Пояснительная записка по адыгейскому языку и литературе 2 класс (на адыгейском языке)

УЩЫЗЫГЪЭГЪУАЗ

ЯтIонэрэ класс.

 

Еджэнымрэ жабзэм ихэгъэхъонрэ

(Тхьэмафэм сыхь. 2. ЗэкIэмкIи сыхь. 68 -рэ.

Класснэ еджэныр - сыхь. 60, унэ еджныр - сыхь.8.)

 

 

 

 

Тематикэр

 

Тиуагъу, тиIахьылхэр, тиеджапI, тикъуадж (тикъал), тиреспублик.

 

    Къеджэр (къалэр) зыдэщыс чIыпIэр, ащ идэхагъ, районэу зыхахьэрэр, унагъомрэ Iахьылхэмрэ, еджапIэр. ЦIыф цIэрыIоу къуаджэм (къалэм) дэсхэр. Ти Адыгэ Республикэ къырыкIогъэ хъишъэм, республикэм ибаиныгъэ, идэхагъэ, икъушъхьэхэм, ипсыхъохэм, имэзхэм, икъэлэ шъхьаIэу Мыекъуапэ афэгъэхьыгъэ рассказхэр, усэхэр, орэдхэр, статьяхэр.

     Адыгэ Республикэм и Гимн, и Быракъ, и герб. Республикэм щапсэурэ цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм язэкъошыныгъ.

      Тематикэм фэгъэхьыгъэ гущыIэжъхэмрэ хырыхыхьэхэмрэ.

 

                        Гъэмэфэ тхъагъомрэ бжыхьэ баимрэ.

 

     Гъэмафэм фэгъэхьыгъэ гущыIэжъхэм, бжыхьэм ом зэхъокIыныгъэу фэхъухэрэм, бжыхьэм ибайныгъэ, цIыфхэм зэшIуахырэ IофшIэнхэм, ахэмэ кIэлэеджакIохэм яIахьэу хашIыхьэрэм, кIэлэцIыкIу джэгукIэхэм яхьылIагъэу тхыгъэхэр, гущыIэжъхэр, хырыхыхьэхэр.

 

                       Ор къэтыухъумэмэ типсауныгъэ къэтэухъумэ.

 

    ЦIыфыр ом зэрэфэсакърэр, псэушъхьэхэмрэ къэкIыхэмрэ зэрафэгумэкIрэр, ахэр къызэриухъумэрэр, кIэлэеджакIохэм ащкIэ яшIуагъэу къакIорэр къэзгъэлъэгъорэ рассказхэр, усэхэр, статьяхэр, гущыIэжъхэр, хырыхыхьэхэр.

 

                       Сыд фэда дэгъур, сыд фэда дэир?

 

    КIэлэцIыкIухэм зэхэтыкIэ дэхагъэу ахэлъым, ахэр зэрэзэгурыIожьхэрэм, язэныбджэгъуныгъэ, шIуагъэ къэзытырэ Iофэу агъэцакIэхэрэм, шъхьакIэфагъэу, адыгэгъэ шэн - хэбзэ зекIуакIэхэу ахэлъхэм афэгъэхьыгъэ рассказхэр, усэхэр, пшысэхэр, гущыIэжъхэр.

 

                         КIымэфэ чэфыр къэсыгъ.

 

    КIымафэм идэхагъэ, псыхърмрэ мэзымрэ язытет; псэушъхьэхэм, къолэбзыухэм ящыIакIэ; цIыфхэм Iофэу ашIэхэрэм, кIэлэцIыкIухэм яджэгукIэхэм яхьылIэгъэ рассказхэу, усэхэу, статьяхэу усакIохэм атхыгъэхэр, сурэтышIхэм ашIыгъэхэр; гущыIэжъхэр, хырыхыхьэхэр.

 

                          Родинэр тиIофшIагъэхэмкIэ тэгъэлъапIэ.

 

     ЦIыфхэм Iофэу зэшIуаххэрэм, щыIэныгъэмкIэ IофшIэным мэхьанэу иIэм, сэнэхьат зэфэшъхьафхэм, дэгъоу уиIоф бгъэцакIэмэ, ащ щытхъоу пылъым, кIэлэеджакIохэм IофшIэнэу зэшIуаххэрэм яхьылIэгъэ рассказхэр, усэхэр, статьяхэр, гущыIэжъхэр.

