Поурочные планы по родному языку и литературе

Тыва дыл кичээли 7 класс

Темазы: Деннелгелиг бөлүглел болгаш анаа биче сек салыры.

Сорулгазы: 1. Деннелгелиг бөлүглел болгаш анаа биче сек салырын ханыладып, катаптаар.

2. Аас болгаш бижимел чугаага деннелгелиг бөлүглелди шын ажыглаарынга чанчыктырар

3. Дириг амытаннарга хумагалыг болурунга кижизидер.

Дерилгези: карточкалар.

Кичээдин планы:

I.                   Организастыг кезээ.

II.                 Катаптаашкын.

III.             Чаа тема тайылбыры.

Туннел.

IV.            Быжыглаашкын

V.               Бажынга онаалга.

Кичээдин чорудуу:

I.                   Организастыг кезээ.

II.                Катаптаашкын.

1. Карточкалар-биле ажыл.

Карточка № 1

Онаалгазы: Домактарда хемчегниң байдалын тыпкаш, адыын шыйгаш, айтырыын шын салыр.

  Чылгыды тергиин чараш кулун маңнап тур. Мен Мөңּгү-Тайгага чаңгыс катап бардым.

Карточка № 2

Онаалгазы: Домактарда сорулганың байдалын тыпкаш, адыын шыйгаш, айтырыын шын салыр.

  Буянга ужуражыр дээш мында келдим. Чурттары-биле Сесерлиг суурда чедип келдим.

Карточка № 3

Онаалгазы: Домактарда чыцлдагаанның байдалын тыпкаш, адыын шыйгаш, айтырыын шын салыр.

  Амырааш өрү шурап турдувус. Үргүлчүлээн чаъстан даг хемнери калчаарап эгелээн.

Карточка № 4

Онаалгазы: Домактарда кылдыныг аргазының байдалын тыпкаш, адыын шыйгаш, айтырыын шын салыр.

  Коңгураалар дозуп алган шалыңын ховаганнар мага хандыр ижип тур. Уруглар аалдарынче чылар-чылбас кылаштажыпканнар.

Карточка № 5

Онаалгазы: Домактарда туруштуң байдалын тыпкаш, адыын шыйгаш, айтырыын шын салыр.

  Москва кайда сен дээш аъттаныпкан бис. Тожудан хар оруу-биле келдиңер бе?

2. Айтырыгларга харыылар.

А) Байдал деп чул? Оон болуктери.

III.             Чаа тема тайылбыры.

1.          Киирилде беседа (уруглардан деннелгелиг болуглел дугайында катаптадыр).

А) Деннелгелиг болуглел деп чул? (Соолунде дег, ышкаш чергелиг эдеринчилер азы – зыг/ - зиг… деп кожумак кирген деннелге болуглели канчаар? Деп айтырыгга харыылавышаан, домакка кылдыныг аргазынын байдалы бооп болур.

Туннел.

2. Ном-биле ажыл (арын 217-де дурум-биле таныштырып, сайгартыр).

3. Домак-биле ажыл.

Сыгырганын сыгыдынга оске сыгырганын ун алчып эдери дег, аныяк кыстын хоюг уну чангыланып унуп келген.

Онаалгазы: Бижик демдектерин салгаш домактын долу морфолог-синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

Мергежилге 122 (аас-биле).

IV.            Быжыглаашкын.

1.     Мергежилге 124 (бижимел-биле).

2.     Самбырага ажыл.

V.               Бажынга онаалга.

Мергежилге125.

Карточка № 1

Онаалгазы: Домактарда хемчегниң байдалын тыпкаш, адыын шыйгаш, айтырыын шын салыр.

  Чылгыды тергиин чараш кулун маңнап тур. Мен Мөңּгү-Тайгага чаңгыс катап бардым.

Карточка № 2

Онаалгазы: Домактарда сорулганың байдалын тыпкаш, адыын шыйгаш, айтырыын шын салыр.

  Буянга ужуражыр дээш мында келдим. Чурттары-биле Сесерлиг суурда чедип келдим.

Карточка № 3

Онаалгазы: Домактарда чылдагаанның байдалын тыпкаш, адыын шыйгаш, айтырыын шын салыр.

  Амырааш өрү шурап турдувус. Үргүлчүлээн чаъстан даг хемнери калчаарап эгелээн.

Карточка № 4

Онаалгазы: Домактарда кылдыныг аргазының байдалын тыпкаш, адыын шыйгаш, айтырыын шын салыр.

Коңгураалар дозуп алган шалыңын ховаганнар мага хандыр ижип тур. Уруглар аалдарынче чылар-чылбас кылаштажыпканнар.

Карточка № 5

Онаалгазы: Домактарда туруштуң байдалын тыпкаш, адыын шыйгаш, айтырыын шын салыр.

  Москва кайда сен дээш аъттаныпкан бис. Тожудан хар оруу-биле келдиңер бе?

Тыва дыл кичээли 7 класс

Темазы: Чангыс чугула кежигуннуг домактар. Чангыс чугула кежигуннуг домактар дугайында ниити билиг.

Сорулгалары: 1. Чангыс чугула кежигуннуг домактар дугайында нити билигни уругларга билиндирип, оларнын болутеринин дугайында ооредир; 2. Ук кежигуннерни аас болгаш бижимел чугаага шын ажыглаарынга чанчыктырар; 3. Уругларны биче сеткилдиг болурунга кижизидер.

Дерилгези: Схема.

Кичээлдин планы:

I.                  Организастыг кезээ.

II.              Чаа тема тайылбыры.

III.           Быжыглаашкын.

IV.          Бажынга онаалга.

V.              Демдек салыры.

Кичээлдин чорудуу:

I.                 Организастыг кезээ.

II.             Чаа тема тайылбыры.

1.    Ном-биле ажыл (арын 221).

2.    Схема-биле ажыл.

Чангыс чугула кежигуннуг домактар

       

  Соглекчи хевирлиг                                                              Кол сос хевирлиг

Чижээ: Имиртиннээн. Сооп келген.                                 Чижээ: Соок. Имир.

  Делгеренгей эвес                                                    Делгеренгей

Чижээ: Кыш.                                                              Чижээ: Соок кыш..

Туннел кылыр.

III.         Быжыглаашкын

1.    Мергежилге 135 (бижимел-биле).

2.    «Кыш» деп темага харылзаалыг чугаа тургузар.

3.    Мергежилге 136 (аас-биле).

IV.          Бажынга онаалга. Мергежилге 137.

V.              Демдек салыр.

Тыва дыл кичээли 7 класстарга.

Темазы: Тодаргай эвес арынныг домактар.

Сорулгалары: 1. Тодаргай эвес арынныг домактарны уругларга билиндирип, тадаргай арынныг домактардан ылгап билир кылдыр ооредир; 2. Оларны аас болгаш бижимел чугаага шын ажыглаарынга чанчыктырар; 3. Уругларны биче сеткилдиг болурунга кижизидер.

Дерилгези: Таблица.

Кичээлдин чорудуу:

I.                   Организастыг кезээ

II.                Онаалга хыналдазы

Мергежилге 135.

