 мамырда Торғай ояздық соғыс комиссары, халық батыры Амангелді Иманов өлтірілгеннен кейін Кейкі қудалауға ұшырап, Ұлытау, Қызылқұмға бой тасалауға мәжбүр болды. Бұл сүргін Торғайда Кеңес өкіметі орнағаннан кейін де толастамады. Ақыры, 1922 жылдың көктеміңде комиссар Александр Токаревті атып кеткен. Кейкіні 29 наурызда қызыл әскерлер айуандықпен өлтірді. Олар мергеннің екі қолы мен басын кесіп алып, басын бір ай бойы Торғай қаласының орталық аланына сырыққа шаншып қойды. Кейін мергеннің бас сүйегін Орынборға, ал 1926 ж. республика астанасы Қызылордаға көшуіне байланысты, Санкт-Петербургке алып кеткен.
  Ол қазір Санкт-Петербургтегі антропологиялық қордың кунсткамерасында сақтаулы. 1996 ж. батырдың 125 жасқа толуына байланысты ас беріліп, ескерткіш орнатылды. Жазушы А. Нұрмановтың «Құланның ажалы» романындағы Құлан,
  Ғ. Мүсіреповтің «Амангелді» пьесасындағы Кете батырлардың көркем тұлғалары осы Кейкі мерген өмірінен сомдалған.
  
  

• 8 слайд

  Әліби Жангелдин (1884–1953 ж.), мемлекет қайраткері. Торғайдағы кәсіптік училищеде, Қостанайдағы екі сыныптық орыс-қазақ училищесінде оқыған. 1903 ж. Орынбордағы діни училищені бітіріп, Қазандағы мұғалімдер семинариясында екі жыл окыған соң, 1905 жылғы революцияға қатысты деген айыппен оқудан шығарылады. Сол жылы Мәскеудегі діни академияға оқуға түсіп, 1906 ж. «сенімсіз студент» деп танылып, академиядан қуылган. 1909–1912 ж. шет ел халықтарының тұрмыс-салтымен танысуды (кейбір деректерде діни уағыздарды насихаттауды) мақсат еткен Еуропа, Африка, Таяу Шығыс, Азия елдерін жаяу аралап, 1913 ж. Жапония арқылы туған жерге оралады. Ел аралап, кино аппаратпен шет ел халықтарының өмірі мен тұрмысына байланысты фильмдер көрсетіп, жергілікті халықтың саяси сауатын көтеруге ыкпал етті. 1915 ж. Ресей большевиктер партиясының қатарына өтіп, Қырымда астыртын революциялық қызмет атқарды. Жангелдин Ресей патшасының 1916 жылғы маусым жарлығына қарсы Торғай қазақтарының көтерілісін қолдап, Торғай қаласын қоршауға қатысты. РКФСР Халық комиссарлар кеңесінің шешімімен Торғай облысының төтенше соғыс комиссары болып тағайындалды. 1918 ж. 21 наурыз — 3 сәуірде Орынборда өткен Торғай облыстық кеңестерінің 1-съезінде облыс атқару комитетінің төрағасы болып сайланды. Жангелдиннің ұсынысымен Торғай облысы атқару комитеті ұлт істері жөніндегі комиссариат кұрылды және Ұлттар халық комиссариаты жанынан тұңғыш ұлттык бөлім ұйымдастырылды. РКФСР Халық комиссарлар кеңесі Қазақстанда ақ гвардияшыларға түпкілікті соққы беріп, Кеңес өкіметін қалпына келтіру мақсатымен қару-жарақ, азық-түлік, әскери көмек беру туралы шешім кабылдады. Осыған байланысты Жангелдин Далалық өлкенің төтенше комиссары болып тағайындалды да, өлкеде алғашқы Ұлттық әскери отрядтар құрып, ақ гвардияшыларға қарсы күресті. Ресейдің орталық аудандарында арнаулы қарулы отрядтар жасақтап, бірнеше қалада Кеңес өкіметін қалпына келтірді. 1918 ж. тамыз-қазан айларында Актөбе майданының әскерлеріне қару-жарақ, дәрі-дәрмек, азық-түлік жеткізген арнаулы отрядты басқарды. Жангелдин 1920 жылдан РКП (б) Қырғыз (қазақ) облысы комитетінің және Қазақ АКСР Орталық атқару комитетінің мүшесі, 1938 жылдан ҚазКСР Жоғары Кеңесінің депутаты болды. Қостанай облысының бір ауданы, Қарағанды облысында көшелерге, елді мекен мен мектептерге Жангелдин есімі берілді.
  

• 9 слайд

  Аманкелді Имановтың өмірбаяны
  Амангелді Үдербайұлы Иманов – халық батыры, қазақ халқының 1916
  жылғы ұлт-азаттық көтерілісін ұйымдастырушылардың бірі, Кеңесары
  Қасымовтың үзеңгілес серігі Иман батыр Дулатұлының немересі. Әкесі
  шаруа баққан, момын кісі болған. Шешесі Қалампыр Қақуқызы медресе
  бітірген. . Амангелді әуелі ауыл молдасынан екі жыл оқып кейін Тасыбай ,
  Тәшмағамбет ишандардың медресесіне түскен. Әкесінен 7 жасында жетім
  қалып, жоқшылық тауқыметін ерте тартқан. Ел ішінде дау-шарға ерте
  араласқан, сол себепті Ресей империясының жергілікті билеушілерінің
  қудалануына ұшырап, 1896-1911 жылдар арасында бірнеше рет түрмеге
  отырғызылды. Амангелді батырдың ұйымдастырушылық және
  қолбасшылық таланты 1916 жылғы көтеріліс кезеңінде көрінеді.
  