 

 

 

 

                           Тэ тищыкIагъэр мамырныгъ, зэкъошныгъ.

 

     ТидзэкIолIхэм ягъэхьагъэхэм, блэкIыгъэ зэошхом ахэр пыим зэрэщытекIуагъэхэм, текIоныгъэр къыдэхыгъэным зэдыфэбанэхэзэ, тихэгъэгу щапсэурэ цIыф лъэпкъ зэфэшъхьафхэм зэкъошныгъэу зэдыряIэр нахь гъэпытэгъэным, зэкъошныгъэмрэ мамырныгъэмрэ мэхьанэу яIэм, лIыхъужъныгъэм, зэфагъэм афэгъэхьыгъэхэу писательхэм поэтхэм атхыгъэ рассказхэр, усэхэр, орэдхэр.

 

                              Гъэтхэ нашхъор.

 

       Шъэожъыехэр янэхэм, янэжъхэм, пшъэшъэжъыехэм зэрафэгушIохэрэр, ахэмэ шъхьакIафэ зэрафашIырэр. гъатхэм ом изэрэщыт, псэушъхьэхэм гъатхэм ящыIакIэ зыфэдэм, нахьыжъхэм гъатхэм Iофхэу ашIэхэрэм, ахэмэ кIэлэеджакIохэр зэрадэIэпыIэхэрэм, кIэлэцIыкIухэр гъатхэм зэрэджэгухэрэм афэгъэхьыгъэ хырыхыхьэхэр, пшысэхэр, гущыIэжъхэр, рассказхэр, усэхэр.

 

                                Адыгэ шэн - хэбзэ зэхэтыкIэхэр.

 

         Адыгэ хэбзэ дахэхэм - нахьыжъым лъытэныгъэ фэшIыгъэным, зекIокIэ - шIыкIэ дахэм, Iушыгъэм, шъхьэкIэфагъэм, шъыпкъэныгъэм, зэфагъэм, хьалэлныгъэм яхьылIэгъэ рассказхэр, усэхэр, пшысэхэр, гущыIэжъхэр.

 

                                 ЖэрыIо народнэ творчествэр.

 

    Темэ зэфэшъхьафхэм (IофшIэным, лIыгъэм, гъэсэныгъэм, нэмыкIхэм) афэгъэхьыгъэ пшысэхэр, гущыIэжъхэр, хырыхыхьэхэр.

 

                                 Тэ гъэмафэр тикIас.

 

    Гъэмафэм ом изэрэщытым, губгъо ыкIи унагъо IофшIэнхэм, кIэлэеджакIохэр нахьыжъхэм IэпыIэгъу зэрэфэхъухэрэм яхьылIагъэу писательхэмрэ поэтхэмрэ атхыгъэхэм ащыщхэр. ХэтэрыкIхэмрэ пкIышъхьэ - мышъхьэхэмрэ яхьылIэгъэ хырыхыхьэхэр.

 

 

                                     Езбырэу зэрагъашIэ хъущт усэхэм ащыщыхэр:

 

Хьаткъо А. Лэжьыгъэм имаф.

Пэрэныкъо М. Мартым яенэрэ мафэр.

Жэнэ Къ. Зыгъэкъабз. Синан.

МэщбэшIэ И. Маим ибгъур.

ХьэдэгъэлIэ А. ТиухъумакIу.

Бэрэтэрэ Хь. Гъатхэм итхыд.

Къеукъо Н. КIымаф.

КъумпIыл Къ. Родинэр.

Бэгъ Н. Ёлкэм дэжь.

Нэхэе Р. Нымэ яшIушIагъ.