III.             Катаптаашкын

А) Карточкалар-биле ажыл

Карточка №1

Онаалгазы: Бердинген домактардан тодаргай арынныг домактарны тыпкаш ында арын коргузукчулеринин адаан шыйынар.

1.      – Чоп кончуг чер боор.

2.      Дириг унмес боор бис деп бодадым.

3.      – Даарта эртен салдап бадар деп тур бис.

Карточка №2

Онаалгазы: Бердинген домактардан тодаргай арынныг домактарны тыпкаш ында арын коргузукчулеринин адаан шыйынар.

1.      – А моон сонгаар мындыг ужар бар бе?

2.      – Даарта эртен салдап бадар деп тур бис.

3.      Бис база харыыладывыс.

Карточка №3

Онаалгазы: Бердинген домактардан тодаргай арынныг домактарны тыпкаш ында арын коргузукчулеринин адаан шыйынар.

1– А моон сонгаар мындыг ужар бар бе?

2. Мээн кандыг ооренип турарымны сонуургадылар.

Карточка №4

Онаалгазы: Бердинген домактардан тодаргай арынныг домактарны тыпкаш ында арын коргузукчулеринин адаан шыйынар.

1– А моон сонгаар мындыг ужар бар бе?

2. Хуннун-не хой кадарар мен.

 Оске уруглар карточкалар-биле ажылдап турда, арткан уругларга айтырыглар салгыш, тодаргай арынныг домактарны чижектерге бадыткадып тургаш харыыладыр.

Айтырыглар: 1. ТАД деп чул? Чижээн бээр. Арын коргузукчузу деп чул? Оларк каяа хереглеттинерил?

IV.             Чаа тема тайылбыры.

А) Таблица-биле ажыл

Тодаргай эвес арынныг домактар
Соглекчизи бар, 3-ку арында кылыг созу-биле илереттинген. Чижээ, Билетти мырынай эжик аксында садып турган.	Кол созу чок кандыг сос-биле илереттинери тодаргай билдинмес. Чижээ,Колхозче мени база чалап турар. Кылдыныгны кым боттандырарынче эвес, а ук кылдыныг бодунче угланган.

Б) Ном-биле ажыл. Арын 225-227.

V. Быжыглаашкын

А) Мергежилге 136 (аас-биле).

Б) Мергежилге 138 (бижимел-биле).

В) Улегер домактар тып бижиир (ТЭАдомактарга).

VI. Онаалга бээри

Мергежилге 140, 141.

VII. Демдек салыр.

Тыва дыл кичээли 7 класстарга.

Темазы: Арын чок домактар.

Сорулгалары: 1. Арын чок домактарны уругларга билиндирип, оске домактардан ылгап билир кылдыр ооредир; 2. Оларны аас болгаш бижимел чугаага шын ажыглаарынга чанчыктырар; 3. Уругларны торээн бойдузунга ынак, ону хумагалап, кадагалап чоруурунга кижизидер.

Дерилгези: Таблица.

Кичээлдин чорудуу:

I.                  Организастыг кезээ

II.               Онаалга хыналдазы

III.           Чаа тема тайылбыры.

А) Таблица-биле ажыл

Арын чок домактар	Илереттиннери	Туннелинде
Соглекчизи бар. Чижээ:Бертен туманнап келди.	Соглекчинин кылдыныы бойдустун болуушкунун илередир болгаш кандыг-бир кижиге азы чувеге хамаарышпас.	Кол созу чок
Хереглеттинери
АЧД-тын соглекчизи кылдыр Кылыг созу, Демдек ады хереглеттинер. 1. Болуушкун наклонениезинин чангыстын санынын 3-ку арнында кылыг созу. Чижээ: Соой берип-тир. 2. Келир уенин кылыг созу-биле ХЕРЕК, АПААР деп состернин азы деепричастие-биле БОЛУ, БОЛБАС деп состернин каттышканы. Чижээ: Кызып ажылдаар херек. Манаа таакпылап болбас. 3. Адаарынын падежинде демдек ады азы хамаарылга кожумактыг болгаш онаарынын падежинде турар демдек ады. Чижээ: Даштын соок-тур, барбас мен. Оглумнун эрезин! Сылдыс-Шокарымнын шымбайын.

Б) Ном-биле ажыл. Арын 227-228.

IV. Быжыглаашкын

А) Мергежилге 142 (аас-биле).

Б) Мергежилге 143, 146 (бижимел-биле).

В) Домак сайгарылгазы.

Нина ийи катап изиг мунну буттарынче топ бадырган.

Г) Буттарынче деп состун морфологтуг сайгарылгазын кылыр.

Туннел кылыр.

V. Онаалга бээри

Мергежилге 148

VI. Демдек салыры.

Тыва чогаал кичээли 7 класс

Темазы: Салчак Калбак-Хорекович Тока «Демисел эгелээн» (Араттын созу деп тоожудан). «Партизаннар», «Экизин аа!», «Одаглар хып тур» деп эгелер.

Сорулгазы: 1. Уруглардан ук эгелернин утказын айтырбышаан, ол уедеги  орус тыва холечиктернин амыдыралын болгаш актар, партизаннар дугайында тайылбырлап тургаш, ол уенин уймээниннин дугайында билиндирер; 2. Чогаалды номчуп тургаш уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр; 3. Уругларны эп-сеткилдиг болгаш биче сеткилге кижизидер.

Дерилгези: сюжеттиг чурук.

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

1. Карточка-биле ажыл (3 оореникчиге бээр).

Карточка №1 Онаалгазы: Кымнын дугайында чугаа чоруп турар-дыр тодараткаш, хой сектер орнунга маадырнын адын бижинер.   «Сес хунде ……. ……….. база холчок белеткенип туру: каастаныр хеп-сынын шилээн, эзиртир хымызын хайындырган, бажын чугайлаарын далаштырган, бажын ажылдакчылары кадайларны кончууру дам-на барган».

Карточка №1 Онаалгазы: Кымнын дугайында чугаа чоруп турар-дыр тодараткаш, хой сектер орнунга маадырнын адын бижинер.  «Хая корну бердивис, …. ….. дээр кодээ лама холунда чула тудуп алган, кудумчулап дургени сургей бар чыдыр».   « ……. ……., …….., …… - … болгаш мен – дортелээ Каа-Хем эриинче чоруп кагдывыс».

Карточка №1 Онаалгазы: Кымнын дугайында чугаа чоруп турар-дыр тодараткаш, хой сектер орнунга маадырнын адын бижинер.   «Сарыг-Септин кол байы …….., …. ….. болгаш салчактын нояны ….-…. Олар стол артында соолдеп олуруп калганнар».

2. Номнун 85 дугаар арынында айтырыгларга харыылыдыр (арткан оореникчилерге).

3. Таблицазын хынаар.

4. Туннел кылыр.

III. Чаа тема тайылбыры

1. Чогаалдын утказын айтырар.

А) Партизаннарнын оур-хевирин чугааладыр.

Б) Аъттын овур-хевирин чугааладыр.

