Сабақ №
Тақырыбы: «Алкандардың
химиялық қасиеттері, алынуы. Циклоалкандар»
Оқыту мақсаты: Алкандардың
химиялық қасиеттері және алынуы, қаныққан көмірсутектердің класы циклоалкандар
туралы білімді қалыптастыру.
Тәрбиелік мақсаты: Оқушыларды
алғырлыққа, ізденімпаздыққа тәрбиелеу.
Дамыту мақсаты: Алкандардың
химиялық қасиеттерін, циклоалкандардың өкілдерін, химиялық және физикалық қасиеттерін,
қолданылуын білу.
Сабақ түрі: Теориялық
сабақ
Әдісі: Түсіндіру,
есеп шығару, сұрақ – жауап, алкандар және циклоалкандардың химиялық қасиеттерін
сипаттай алатын реакция теңдеулерін жазу.
Құрал – жабдық: электронды
оқулық «Алкандар», карточкалар, формулалар.
Сабақ
барысы
1. Ұйымдастыру
сәті Оқушылардың сабаққа қатысуын тексеру.
Тақырыптың атауын, жоспарын, мақсатын айту. Бүгін біз алкандардың химиялық
қасиеттері, алынуы. Циклоалкандарды қарастырамыз.
2. Теориялық
сабақтың тақырыбы бойынша білімін тексеру
- А.М. Бутлеровтың
химиялық құрылыс теориясы
- Алкандар
дегеніміз не?
- Алифатты қаныққан
көмірсутектер
- Гомологтар
дегенмізі не?
- Изомерия
дегеніміз не?
3. Демеуші
болатын білімді белсендендіру
Бутлеровтың
құрылыс теориясы
4
Жаңа материалды мазмұндау
Алкандардың қасиеттері.
Гомологтық
қатардағы заттардың қасиеттері ұқсас болады және белгілі бір заңдылықпен
өзгереді. Гомологтық қатардың бір мүшесінің қасиеті белгіл болса, сол арқылы
басқа мүшелерінің қасиеттерін болжауға болады. Сонымен қатар гомологтық
қатарларда диалектиканың сан өзгерісінің сапа өзгерісіне ауысу заңы айқын
байқалады.
Алкандардың
бастапқы төрт мүшесі – газдар, пентаннан бастап пентадеканға дейін – сұйық
заттар, ал құрамында 16 С бар және одан да көміртек атомдары бар жоғары
молекулалаы алкандар – қатты заттар болады. Қалыпты жағдайда қысымды
жоғарылатқанда, пропан мен бутан сұйыққа айналады.
Химиялық қасиеттері.
1.
Орынбасу реакциялары
Галогендеу реакциялары – алкандардың
практикалық маңызды реакцияларының бірі, жарықтың немесе доғары температураның
әсерінен іске асады. Жарықтың әсерінен жүретін реакциялар фотохимиялық
реакциялар деп аталады.
CH4 + Cl2 CH3Cl
+ HCl
Хлорметан
(хлористый метил)
CH3Сl + Cl2 CH2Cl2 + HCl
дихлорметан
(хлористый метилен)
CH2Сl2
+ Cl2 CHCl3
+ HCl
трихлорметан
(хлороформ)
CHCl3 + HCl CCl4
+ HCl
Тетрахлорметан
(четыреххлористый углерод)
2.
Айырылу реакциялары.
Қыздырғанда
алкандар термиялық айырылады. Метанды жоғары температурада (10000С
шамасында) ауа қатыстырмай қыздырғанда жай заттарға айырылады:
СН4
С + 2Н2
Метанды
бұдан да жоғарырақ температурада қыздырғанда (15000С), реакция
қанықпаған көмірсутек – ацетилен түзе және сутек бөле жүреді:
2СН4
НС СН + 3Н2
Ацетилен
3.
Изомерлену реакциялары барысында С- С байланыстары үзіліп, түзу көміртек тізбегі
тармақталғанға айналады:
СН3 – СН2
– СН2-СН2-СН3 Н3С
– СН – СН2 – СН3
СН3
2-метилбутан
4. Жану реакциялары.
СН4
+ 2О2 СО2 + 2Н2О
Қолданылуы. Алкандар табиғатта кездеседі және
отын ретінде пайдаланылады. Сонымен қатар алкандар мен олардың туындылары
күнделікті тұрмыста және химиялық шикізат ретінде кең қолданылады.
Алынуы. Вюрц реакциясы бойынша, алкандардың
галогентуындыларына металл натриймен әсер етіп алады:
2СН3Cl
+ 2Na = C2H6 + 2NaCl
2C2H5
+ 2Na = C4H10 + 2NaBr
CH3Br
+ C3H7Br + 2Na = C4H10 + 2NaBr
Циклоалкандар – құрамындағы көміртек атомдары өзара дара байланыстар
арқылы байланысқан, жалпы формцласы СnH2n болатын циклді
қаныққан көмірсутектер.