 

                                   ЕджэнымкIэ къулайныгъэу агъотын фаехэр:

 

- имэхьанэ къагурыIоу, тэрэзэу, IупкIэу, рэхьатэу, яцыхьэ зытелъыжьэу, гущыIэ псаухэр зэкъаIоу къаIозэ (гущыIэр хьылъэу, пычыгъуабэ мэхъумэ пычыгъо - пычыгъоу) къеджэнхэр;

- апэрэр илъэсныкъом зы такъикъым ямынэIосэ текстым щыщ гущыIэ 20-30, ятIонэрэ илъэсныкъом - гущыIэ 30 - 40 къеджэнхэр;

- тамыгъэу хэтхэм адиштэу гущыIэухыгъэ ужым къызэтеуцохэзэ къеджэнхэр;

- текст мыиныщэхэм амакъэ мыIоу яджэнхэр;

- зэджагъэхэм ямэхьанэ къагурыIоныр.

 

 

 

Тхылъым Iоф дашIэн алъэкIэу егъэсэгъэнхэм пае кIэлэеджакIохэм ягъэгъотыгъэн фае къулайныгъэхэр:

 

- зэджагъэхэм е зылъыплъагъэхэм къапкъырыкIырэ упчIэхэм яджэуап тэрэзхэу къатыжьынхэр;

- кIэлэегъад къызаджэрэм, къыжуатэрэм едээунхэ, ар кIэлэегъаджэм афигъэуцугъэ упчIэхэм атетэу игъэкIотыгъэу къаIотэжьыныр;

- сурэтхэм къагъэлъагъохэрэм е пычыгъохэм шъхьэу яIэхэм ялъытыгъэу рассказхэм а чIыпIэхэр къыхагъэщынхэр;

- сурэтхэм афэгъэхьыгъэ гущыIэухыгъэхэр текстым къыхагъэщынхэр;

- сурэтмэ язэкIэлыкIуакIэ тетэу текстым имэхьанэ къаIотэжьыныр;

- ямэхьанэкIэ зэпэблэгъэ гущыIэхэр зэрагъэпшэнхэр;

- текстым хэт гущыIэхэм ямэхьанэ къагурыIоныр;

- а зы гущыIэм мэхьанэ зэфэшъхьафхэр иIэн зэрилъэкIыщтым гу лъатэныр;

- хъугъэ - шIагъэхэм, цIыфэу ахэтхэм, ом фэгъэхьыгъэ сурэтхэм афэгъэхьыгъэ гущыIэхэр ыкIи псэлъэ щэрыохэр кIэлэегъаджэр яIэпыIэгъоу текстым къыхагъэщынхэр;

- зэджагъэхэр жэбзэ дахэкIэ къаIотэжьыныр;

- упчIэхэр агъэуцухэзэ, текстыр пычыгъо - пычыгъоу агощыныр;

- къызэджагъэхэм анахь шъхьаIэу Iэр къэзыгъэлъэгъорэ гущыIэухыгъэхэр анахь шъхьаIэу къэзгъэлъэгъорэ гущыIэухыгъэхэр кIэлэегъаджэр яIэпыIэгъоу текстым къыхагъэщынхэр;

- произведением фэгъэхьыгъэ сурэтхэм ямэхьанэ упчIэхэмкIэ зэхафыныр;

- хъугъэ - шIэгъэ зыхэт пшысэм е рассказым имэхьанэ къаIотэжьыныр;

- ом зэрэлъыплъагъэхэм къапкъырыкIхэзэ, кIэлэегъаджэр яIэпыIэгъоу рассказ зэхагъэуцонхэр;

- зэрэджэгухэрэ шIыкIэр къаIотэжьыныр;

- пшысэхэр, рассказхэр, усэхэр, хырыхыхьэхэр, гущыIэжъхэр зэхамыгъэкIокIэныр;

- кIэлэцIыкIу тхылъхэм ащыгъозэнхэр;

- кIэлэеджакIохэр илъэсым заулэ зэрихьылIэгъэ кIэлэцIыкIу писательхэм алъэкъуацIэхэр ашIэнхэр;

- зы нэкIубгъо щегъэжьагъэу нэкIубгъуитфым нэс зиинэгъэ усэхэм, пшысэхэм, рассказхэм, ежь - ежьырэу яджэнхэр;

- тхылъым ыкIышъорэ инэкIубгъохэмрэ ашIэнхэр;

- зы Iофыгъом ехьылIэгъэ тхылъ заулэхэм ащыгъозэнхэр;

- хъугъэ - шIагъэу зылъыплъагъэхэм, тхылъэу зэджагъэхэм ахэт лIыхъужъхэм яцIыфыгъэ - зекIуакIэ уасэ фашIыныр;

- зэджэгъэ произведением ащыщ чIыпIэ зэфэшъхьафхэр инсценировать ашIынхэр.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

УЩЫЗЫГЪЭГЪУАЗ

 

 

Грамматикэр, тхэныр. жабзэм ихэгъэхъон

                                                  (Тхьэмафэм сыхь.3. ЗэкIэмкIи сыхь 102-рэ).