В) Мергеннин овур-хевирин тургузуп чугааладыр.

Г) Токанын ог-булузиннин кежигуннерин тургузар.

Туннел кылыр.

IV. Быжыглаашкын.

А) 85 дугаар арында айтырыгларга харыыладыр.

Б) Токанын кымга каяа ужурашканыннын болгаш каяа чорааныннын картазын шыйар.

V. Бажынга онаалга.

А) «Сорулгамче чоруп ор мен», «Дан бажында» деп эгелерни номчуп алыр. Арын85-92.

VI. Демдек салыр.

Карточка №1 Онаалгазы: Кымнын дугайында чугаа чоруп турар-дыр тодараткаш, хой сектер орнунга маадырнын адын бижинер.   «Сес хунде ……. ……….. база холчок белеткенип туру: каастаныр хеп-сынын шилээн, эзиртир хымызын хайындырган, бажын чугайлаарын далаштырган, бажын ажылдакчылары кадайларны кончууру дам-на барган».

Карточка №1 Онаалгазы: Кымнын дугайында чугаа чоруп турар-дыр тодараткаш, хой сектер орнунга маадырнын адын бижинер.  «Хая корну бердивис, …. ….. дээр кодээ лама холунда чула тудуп алган, кудумчулап дургени сургей бар чыдыр».   « ……. ……., …….., …… - … болгаш мен – дортелээ Каа-Хем эриинче чоруп кагдывыс».

Карточка №1 Онаалгазы: Кымнын дугайында чугаа чоруп турар-дыр тодараткаш, хой сектер орнунга маадырнын адын бижинер.   «Сарыг-Септин кол байы …….., …. ….. болгаш салчактын нояны ….-…. Олар стол артында соолдеп олуруп калганнар».

Тыва дыл кичээли 7 класстарга.

Темазы: Ат домактары.

Сорулгалары: 1. Ат домактарын уругларга билиндирип, оске домактардан ылгап билир кылдыр ооредир; 2. Оларны аас болгаш бижимел чугаага шын ажыглаарынга чанчыктырар; 3. Уругларны торээн бойдузунга ынак, ону хумагалап, кадагалап чоруурунга кижизидер.

Дерилгези: Таблица.

Кичээлдин чорудуу:

I.                 Организастыг кезээ

II.             Онаалга хыналдазы.

А) Мергежилге 147.

Б) Туннел кылыр.

III.         Чаа тема тайылбыры.

А) Таблица-биле ажыл

Ат домактары	Илереттиннери	Ажыглаттынары
Кол созу бар. Чижээ:Байырлал. Кайгамчык хун.	Чугула кежигуну (кол созу) чуве ады-биле ийикпе, чуве ады уткалыг хереглеттинген оске чугаа кезектери-биле.Чижээ: Частыышкыннар.	Чечен чогаалга. Оларны кылдыныг бооп турар черни, пейзажты, долгандыр турар байдалды эн кыска, тода кылдыр коргузер. Чайнын кончуг изии шагда-ла эгелээн.

Б) Ном-биле ажыл. Арын 230.

Туннел кылыр.

IV. Быжыглаашкын

А) Мергежилге 149 (аас-биле).

Б) Мергежилге 150 (бижимел-биле).

В) Домак сайгарылгазы.

Орээлдин ортузунда хээлиг кара-кок шывыглыг, бичежек тогерик стол.

Г) Ортузунда деп состун морфологтуг сайгарылгазын кылыр.

Д) Кара деп состун фонетиктиг сайгарылгазы.

Туннел кылыр.

V. Онаалга бээри

Мергежилге 151

VI. Демдек салыры.

Тыва дыл кичээли 7 класс

Хыналда ажыл

1. Бердинген созуглелден соглекчи болгаш кол сос хевирлиг домактарны тыпкаш, чугула кежигуннериннин адаан шыйынар. Делгеренгей, делгеренгей эвес деп демдеглээр

  Соок. Ашак огже мурнап кирерин чалаан. Айдын дун. Анаа уруг ынаксаваан. Чылып келген.

2. Дараазында бердинген домактарны кандыг домактар дээрил?

  Кадык болурунну кузедим. Авам чедип келген деп бодадым. Эртен чедип келгеш, онаалгаларын кылыр сен.

3. Туман, чаъс, хат деп состернин дузазы-биле арын чок домактардан чогаадынар.

4. Бердинген домактардан тодаргай эвес арынныг домактарны тыпкаш, ушта бижинер.

  Хаяда уе-дуптеги чурумалдарнын чамдык кезиин ол хевээр эккелгеш, таарыштыр делгеп каан. Мен эртен Кызыл хоорайже кирерим ол. Университетче бисти база чалап турар.

5. Бердинген домактарны кандыг домактар дээрил?

  Школа оореникчилери. Ору-куду аалдар. Самдар-самдар уруглар.

6. Алдыннанып деп состу морфемаларга чарынар.

7. Булунда номнарлыг этажерка деп домактын долу синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылыр.

Тыва дыл кичээли 7 класс

Хыналда ажыл

1. Бердинген созуглелден соглекчи болгаш кол сос хевирлиг домактарны тыпкаш, чугула кежигуннериннин адаан шыйынар. Делгеренгей, делгеренгей эвес деп демдеглээр

  Соок. Ашак огже мурнап кирерин чалаан. Айдын дун. Анаа уруг ынаксаваан. Чылып келген.

2. Дараазында бердинген домактарны кандыг домактар дээрил?

  Кадык болурунну кузедим. Авам чедип келген деп бодадым. Эртен чедип келгеш, онаалгаларын кылыр сен.

3. Туман, чаъс, хат деп состернин дузазы-биле арын чок домактардан чогаадынар.

4. Бердинген домактардан тодаргай эвес арынныг домактарны тыпкаш, ушта бижинер.

  Хаяда уе-дуптеги чурумалдарнын чамдык кезиин ол хевээр эккелгеш, таарыштыр делгеп каан. Мен эртен Кызыл хоорайже кирерим ол. Университетче бисти база чалап турар.

5. Бердинген домактарны кандыг домактар дээрил?

  Школа оореникчилери. Ору-куду аалдар. Самдар-самдар уруглар.

6. Алдыннанып деп состу морфемаларга чарынар.

7. Булунда номнарлыг этажерка деп домактын долу синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылыр.

Тыва дыл кичээли 7 класстарга

Темазы: Долу болгаш долу эвес домактар дугайында билиг.

Сорулгазы: 1. Долу болгаш долу эвес домактар дугайында билигни уругларга билиндирер; 2. Аас болгаш бижимел чугаага ук домактарны шын ажыглап билиринге чанчыктырар; 3. Уругларны кижилер-биле эвилен-ээлдек кылдыр чугаалажырынга кижизидер.

Дерилгези: таблица.

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

II. Чаа тема тайылбыры.

Долу эвес домак	Долу домак
Чааскаан тура утказы билдинмес, ынчалза-даа оске домактан, аянындан утказы билдинер. - А мен каш чыл болгаш школаже баар мен. - Ам дорт чыл болгаш.   Диалогка таваржыр. Аас чугаага болгаш чечен чогаалга хереглеттинер	Шупту кежигуннери бар. Чижээ: А мен каш чыл болгаш школаже баар мен.