Жалпы
формуладағы n >3. Циклоалкандар – молекуладағы көміртек атомдары
өзара σ – байланыс арқылы жалғасқан алициклді көмірсутектер. Циклоалкандағы
көміртек атомдары алкандардағы сияқты sp3 гибридтелген күйде болады.
Циклоалкандарды
циклопарафиндер немесе нафтендер деп те атайды. Жалпы формуласынан
циклоалкандар құрамының сәйкес алкандардан айырмашылығы – олардың
молекуласындағы сутектің екі атомы кем болатынын байқауға болады. Ең қарапайым
циклоалкан үш мүшелі сақинасы бар циклопропан. Келесі мүшелері: циклобутан,
циклопентан, циклогексан.
Циклоалкандарды сәйкес алкан атауының алдында цикло- деген сөз
қосып атайды.
Алынуы.
1.
Құрамындағы галоген атомдары екі шеткі көміртек
атомдарында орналасқан алкандардың дигалогентуындыларында мырышпен немесе
натриймен әсер етіп алады:
1,4-дихлобутан
+ 2натрий = циклобутан + 2 натрий хлориді
2. Циклоалкандардар мен
олардың туындыларын бензолды және оның сәйкес туындыларын катализатор қатысында
гидрлеп алуға болады:
С6Н6
+ 3Н2 С6Н12
Физикалық қасиеттері. Циклоалкандардың алғашқы
екі мүшесі циклопропан мен циклобутан газдар – сұйық заттар, кейінгілері –
сұйық заттар, жоғары циклоалкандар – қатты заттар.
Химиялық қасиеттері. Циклоалкандардың біраз
қасиеттері алкандарға ұқсас: химиялық белсенділіктері төмен, жану және орынбасу
реакцияларына түседі.
Алкандардың
айырмашылығы – циклоалкандардар қосылу реакцияларына түсе алады.
- Цикл ашылу
арқылы жүретін реакциялар (қосылу реакциялары).
Циклдегі
көміртек атомдарының арасындағы байланыстар үзілген жерге басқа элемент
атомдары (галогендер, сутек, т.б.) қосылады:
Циклопропан + Br2 = 1,3-дибромпропан
Кіші
циклді қосылыстар үлкен циклді қосылыстарға қарағанда қосылу реакцияларына
оңайлау түседі. Мысалы, гидрлену реакциясының (сутектің қосылуы) әр түрлі
циклоалкандарда жүру жағдайлары (температурада) өзгеше:
Циклопропан + Н2 СН3 – СН2
– СН3
- Орынбасу
реакциялары
Бес
және одан да көп мүшелі циклді қосылыстарға орынбасу реакциялары тән:
Циклогексан
+ Сl2 = хлорциклогексан + HCl
3.
Дегидрлену реакциясы айырылу реакциясына жатады. Циклоалкандар дегидрлену (сутек бөлінетін)
реакцияларына түседі.
Циклогексан бензол + 3Н2
4. Циклоалкандардың жануы. Құрамы алкандар
сияқты көміртек пен сутек атомдарынан тұратындықтан, циклоалкандар да жанады.
Оттек жеткілікті болса, нәтижесінде, көміртек окиді (4) мен су түзіледі. Мысалы:
С6Н12 + 9О2 = 6СО2 +
6Н2О + Q
Оттек
жетіспесе, реакция нәтижесінде көміртек оксиді (2) немесе күйе түзіледі.
Циклоалкандар, негізінен, еріткіш ретінде және ароматты көмірсутектерді
алу үшін қолданылады.
5 Бекіту
5.1.
Сұрақ-жауап, есептер шығару
1.
Төменде берілген қосылыстардың қайсысы бір-біріне изомер:
а)
3-метилпентан
ә)
2-метилгексан
б)
2,2-диметилпентан
в)
3-метилгептан
г)
3,3,4-үш метилгексан
д)
3-этилпентан
2.
Мына заттардың формулаларының ішінен қаныққан
көмірсутекті анықтап, оның молекулалық массасын есептеңдер: С3Н4,
С4Н8, С5Н8, С6Н14,
С7Н14
3.
Қаопты жағдайда 1 литр бутанның массаы неге
тең?
4.
55 г пропан толық жануы үшін оттектің қанша
көлемі (қ.ж) қажет?
5.
0,1 м3 метан жанғанда СО2
қандай көлемі (қ.ж.) бөлінеді?
6.
Циклопарафиндер деп неге аталынған?
7.
Формуласы төменде келтірілген циклопарафинді
атаңдар:
Н2С-----СН----С2Н5
Н2С-----СН----С2Н5
8.
Циклопропандағы көміртектің массалық үлесі
қанша?
9.
Массасы 16,8 циклобутан қалыпты жағдайда қандай
көлем алады?
10.
Циклопентанды гидрлегенде 118,8 г пентан
түзілді. Гидрлеуге циклопентанның қандай массасы қатысады?
Үй тапсырмасы
§ 13,15 -16
36-бет, 46-бет 11,13, 7 жаттығу 42-43 бет, 10-жаттығу 50-бет
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.