 

 

                          Апэрэ классым щакIугъэм икIэджыкIыжьын.

 

     ГущыIэухыгъэр, макъэхэмрэ хьарыфхэмрэ ахэр зэрэзэтырагъэушъхьафыкIыхэрэр; пычыгъохэр, гущыIэр.

 

                          Макъэхэмрэ хьарыфхэмрэ.

 

    Зещэхэр. Зещэу у, э зыхэт гущыIэхэм якъэIуакIэрэ ятхыкIэрэ, у-р зещэу ыкIи зэращэу зэрэхъурэр. зещэхэу а, и, о, у, э къэIокIитIоу яIэр, мы зещэхэм ятхыкI. Хьарыфхэу ы, е ямэхьанэхэр.

     Зэращэхэр. Зэфэдэ тамыгъэхэр зыхэт хьарыфхэм (ж, жь, жъ, жъу; л, лъ, лI; п, пI, пIу, нэмыкIхэми) ятхыкI. ЧыйзэфэшIыгъэ макъэхэмрэ ахэмэ яхьарыфхэмрэ, ахэмэ ятхыкIэрэ якъэIуакIэрэ. Хьарыфхэу дж, кI, л, хь; ахэмэ къагъэлъагъорэ макъэхэр. тамыгъэхэу ь, ъ.

 

     Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- зещэхэмрэ зэращэхэмрэ якъэIуакIэкIи ятхыкIэкIи зэрэзэтекIыхэрэр ашIэнхэр;

- ахэр тэрэзэу къаIонхэр, атхынхэр;

- гущыIэхэм, гущыIэухыгъэхэм зещэхэмрэ зэращэхэмрэ тэрэзэу къахагъэщынхэр;

- зещэмэ пычыгъо къызэрашIырэр ашIэнхэр.

 

                                                 Пычыгъор.

 

      ТамигъитIукIэ е тамигъищыкIэ атхырэ хьарыфхэр зыхэт пычыгъохэр (кIалэ, жъуагъо), пычыгъо заIохэр (лIы, лIы-жъы), тамыгъабэ хъурэ пычыгъохэр (шъхьан - тэ, шхъуан - тIэ), й-р ыкIи и -р зыхэт пычыгъохэр, зещэу о -кIэ гъэпсыгъэ пычыгъохэр къызыхэфэрэ гущыIэхэр. А зы тамыгъэхэр макъэуи пычыгъоуи щытынхэ зэралъэкIыщтыр (гъу - нэгъу, гъу - нэ - гъу, пхъэн- тIэкIу, пхъэн - тIэ- кIур), а-м, у-м пычыгъо къашIэуи къамышIэуи зэрэхъурэр (а - пчы, ау- къэ - бзы; у - ты, уа - тэ).

 

      Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- гущыIэхэр пычыгъо - пычыгъоу агощынхэр;

- гущыIэмэ ащыкIэрэ пычыгъохэр къагъотынхэр;

- ар зыхагъэуцожьырэ гущыIэр тэрэзэу атхыныр.

 

                                                     ГущыIэхэм язэпыхыкI.

 

     ГущыIэхэр пычыгъо - пычыгъоу зэпахы: й - р ыкIи и-р, мэкъэ Iужъухэр, тамигъитIу е тамигъищыкIэ атхырэ хьарыфхэр, зэфэдэ хьарыфитIу зэготхэр зыхэт гущыIэхэр зы сатырэм раххэу нэмыкI сатырэм зэрахьырэр. зещэ закъокIэ гъэпсыгъэ пычыгъохэу гущыIэм ипэублэ икIэухым щытхэм язэпыхыкI.