А) Ном-биле ажыл. (Арын 233- 234).

Туннел кылыр.

III. Быжыглаашкын.

А) Мергежилге 155 (аас-биле).

Б) Мергежилге 157 (бижимел-биле).

В) «Школа» деп темага кыска диалог тургузар.

Туннел кылыр.

IV. Бажынга онаалга.

А) Мергежилге 159.

V. Демдек салыры.

Торээн чогаал кичээли 7 класстарга.

Темазы: С.Тока «Борулерни аннаары».

Сорулгазы: 1. Уругларга малчыннарнын болгаш анчыларнын белен эвес амыдыралынын дугайында номчуп тургаш билиндирер. 2. Улуур-Херел болгаш Чамыяннын овур-хевирин дамчыштыр уругларны эрес-дидим, кежээ болурунга кижизидер. 3. Уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын чогаалда билидинмес состер дамчыштыр сайзырадыр.

Дерилгези: анчылар болгаш малчыннар дугайында чуруктар.

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

II. Чаа тема тайылбыры.

1) Анчылар болгаш малчыннар дугайында уруглар болгаш башкынын аразында беседа.

Айтырыглары:

Олар кымнарыл? Кол ажылы? Кандыг уеде борулер эн аштаан болурул?...

2) Словарьлыг ажыл.

1. Аглаар – бир девискээрге долгандыр кызыл постер шарып алгаш суруп эккээри. Кырар – чок кылыр. Эдер – бору оттуннуп улууру.

3) Ном-биле ажыл. (Арын 93-100).

Туннел кылыр.

III. Быжыглаашкын.

А) Номда айтырыгларга харыылар. (Арын 100).

Б) Деннелгелер, эпитеттер тывар.

В) Туннел кылыр.

IV. Бажынга онаалга. Чогаадыгга белеткенир.

V. Демдек салыры.

Тыва дыл кичээли 7 класстарга.

Темазы: Домак состер.

Сорулгазы: 1. Уругларга домак состер дугайында билиндирер, ооредир: 2. Домак состерни аас болгаш бижимел чугаазынга ажыглап билиринге чанчыктырар; 3. Уругларны улуг, биче кижилер-биле чугаалажып билиринге, хундулежип чоруурунга кижизидер.

Дерилгези: схема.

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

II. Онаалга хыналдазы.

1. Мергежилге 157.

2. Туннел.

IV. Чаа тема тайылбыры.

1. Схема-биле ажыл.

Домак состер

Чок, ийе, та деп состер                  Аян состери                          Экии, байырлыг

                                                                                        Четтирдим, четтирдивис.

2. Ном-биле ажыл. (Арын 236).

3. Туннел.

V. Быжыглаашкын.

1. Мергежилге 161 (аас-биле).

2. Шилилгелиг диктант.

Онаалгазы: Башкынын адаан состеринден домак состерни шилип бижиир.

  Авам. Даштын соок-тур бе? Ийе. Экии. Ча-чаа. Сарыг. Ойт!

3. Мергежилге 162 (бижимел-биле).

4. Мергежилге 164 (бижимел-биле).

5. Туннел.

VI. Бажынга онаалга.

1. Мергежилге 165.

VII. Демдек салыры.

(Идекпейлиг ажылдаан уругларга чогуур демдектерни салыр).

Тыва чогаал кичээли 7 класс

Темазы: Сергей Бакизович Пюрбю «Эргеппей дугайында тоожу»

Сорулгазы: 1. С. Пюрбю дугайында база оон тоожузузунун утказын, ядыы араттарнын амыдыралы болгаш эп-найыралын, холечиктернин аар-берге ажылын таныштырар; 2. Уругларны биче сеткилдиг болгаш кээргээчел болурунга кижизидер; 3. Уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: чогаалчынын хорек чуруу.

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

(Уругларнын кичээлге белеткелин хынаар).

II. Онаалга хыналдазы.

(Уругларнын эрткен кичээлде бижээн чогаадыгларын чыып алыр).

IV. Чаа тема тайылбыры.

1. Чогаалчы болгаш тоожу дугайында башкынын созу.

  С. Б. Пюрбю – Тыванын сураглыг чогаалчыларынын бирээзи. Ол дыка хой проза, шулуглел, шулук, шии чогаалдарынын автору. Чогаалчы чрн-биле сырый харылзаалыг болгаш оон дугайында, Торээн чуртунун дугайында дыка хой чогаалдарны бижээн. Оларда дарлалдан хосталган Тыва чернин чаа ээлеринин овур-хевирлери чуруттунган. Богун бистин кичээлде ооренир чогаалывыс «Эргеппей дугайында тоожу» - чогаалчынын баштайгы биче хемчээлдиг проза чогаалдарынын бирээзи. Ону колхозтун хоочун чылгычызынын (Санданнын) омунээзинден чугаалап турар кылдыр бижээн. Эргеппейни Сандан бичи тургаш-ла билир чораан. Ол элээди оол апаарга, Хундуппей мээрен ону Эргеппейге дузалакчы чылгычы кылдыр эштеп берген. Ынчангаш Сандан бичиизинден тура чылгычынын чымыштыг ижин билип, ооернип, хоочун чылгычыларнын бирээзи болганы ол. Оон ажыл-ишке ынак, эрес-дидим кижи болурунга Эргеппей улуг рольдуг болган. Оон дугайында номдан номчуп корээлинер.

2.Словарь-биле ажыл.

(Уругларга билдинмес состерни тайылбырлаар).

3. Ном-биле ажыл.

  Номда 1-2 дугаар эгелерни номчуур.

  Тоожунун бирги эгезинден-не ядыы араттарнын аар-берге чуртталгазын тода коргускен.

V. Быжыглаашкын.

1. Овур-хевирлер тургузар.

  Эргеппей – ядыы тыва чоннун толээзи. Ол шаандан тура Хундуппей мээреннин чылгычызы чораан. Кажан Россияга революция ооскээн болгаш тиилээн соонда, ол ынай-бээр чоруп тургаш, чуртка чуу бооп турарын дыннап, билип алгаш, ону ядыы араттарга чугаалап бээр чораан. Эргеппей – чоннун хосталга дээш революстуг демиселинин киржикчизи, улуг Лениннин идеяларын арат чон ортузунда нептередип, тараткан кижилернин бирээзи.

  «Ог-баш чок болгаш бистин оовуске турар чуве. Улус оон лимбилээрин магадаар» (Арын 103). Эртен унер. Кежээ кээр, чылгы кадарчызы. «..улуг кара карактарлыг… дуктугур кара хаваанын кирбиктери.. чокпак кара сегел салы…» (арын 104). Калчан шилги аъдын оолга берген.