• 10 слайд

  Амангелдіден Рамазан, Шәріп есімді екі бала қалды. Ұрпақтары
  Алматыда тұрады.«Батырдан –батыр туар ел таныған» демекші ұлы
  Рамазан Амангелдиев Мәскеу шайқасынан қатысқан 238-ші атқыштар
  дивизиясының автоматшысы болды. Ока жағасында , Серпухов
  түбіндегі Воронино қыстағындағы шайқаста 13 фашистің көзін жойып,
  өзі де қаза тапты. Амангелдінің ерлікке толы ғұмыры көптеген ақын-
  жазушылардың,суретшілер мен композиторлардың шығармаларына
  арқау болған.
  

• 11 слайд

  Көтерілісшілер ежелгі шығыс дәстүрімен ондық, жүздік, мыңдықтарға жіктелді. Кейін Әбдіғаппар Кеңес өкіметінің саясатын жүргізуден бас тартқан соң , қызыл әскерлер қолынан қаза тапты. Ұрпақтары «хан тұқымы» ретінде аяусыз қуғынға ұшырады.
  

• 12 слайд

  Қарқара аймағындағы көтеріліс басшыларының бірі-Қазыбек
  Шорманұлы және Серікбай Қанайұлы туралы айтып өтті.Қазыбек
  Шорманұлы –Қарқара көтерілісі басшыларының бірі. Ол 1864 жылы
  Жетісу облысы Жаркент уезі Байынқол болысында дүниеге келіп,
  1916 жылы 8 тамыз күні Қырғызиядағы Қарақол қаласында бір
  топ көтеріліс басшыларымен бірге атылды. Қазыбек Шорманұлы 1916
  жылғы шілде айының бас кезінде Қарқара-Кеген –Нарынқол өңірлерін
  мекендеген елдерді Ж.Мәмбетов, Ұ.Саурықов, Ә.Сұлтанбеков сынды
  беделді адамдармен бірге маусым жарлығына қарсы шығуға
  үндеді. Ереуілтөбеде болған көп адам қатынасқан мәжілісте патша
  жарлығын орындауға қарсы шықты. Осы жиыннан кейін Қарқара
  көтерілісібасталды. Көп кешікпей патша жазалаушылары Ереуілтөбеде
  болғандарды түгелімен тұтқындап, түрмеге жапты.Бір топ басшылары
  ату жазасына кесілді. Серікбай Қанайұлы-Қарқара көтерілісі
  жетекшілерінің бірі. Ол қазіргі Алматы облысының Райымбек ауданы
  Жалаңаш ауылында 1870 жылы 3 қазанда дүниеге келіп, 1916 жылы
  3 тамызды Кегенауылы маңындағы Қайқы асуында қайтыс болған.
  1916 жылғы патша өкіметінің маусым жарлығына қарсы Ұзақ, Жәмеңке
  батырлармен көтерілісшілердің 400 адамнан тұратын алғашқы жасағын
  ұйымдастыруға тікелей араласты. Көтеріліс жеңіліске ұшырағанда,
  көптеген серіктерімен бірге патша жендеттерінің қолынан оққа ұшты.Ол
  туралы Мұхтар Әуезовтың «Қилы заман» повесінде айтылған
  

• 13 слайд

  Қостанай өңірінен шыққан дәрігер Әбубәкір Алдияров туралы.
  Алдияров Әбубәкір Бермұхамедұлы- қоғам қайраткері. 1904 жылда
  Ақтобе , Қостанай өңірінде дәрігер болып қызмет істеді.Әубәкір 1916
  жылы Белоруссияда (Минск қаласы) қара жұмысқа алынған қазақтар
  арасында дәрігерлік қызмет атқарды. 1917 жылы елге оралған соң
  Алаш қозғалысына белсене араласты. Алашорданың Қостанай
  уездік комитетінің төрағасы және Торғай облысы комитеті
  мүшесі болды. Алдияров Әбубәкір Бермұхамедұлы Алаш қозғалысына
  белсене араласқаныүшін 1928 жылы Өскеменге жер аударылды.
  1936-1938 жылдары Қырғызстанның Қарақол қаласында,Тараздағы
  темір жол ауруханасында қызмет істеді. Алдияров 1938 жылы жала
  жабылып,ату жазасына кесілді.1956 жылы 20 қыркүйекте ақталды
  

• 14 слайд

• 15 слайд

• 16 слайд

• 17 слайд

  Халық батыры туралы кітап
  Амангелді Иманов атындағы шың
  Амангелді Имановқа арналған ескерткіштер
  

• 18 слайд

  Облыстар бойынша көтеріліске қатысқан батырларға
  қойылған ескерткіштер
  

• 19 слайд

  Патша жарлығына қарсы шыққан қазақ зиялылары
  

• 20 слайд

  Ұлы тұлғаға есімі берілген жерлер
  Амангелді Иманов атындағы шың
  

• 21 слайд

  Шым қаладағы Жангелдин көшесі
  

• 22 слайд

  Ұлы тұлғаға есімі берілген жерлер
  

• 23 слайд

  "Тұлғаларды танып біл"