 

     Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- гущыIэхэр пычыгъо - пычыгъоу агощызэ зы сатырым рахыни адрэ сатырым тэрэзэу ахьыныр;

- зы хьарыф нахь мыхъурэ пычыгъохэм афэгъэхьыгъэ тегъэушъхьафыкIыныгъэр.

 

 

                                                      Алфавитыр.

 

    Адыгэ алфавитыр. Ар хьарыф пчъагъэу зэрэхъурэр.

 

        Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- алфавитым хэт хьарыфхэр зэкIэлъыкIоу къаIонхэр, атхынхэр;

- алфавитым изэкIэлъыкIуакIэ тетэу гущыIэхэр атхынхэр;

- алфавитыр къызыфагъэфедэзэрэ, гущыIэлъэ цIыкIоу тхылъым ыкIэ дэтым гущыIэхэр къыхагъэщынхэр.

                                                             ГущыIэр.

 

      УпчIэхэу  Хэт? Сыд фэда? Сыд ышIэрэр? Сыд ышIагъэр? зыфагъэуцурэ гущыIэхэр; ахэр зыфэдэхэр. Афаусыгъэхэр къэзгъэлъэгъорэ гущыIэхэр, ахэмэ ятхыкI.

 

                  Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- пкъыгъор, ащ иплъышъо, ышIэрэр къызэрыкIырэ гущыIэхэр къагъотынхэр;

- ахэмэ тэрэзэу упчIэ афагъэуцуныр;

- мыщ афэдэ гущыIэхэу гущыIэухыгъэхэм ащыкIэхэрэр тэрэзэу ахагъэуцожьынхэр;

- афаусыгъэ цIэхэр атхы зыхъукIэ хьарыф инкIэ къаублэнхэр.

 

                                                    ГущыIэухыгъэр.

 

      ГущыIэухыгъэр, Iофыр зыгъэцакIэрэр къызэрыкIырэр гущыIэр (подлежащэр), ащ ышIэрэр къызэрыкIырэ гущыIэр (сказуемэр). гущыIэухыгъэм ичлен шъхьаIэхэр: подлежащэмрэ сказуемрэ. ГущыIэухыгъэхэм итхын буквэ инкIэ аублэ; гущыIэухыгъэм ыужкIэ е точкэ, е упчIэ, е Iэтыгъэ тамыгъэ агъэуцу.

 

                    Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- псалъэр гущыIэухыгъэ - гущыIэухыгъэу агощыныр;

- гущыIэухыгъэхэр зэхагъэуцонхэ алъэкIыныр;

- гущыIэухыгъэ ужым ищыкIэгъэ тамыгъэр (точкэ, упчIэ, Iэтыгъэ) агъэуцуныр;

- упчIэ афагъэуцузэ Iофыр зыгъэцакIэрэр, ащ иплъышъо, ышIэрэр къызэрыкIырэ гущыIэхэр гущыIэухыгъэхэм къахагъэщынхэр.

 

                                           Псэлъэ зэпхыгъэр.

 

                 Къулайныгъэу кIэлэеджакIохэм агъотын фаехэр:

- упчIэхэм, сюжет мэхьанэ зиIэ сурэтхэм къапкъырыкIхэзэ гущыIэухыгъэхэр зэхагъэуцонхэр;

- кIэлэегъаджэр яIэпыIэгъоу зы темэ фэгъэхьыгъэу гущыIэухыгъэ заулэ зэхагъэуцоныр, атхыныр;

- къызэджэгъэхэ текст мыиныщэм щыщ пычыгъохэм шъхьэхэр (нахьыбэрэмкIэ упчIэ гъэпсыкIэ ахэлъэу) къафаугушыпсынхэр;

- ин дэдэу щымыт текстыр кIэлэегъаджэр яIэпыIэгъоу къаIотэжьыныр;

- еджапIэм Iофхэу щызэшIуаххэрэм, нахьыжъхэм зэрадэIэпыIэхэрэм, зэрэджэгухэрэм яхьылIэгъэ рассказхэр зэхагъэуцонхэр, атхынхэр. (Зэхэгъэуцогъум кIэлэегъаджэр IэпыIэгъу къафэхъу.)