  Сандан – чай-кыш чок кадарчылап, авазы – паштанчылап, Эргеппей чылгычылап холечиктеп турза-даа, байдан чуну-даа албас чораан. «алаган дээр чуве-даачок, чангыс донгур кара инектиг бис. Авам Худуппей мээреннин инээн саар, алгы-кежин эттээр, идик-хевин даараар, а мен оларнын хоюн кадарар мен.. чай, кыш чок хойдан чарылбас, ойнаан-хоглээн оолдар аразынга-даа шоолуг кирбес мындыг мен».

  Оске-даа маадырларны мынчаар сайгарар.

2. Айтырыгларга харыы.

А) Тоожуда кайы уени коргускенил?

Б) Таарымчалыг болгаш таарымча чок маадырларны адап, оларнын характеристиказын бээр.

VI.Бажынга онаалга.

1. Хундуппей биле Далчыр-Дагбанын овур-хевирин тургузар.

2. Деннелге, метафора тывар.

VII. Демдек салыры.

(Идекпейлиг ажылдаан уругларга чогуур демдектерин салыр).

Тыва чогаал кичээли 7 класс

Темазы: Сергей Бакизович Пюрбю «Эргеппей дугайында тоожу»

Сорулгазы: 1. Тоожунун оске эгелеринин уткаларын, ядыы араттарнын революция тевии-биле медерелинин оскенин таныштырып билиндирер; 2. Уругларны биче сеткилдиг болгаш кээргээчел болурунга кижизидер; 3. Уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: чогаалчынын хорек чуруу, карточкалар.

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

(Уругларнын кичээлге белеткелин хынаар).

II. Онаалга хыналдазы.

1. Карточка-биле ажыл.

Карточка №1 Онаалгазы: Ук чогаалчынын дугайында чуну билирин бижиир. С. Б. Пюрбю деп кымыл?  ________________________________________ _______________________________________________________________

Карточка №2 Онаалгазы: Кымыл ол? «Авам Худуппей мээреннин инээн саар, алгы-кежин эттээр, идик-хевин даараар, а мен оларнын хоюн кадарар мен…»

Карточка №3 Онаалгазы: Эргеппей деп кымыл? (бижиир). ______________________________________________________________________________________________________________________________

Карточка №4

2. Литературлуг диктант.

Онаалгазы: Кымыл ол? Башкы номчуурга уруглар тып бижиир.

Хундуппей – «…эриннери дорбегер, сыгдыгыр карактары костур-козулбес…».

Далчыр-Дагба – «Хундуппей мээреннин хаазы. Солагай кара бастынчак, солагай талакы чырыы астынчак болгаш сирилээш, арган кижи…».

(Улаштыр уруглар боттары харыылаар).

IV. Чаа тема тайылбыры.

1. Словарьлыг ажыл.

Бараан болур – айбызын кылыр.

Ужур-торе – эрге-чагырга.

Дужулгеден душкен - эрге-чагыргадан душкен.

Шавы – лама кижинин дузалакчызы, оореникчизи, боду база шажынчы кижи.

Номнал – ооредиг.

2. Ном-биле ажыл. (Арын 109-115).

V. Быжыглаашкын.

1. Айтырыгларга харыы (арын 115).

VI.Бажынга онаалга.

1. 7-ги эгенин планын тургузар.

VII. Демдек салыры.

(Идекпейлиг ажылдаан уругларга чогуур демдектерин салыр).

Тыва дыл кичээли 7 класстарга

Темазы: Чангыс аймак кежигуннерлиг домактар. Чангыс аймак кежигуннерлиг домактар дугайында билиг.

Сорулгазы: 1. Чангыс аймак кежигуннерлиг домактар дугайында билигни уругларга таныштырып ооредир; 2. Уругларнын аас болгаш бижимел чуаазынга ук домактарны ылгап, танып билир кылдыр чанчыктырар; 3. Уругларны амыдыралга быжыг туруштуг кижилер кылдыр кижизидер.

Дерилгези: таблица.

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастын кезээ.

(Уругларнын кичээлге белеткелин хынаар, мендилежир).

II. Чаа тема тайылбыры.

1. Таблица-биле ажыл.

Чангыс аймак кежигуннер
Айтырыглары	Чижектери	Холбажыр аргалары	Бижик демдектери
Чангыс айтырыгга харыылаар, чангыс сос-биле харылзашкан. Чулер?	Алдын-сарыг дыттар, кызыл-хурен ханды-каралар, кра-ногаан пош, шивилер хорагайландыр чырып тур.	Ун аяны (интонация).	Бот-боттарындан биче сек-биле ангылаар.
	Тулуш биле Домбайга бо чай кайы-даа чайдан онзагай.	Интонация болгаш эвилел дузазы-биле.	Болгаш депэвилелди бече сек-биле ангылавас.

2. Туннел кылыр.

3. Ном-биле ажыл. (Арын эрги номда 241).

III. Быжыглаашкын.

1. Мергежилге 173, 174 (аас-биле).

2. Мергежилге 175 (бижимел-биле).

3. Кыска чогаадыг.

«Тыва оюннар» деп темага чангыс аймак кежигуннерлиг домактар киирип тургаш харылзаалыг чугаа тургузар.

4. Морфологтуг сайгарылга.

 Уругларнын бир чогаатканы домаандан бир состун морфологтуг сайгарылгазын кылыр.

5. Туннел.

IV. Бажынга онаалга.

Мергежилге 176.

V. Демдек салыры.

(Идекпейлиг ажылдаан уругларга чогуур демдектерни салыр).

Чаңгыс аймак кежигүннер
Айтырыглары	Чижектери	Холбажыр аргалары	Бижик демдектери
Чаңгыс айтырыгга харыылаар, чаңгыс сѳс-биле харылзашкан. Чүлер?	Алдын-сарыг дыттар, кызыл-хүрең ханды-каралар, кара-ногаан пѳш, шивилер хорагайландыр чырып тур.	Υн аяны (интонация).	Бот-боттарындан биче сек-биле аңгылаар.
	Түлүш биле Домбайга бо чай кайы-даа чайдан онзагай.	Интонация болгаш эвилел дузазы-биле.	Болгаш деп эвилелди биче сек-биле аңгылавас.

Тыва дыл кичээли 7 класстарга

Темазы: Адалгаларлыг, киирилде состерлиг болгаш киирилде домактарлыг домактар дугайында билиг. Адалга.

Сорулгазы: 1. Адалгалар, киирилде состер, киирилде домактар дугайында билиглер дугайында уругларга таныштырар, домакка оларны ылгап билир кылдыр ооредир. 2. Киирилде состерни, домактарны, адалгаларны аас болгаш бижимел чугаазынга шын ажыглап билиринге чанчыктырар. 3. Кижилер-биле шын, кижизиг, хундулээчел кылдыр кижизидер.

Дерилгези: Сергей Есениннин шулуун парлап алган турар.

Кичээлдин чорудулгазы

I. Организастыг кезээ.

(Уругларнын кичээлге белеткелин хынаар).

II. Чаа тема тайылбыры.

1. Башкынын созу.

(Башкы кичээлдин сорулгазын уругларга дамчыдар).

2. Ном-биле ажыл (арын 255).