 

                  ЗитхыкIэ къяхьылъэкIыщт гущыIэхэу Iоф зыдашIэн фаехэр:

 

   Альбом, бгъузэ, бжыхьапэ, дэхэ - дахэу, жъуагъо, жъогъохэчъ, зэшыпхъу, зэшъо - зэщ, кассир, класс, клуб, коллектив, командир, конверт, къазгъыр, къангъэбылъ, къыпцIэ, къолэбзыу, къумбыл, кIым - сым, кIэлэцIыкIу, лыгъу - лыст, лъыхъуакIо, лIэкъуацI, лIыжъы, мэкIэ - макIэу, мэкIуашъэ, мэгузажъо, мэшIоку, машIо, мэшIобзыишху, ныбжьы, ошъогу, оуий, пенал, псау - тау, плIэмый, плъыжьы, синыбджэгъу, сшыпхъу нахьыкI, сшыпхъу нахьыжъ, сянэжъ, сятэжъ, тызэгурэIо, тызэдэджэгу, тхылъыкI, тетрадь, тхьакIумкIыхь, уашъо, хьажъущыр, хьантIаркъу, хьалыгъу, хьалыжъу, хьэкIэ - къуакI, чэтыущыр, шъэожъый, шыкIэ, шкIэ, шIомыкI, шъуамбгъо, шIуанэ, шъоущыгъу, электричеств, IашIу - IушIу.

 

       ЯтIонэрэ классым къызщаухырэм ехъулIэу кIэлэеджакIохэм ашIэн фаехэр:

 

- алфавитым хэт хьарыфхэр; мэкъэзещэхэмрэ мэкъэзэращэхэмрэ зэрэзэтекIыхэрэр къагурыIоныр;

- макъэхэмрэ хьарыфхэмрэ язэфыщытыкIэ ашIэныр;

- тамигъитIу - тамигъищкIэ къагъэлъагъорэ макъэхэр, мэкъэ Iужъухэр, урысыбзэм къыхэкIи адыгабзэм къыхэхьагъэ гущыIэхэм ахэм макъэхэмрэ хьарыфхэмрэ, тамигъитIоу, тамигъищэу зэхэт хьарыфхэм ятхыкIэ ашIэныр;

- гущыIэхэр зы сатырым къырахэу адрэ сатырым зэрахьын фаем шапхъэу иIэр агурыIоныр.

 

                               КIэлэеджакIохэм агъэцэкIэн фаехэр:

 

- хьарыфхэр къыхамынэхэу ыкIи ахэр зэбламыгъэуцукIхэу, ятхыкIи зэщамыгъакъоу гущыIэхэр, гущыIэухыгъэхэр, гущыIэ 30 - 40 зыхэт текстыр дахэу атхыныр;

- тамигъитIу - тамигъищэу атхырэ хьарыфхэр зыхэт гущыIэхэр пычыгъо - пычыгъоу агощынхэр;

- гущыIэхэр зы сатырым къырахыни адрэ сатырым ахьыныр;

- мэкъэзещэу о-кIэ гъэпсыгъэ пычыгъохэр зыхэт гущыIэхэр хэукъоныгъэ хамышIыхьэу атхыныр;

- цIыфхэм ацIэхэр, алъэкъуацIэхэр, ятацIэхэр; къуаджэхэм, къалэхэм, псыхъохэм ацIэхэр, хьайуанмэ афаусыгъэхэр хьарыф инкIэ къегъэжьагъэу атхыныр;

- гущыIэухыгъэм итхын хьарыф инкIэ къырагъэжьэныр;

- зэрищыкIагъэу гущыIэухыгъэм ыужы точкэ, упчIэ, Iэтыгъэ тамыгъэ агъэуцуныр;

- гущыIэухыгъэм хэт член шъхьаIэхэркъагъотынхэр, ахэр хагъэунэфыкIынхэр;

кIэлэегъаджэм афигъэнэфагъэ офыгъом ехьылIагъэу гущыIэухыгъитIу - гущыIэухыгъищ зэхэгъэуцоныр ыкIи атхыныр.