Тайылбыр: Домакка чугула болгаш ийиги черге кежигуннерден ангыда, домак кежигуну эвес, оске состер-биле грамматика талазы-биле холбашпас (оске состернин айтырыын харыылап, оларга чагыртпас азы оларны чагырбас) состер туруп болур. Олары адалгалар, киирилде состер болгаш киирилде домактар дээр. Олар чугаалап турар чувеже оске кижинин кичээнгейин угландырары-биле азы чугаалап турар чувеже хамаарылгазын илередип, унелел бээри-биле хереглеттинер.

 Чижээ: Бисти кончуг-лу коргуттун, толум. Толум деп сос адалга болур, ол домак кежигуну болбас.

Туннел: Адалга, киирилде состер болгаш киирилде домактар домак кежигуну болбас…

2. Таблица-биле ажыл. Адалга деп чул? (Ук билигни тайылбырлаар). (Арын 256).

Адалга
Утказы	Илереттинери	Бижик демдектери	Чижектери
Чугааны дынназын дээн кижини, оске-даа чувени адаар сос.	А. п-де чуве ады-биле, чуве ады уткалыг хереглеттинген оске чугаа кезээ-биле илеретинер болгаш тускай аян-биле чугаалаттынар. Делгеренгей, делгеренгей эвес болур. Чижээ: Онаалган кууседип алдын бе, эжим (делгеренгей эвес). Эрес эрлер, Кара-Дагже эзертенгеш, аъттаныптынар! (делгеренгей).	Домактын оске кежигуннеринден биче сек-биле ангылаар. 1. Эгезинге чорда, оон соонга биче сек-биле ангылаар; 2. Ортузунга чорда, ону ийи талазындан биче сек-биле ангылаар; 3. соолунге чорда, оон мурнунга биче сек салыр; 4. бир эвес домактын эгезинге турар адалга онза дынзыг ун-биле адаттынар болза, оон соолунге кыйкырыг демдээ салгаш, домактын арткан кезээн улуг ужук-биле эгелеп бижиир.	Кайы хире чурттап чор сен, Алеша? 1. Таня, авамнын ол чуу деп олурары ол? 2. Ырлаарынны, Санджит, ыянгылыын, экизин аар! 3. Хулумзуре, мээн кызым! 4. Школачы уруг-дарыг! Ырак-чоокче походтанар!

Туннел кылыр.

IV. Быжыглаашкын.

1. Мергежилге 202 (аас-биле).

2. Мергежилге 203 (бижимел-биле).

3. Соолгу домактын морфолог-синтаксистиг сайгарылгазын кылыр.

V. Бажынга онаалга.

Мергежилге 204 (шээжилээр).

VI. Демдек салыры.

Хыналда ажыл

7 класс

1. Чаңгыс аймак кежигүннер деп чул?

а)  Домактың ийиги черге кежигүннери болур.

б) Домактың чаңгыс айтырыгга харыылаар болгаш чаңгыс сѳс-биле холбашкан кежигүннери.

2. Чаңгыс аймак кежигүннерлиг домакты тыпкаш, адаан шыйыңар.

 а) Ырактан-на Кызылдың чырыы кызыл, алдын, сарыг өңнерлиг кылдыр чайнады.

б) Калбак  аргаларлыг Тыва черим.

3. Дараазында бердинген домактарга шын бижик демдектерин салыңар.

  Ажыл-ишке арга-сүме сүмележип агитатор эмчи дарга болчуп келир.

Кажан шагдан төрелдешкен хакас бурят, орус казах алтай татар бүгү чоннар дуңмазы боор тыва чоннуң аас-кежиин дарганнашкан.

4. Дараазында бердинген домактарда кандыг тодарадылгалар кииргенил?

 Күдер сынныг аваангыр эр хүрең-кыскыл тууйбуларны малгаш-биле былчай шапкаш, маажым эптей салып турду.

а) Чаңгыс аймак тодарадылгалар.

б) Чаңгыс аймак эвес тодарадылгалар.

5. Ук эвилелдер кайы үжүктерге хамааржыр-дыр, олче углай стрелкадан айтыңар.

А) Удурланыштырар                        болгаш, биле, база

Б) Каттыштырар                               азы, ийикпе, чок болза

В) Аңгылаштырар                            а, ынчалза-даа, харын, ынчалзажок

6. Бердинген домактарда хөй сектер орнунга чогуур сөстерни киирип бижиңер. Ук сөстерни кандыг сөстер дээр бис, бижиир.

  Авам, ачам - …. … чедип келген. Машина кырында …. – шупту-ла бир үежилер.

 7.  Адалга болгаш киирилде сөстер киирип тургаш домактан чогаадыңар.

_______________________________________________________________

_______________________________________________________________

8. Баар деп сөстүң фонетиктиг сайгарылгазын кылыр.

Тыва чогаал 7 класстарга

Темазы: Степан Агбанович Сарыг-оол Херээжен».

Сорулгазы: 1. Чогаалчынын чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын уругларга каксы таныштырып, уругларга чогаалчынын дугайында немелде дыннадыгларны кылдырып, эртем ажылынга билиин калбартпышаан, оон «Херээжен» деп шулуун таныштырар ооредир.

2. Шулукту аянныг кылдыр номчудуп тургаш уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр, билдинмес состернин тайылбырын кылып тургаш сос курлавырын байыдар.

3. Херээжен кижиге, авазынга ынак, оларны хундулеп чоруурунга кижизидер.

Дерилгези: чогаалчынын хорек чуруу, херээжен кижи чураан чурук.

Кичээлдин чорудуу:

I.                 Организастыг кезээ

II.             Чаа тема тайылбыры

А) Башкынын созу (оореникчилерге кичээлдин чорулгазын чугаалаар).

 - Бис богунгу кичээливисте С.А.Сарыг-оолдун чогаадыкчы ажыл-ижинин дугайында каксы-даа бол таныжар, оон «Херээжен» деп шулуун ооренип коор бис.

   С.А.Сарыг-оол Тыванын улустун чогаалчызы, шулукчу, прозачы, драматург.1908 чылдын ноябрь 17-де Овурнун Торгалыгга торуттунген. Торумелинден салым-чаяанныг оол, эрте оскус калгаш чон аразынга оскен. Оон дугайында «Ангыр-оолдун тоожузу» деп романда коргускен. Моол бижикти боду ооренген. Чогаалчынын дугайында Шенне биске тода номчп бээр-дир.

1. Оореникчинин дыннадыы.

2. Башкынын созу.

   Четтирдивис, Шенне. Чогаалчывыстын дугайында немей хой чуулдер билип алдывыс.

   Ол тыва литературада шулук чогаалынын ундезинин салганнарнын бирээзи болур. Ол шулуктеринде эрги, чаа амыдырал, ынакшыл, херээженнер, найырал дугайында дээш оон-даа хой темаларга янзы-буру шулуктерни бижээн. Бис богунгу кичээливисте оон «Херээжен» деп шулуун ооренир болган аас-кежиктиг бис. Оон ук шулуунун ачызында бис феодализм уезинде чурттап чораан херээжен чоннун дугайында билип алыр аргалыг болган бис.

  Феодалдыг уеде херээжен чоннун аар-берге амыдыралын, Октябрь революциязынын ачызында олар бурун эргелиг болган, херээжен деп атты эдилээнинин дугайында чогаалчы «Херээжен» деп шулуунде бижээн. Шулук 1935 чылда чырыкче унген. Херээжен деп состун тыптып келгенин корээлинер. Ук ат чартык калька аргазы-биле азы оскээр чугаалаарга бир дозу тыва, бир дозу орус состен укталган тургустунган. Херээжок дээринин орнунга херээ чок дээринин орнунга херектиг женщина азы херээжен деп эде адаан болур. Ол уедеги херээжен чок торе херээнге киржир эргези чок, безин чадаарда огнун эр ээзинин аайындан эртпес, ылангыя ядыы арат херээжен чон шуут-ла эрге чок, дорамчылалды коруп чораан болуп турар дээрзин оске-даа чогаалчыларнын чогаалдарындан корген бис. Бо удаада чогаалчынын шулуун номчуур бис.

Б) Словарьлыг ажыл.

Ошку чоогу – дыдып ангылаан дук. Хоренги – ажыдып каан сут. Даттыг – чемерик.

В) Ном-биле ажыл. (Шулукту аянныг номчуур).

Г) Шулукту сайгарар.

Темазы: херээжен кижинин овур-хевири.

Идеязы: Октябрьнын ачызында олар бурун эргелиг болган болгаш херээжен деп атты эдилээнини.

Жанры: шулук.

Уези: феодалдыг уе болгаш амгы тайбын уе.

Тургузуу: 8 строфалыг, строфа бурузу 4 одуруглуг, одуруг бурузу 2 стопалыг, стопа бурузу 4 слогтуг.

Эге аяннажылгазы: 1строфа: 1-2 од. кож., 3-4 кож., 4 стоф. – долу.

Эпитеттер, метафора, диригжидилгелер бар бе коор.

Туннел: Шулукте коргускен херээжен кижинин аар-берге чуртталгазын коргускен шулукту кордувус. Рев-н ачызында ол эр кижи-биле ден эргелиг кижи болуп «Херээжен» деп атты алган. Амгы уеде херээжен чоргаар, экти бедик, хорээ хостуг чурттап турар. Олар эр чондан дудак чок. Чижээ: чазак бажында, кодээ советте, школада дээш оон-даа оске.

III. Быжыглаашкын.

А) Ук шулукте херээженнин овур-хевирин тургузар.

Б) Байларнын овур-хевирин тургузар.

В) Амгы херээжен чон-биле ол уедеги херээжен чоннун дугайында деннелге-беседа кылып доозар.

IV. Бажынга онаалга

Шулукту шээжилээр.

V. Демдек салыр.

Торээн чогаал кичээли 7 класстарга

Темазы: Чугаа сайзырадылгазынын кичээли (1 дугаар кичээл).

Сорулгазы: 1. Уругларга эрткен кичээлде ооренген темазын эки билип алганын хынаар, ооредир;  2.  Оореникчилерге ие кижини хундулээринге кижизидер, оларнын ол уедеги эрткен аар-берге амыдыралынын дугайында билиглерин улам ханыладыр; 3. Шулукту шээжизи-биле чугааладып, чогаадыгны бижидип  тургаш уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.

Дерилгези: И. Салчактын чуруу.

Кичээлдин чорудуу

I. Организастыг кезээ.

(Уругларнын кичээлге белеткелин хынаар).

II. Онаалга хыналдазы.

1. Шулукту шээжизи-биле номчуурунун мурнунда уругларны белеткеп алыр. Башкы боду номчуп бээр.

2. «Херээжен» деп шулукту аянныг, шээжизи-биле номчууру.

III. Чугаа сайзырадылгазы.

(Ук шулукту оорнгенивис соонда чогаал-биле холбашкан чогаадыг бижиир бис).

1. Чогаадыг «Амгы уеде херээжен чон».

2. Чогаадыгнын чижек планын тургузар.

Киирилде кезээ

А) Феодалдыг уеде «херээжоктун» аар-берге амыдыралы.

Кол кезээ

Б) Иенин ажы-толунге ынакшылы.

В) Херээжоктун чаныш-сыныш чогу.

Туннел кезээ

Г) Революциянын ачызында Херээжок деп атты Херээжен деп ат-биле солааны.

Д) Амгы уеде херээжен чон кандыг байдалда келгенил?

IV. Бажынга онаалга.

1. Авазынын портредин тургузар.

V. Демдек салыры.

Торээн чогаал кичээли

Тыва дыл 7 класстарга

Темазы:  Домак. Домак дугайында ниити билиг. Медээ, айтырыг, кыйгырыг домактары.

Сорулгазы: 1. Уругларнын домак дугайында бар билиин катаптап, ону улам ханы кылдыр ооредир; 2. Янзы-буру онаалгалар дузазы-биле уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр; 3. Уругларны хундулээчел чорукка кижизидер.

Дерилгези: карточкалар.            

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

(Уругларнын кичээлге белеткелин хынаар).

   Кичээлдин сорулгазын чугаалаар.

II. Онаалга хыналдазы.

1. Мергежилге 220.

Туннел кылыр. (Уругларнын билбээн айтырыгларынга харыылаар).

III. Катаптаашкын.

1. Шилилгелиг диктант.(уругларын кыдыраажын 4 ден кезектерге чрар, сос каттыжыышкыннарын адаарга-ла оореникчилер таблицага киир шилип бижиир).

Хамааржылга холбаазы	Башкарылга холбаазы	Каттыжылга холбаазы	Тааржылга холбаазы
Саанчынын ажыл-ижи, куш толу.	Чурумну быжыглаар, маргылдаага киржир.	Хой кыдырааш, таылбырлавышаан бижиир.	Мен номчудум, бис малчыннар бис.

Туннел кылыр.

2. Сос каттыжыышкыннарын ушта бижиири.

Онаалгазы: ук домактан сос каттыжыышкыннары ушта бижээш, холбаазын тодарадыр, айтырыгларын шын салыр, чугула болгаш чагырткан состу тывар.

Домак: Шушенскоеде найырал парыгынын эжиинде чаш хадыларны олурткан бис.(Чижээ, хадыларны олурткан бис, чаш хадыларны, эжиинде олурткан бис, парыгынын эжиинде, эжиинде чаш хадыларны, найырал парыгынын, Шушенскоеде олурткан бис).

3. Карточка-биле ажыл (4 оореникчиге бээр).

Карточка № 1 Онаалгазы: домактан сос каттыжыышкыннарын тыпкаш, чугула болгаш чагырткан состерни айтыр.   Ырлыг-Булак суррнуң күш-ажылчы хүнү эртеннин-не спортчу шөлден эгелээр.

Карточка № 2 Онаалгазы: домактан сос каттыжыышкыннарын тыпкаш, чугула болгаш чагырткан состерни айтыр.   Бистиң тайгаларывыста өске ыяштар-биле кыды оңмас ногаан бүрүлүг пөш үнүп турар.

IV.  Домак дугайында билигни катаптаары.

1. Башкынын созу.

- Уруглар, ам ооренир темавыс силерге чаа эвес болур. Домак дугайында силер бо чылын ооренген силер. Ам анаа даянып алгаш билиивисти быжыгавышаан, ханыладыр бис.

2. Айтырыгларга харыы.

А) Домак деп чул? (Домак – синтаксистин кол кезээ).

Б) Домак чуден тургустунарыл? (Домак сос болгаш сос каттыжыышкыннарындан тургустунар. Домактын ооргазы чугула кежигуннерден азы оларнын бирээзинден тургустунар. Домактын ооргазы оон грамматиктиг утказын илередир.Чижээ, чырыдып турар, ай, тогерик, он беш, сонга деп состерден домак тургузуп болур. Он бештин тогерик айы сонгадан чырыдып тураган).

В) Домак чугаалаар сорулгазынын аайы-биле кандыг болурул? (Домак бурузу тонген интонациялыг (аялгалыг) болгаш уткалыг болур. Чугаазынын сорулгазынын аайы-ьиле домактар медээ, айтырырг, кыйгырыг домактары болур. Олар медээ, айтырыг, кыйгырыгны дынзыг аян-биле илереткенде, алгы домактары болур. Чингине алгы домактары база бар. Кужурумну! Аа оршээзин! Ок халак!).

Туннел кылыр.

 V. Быжыглаашкын.

1. Мергежилге 221 (бижимел-биле).

2. Кыска чогаадыг «Эжим-биле кинолап чорааным».

VI. Бажынга онаалга.

Мергежилге 221-нин солгу домаан долу синтаксис-морфологтуг сайгарылгазын кылып экээр.

VII. Демдек салыры.

Карточка № 1 Онаалгазы: домактан сос каттыжыышкыннарын тыпкаш, чугула болгаш чагырткан состерни айтыр.   Ырлыг-Булак суррнуң күш-ажылчы хүнү эртеннин-не спортчу шөлден эгелээр.

Карточка № 2 Онаалгазы: домактан сос каттыжыышкыннарын тыпкаш, чугула болгаш чагырткан состерни айтыр.   Бистиң тайгаларывыста өске ыяштар-биле кыды оңмас ногаан бүрүлүг пөш үнүп турар.

Карточка № 3 Онаалгазы: домактан сос каттыжыышкыннарын тыпкаш, чугула болгаш чагырткан состерни айтыр.   Бистиң тайгаларывыста өске ыяштар-биле кыды оңмас ногаан бүрүлүг пөш үнүп турар.

Карточка № 4 Онаалгазы: домактан сос каттыжыышкыннарын тыпкаш, чугула болгаш чагырткан состерни айтыр.   Бистиң тайгаларывыста өске теректер-биле кыды ногаан бүрүлүг дыт үнүп турар.

Тыва дыл 7 класстарга

Темазы:  Домактын чугула кежигуннери.

Сорулгазы: 1. Уругларнын домактын чугула кежигуннеринин дугайында бар билиин катаптап, ону улам ханы кылдыр ооредир; 2. Янзы-буру онаалгалар дузазы-биле уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр; 3. Уругларны дурген сактып алыр чорукка кижизидер.

Дерилгези: карточкалар.            

Кичээлдин чорудуу:

I. Организастыг кезээ.

(Уругларнын кичээлге белеткелин хынаар).

   Кичээлдин сорулгазын чугаалаар.

II. Онаалга хыналдазы.

1. Мергежилге 212.

III. Катаптаашкын.

1. Айтырыглар

 - Уруглар, ам ооренир темавыс силерге чаа эвес болур. Домак болгаш оон чугула кежигуннеринин дугайында силер бо чылын ооренген силер. Ам анаа даянып алгаш билиивисти быжыглавышаан, ханыладыр бис.

2. Айтырыгларга харыы.

А) Домак деп чул? (Домак – синтаксистин кол кезээ).

Б) Домак чуден тургустунарыл? (Домак сос болгаш сос каттыжыышкыннарындан тургустунар. Домактын ооргазы чугула кежигуннерден азы оларнын бирээзинден тургустунар. Домактын ооргазы оон грамматиктиг утказын илередир.

 В) Домак чугаалаар сорулгазынын аайы-биле кандыг болурул? (Домак бурузу тонген интонациялыг (аялгалыг) болгаш уткалыг болур. Чугаазынын сорулгазынын аайы-ьиле домактар медээ, айтырыг, кыйгырыг домактары болур.

Туннел кылыр. (Уругларнын билбээн айтырыгларынга харыылаар).

IV.  Домак дугайында билигни катаптаары.

1. Башкынын созу.

- Уруглар, ам ооренир темавыс силерге чаа эвес болур. Домак дугайында силер бо чылын ооренген силер. Ам анаа даянып алгаш билиивисти быжыгавышаан, ханыладыр бис.

2. Айтырыгларга харыы.

А) Домак деп чул? (Домак – синтаксистин кол кезээ).

Б) Домак чуден тургустунарыл? (Домак сос болгаш сос каттыжыышкыннарындан тургустунар. Домактын ооргазы чугула кежигуннерден азы оларнын бирээзинден тургустунар. Домактын ооргазы оон грамматиктиг утказын илередир.Чижээ, чырыдып турар, ай, тогерик, он беш, сонга деп состерден домак тургузуп болур. Он бештин тогерик айы сонгадан чырыдып тураган).

В) Домак чугаалаар сорулгазынын аайы-биле кандыг болурул? (Домак бурузу тонген интонациялыг (аялгалыг) болгаш уткалыг болур. Чугаазынын сорулгазынын аайы-ьиле домактар медээ, айтырырг, кыйгырыг домактары болур. Олар медээ, айтырыг, кыйгырыгны дынзыг аян-биле илереткенде, алгы домактары болур. Чингине алгы домактары база бар. Кужурумну! Аа оршээзин! Ок халак!).

Г) Домактын чугула кежигуннеинге чулер хамааржырыл? (Кол сос биле соглекчи).

Д) Кол сос деп чул? Кандыг айтырыгларга харыылаарыл? Домакка кандыг чугаа кезектери-биле илереттинерил? Кол состун коргузукчузу деп чул? (дээрге, болза деп сосотер кол состун коргузукчулери болур).

Е) Соглекчи деп чул? Кандыг айтырыгларга харыылаарыл? Домакка кандыг чугаа кезектери-биле илеретиннерил? (Чижектерге бадыткап тургаш тайылбырлаар).

Ё) Олар бот-боттарындан хамаарылгалыг бе? Сос каттыжыышкыннары болза кандыг холбаа болурул? (Тааржылга).

Туннел кылыр.(Домактын кол ооргазын тургузуп турар).

 V. Быжыглаашкын.

1. Мергежилге 213 (бижимел-биле).

2. Кыска чогаадыг «Час душкен».

VI. Бажынга онаалга.

Мергежилге 213 чедир кылыр.

VII. Демдек салыры.