Презентация Глава о Строгом Санале

• 1 слайд

  Буурл һалзн мөртә Бульңһрин көвүн
  Догшн Хар Санлын бөлг
  

• 2 слайд

  Ээлән Овла
  (1857-1920)
  Ээлән Овла Баһ Дөрвд нутга Хуцин толһа (Ик Бухс) гидг hазра күн. Арвн хойр настадан «Җаңһрин» арвн бөлгиг чееҗәр дасч авсмн.Хойр авhнь - Күсмән Марhш, Делтр хойр Овлад «Җаңһр» зааҗ өгч. Хөр күрсн наснасн авн Овла әмтнд «Җаңһрин» бөлгүд дуулн келҗ йовсмн. 1908-гч җилд Санкт-Петербургск императорск деед сурhулин оютн Очра Номт Овлаhас «Җаңһринь» бичҗ авсмн. 1910-гч җилд Питер балhснас ик номт профессор В.Л. Котвич Овлаhур ирҗ, «Җаңһр» соңсч бичв.
  Ээлән Овлан санл Хальмг Таңһчд икәр тевчгднә. 1972-гч җилд «Красносельский» селәнд Овлан музей секгдв. Элстд «Иньглт» паркд дүрсләч В. Г. Васькин Ээлән Овлад нерәдгдсн бумблв босхв.
  

• 3 слайд

  Долан дуңһра күцәд суусн цагт
   
  Дүүвр хар арзин сүүр дуңд
   
  Эзн Җаңһр зөрлг болв:
   
  -Бульңһрин Догшн Хар Санл минь!
   
  Чамаһан нег хәр һазрт зарн гиҗәнәв
   
  Зархларн, Күдр Заарин Зан Тәәҗ хаанд,
   
  Эл болхла, ээлинь соңсад,
   
  Мини кел гисн үгиг күргҗ келич,— гив.
  

• 4 слайд

  -Буйн төгс ааван буй уга окад,
   Бурхн сәәхн ээҗән көвүн уга окад,
   Бум өрк алвтан нойн уга окад,
   Бумбан сәәхн хатан һанц бийинь хаяд,
   Буурл Һалзнарн таниг дахсн эс билү би?
   Хәр һазрт һарад одхла,
   Ард минь келдг
   Ах-дүүһин оңһа угалм,
   Хәр һазрт хатрад йовхла,
   Халун хәәсн хот өгдг
   Эгч-дүүһин оңһа угалм,
   Нанд орхнь чигн үлү
   Арслң чиирг бәәнәлм,
   Эднәс зархнтн,— гиҗ уульн,
   Алтн ширәһәснь әдс авн келв.
  

• 5 слайд

  Олн, өнр гиҗ бичә әәһич,
   
  Мини кел гисн үг келәд ирич,
   
  Эл болад бәәхлә, тәвн җилә татлһ,
   
  Миңһн нег җилә алв өгч,
   
  Оруд нутг болх аминь авч ирич;
   
  Дән болад бәәнәв гихлә,
   
  Хар-цоохр тугинь шуучҗ хавтхлад,
   
  Нәәмн түмн хар һалзн агтынь
   
  Нанд көөҗ ирич,— гив.
  

• 6 слайд

  Байн Күңкән Алтн Чееҗнь келн бәәнә:
  
  — Хәр һазрт
   
  Хату йовдл үүлиг
   
  Чидм көвүн гиҗ
   
  Сандгв Санлыг,
  Нанла әдл ухарльг
  әдл балтч
  әдл зөргтә
  әдл һольшг
  Эдү дүңгә көвүн
   
  Йирн йисн эрдм төгсгсн
   
  Көвүн гиҗ сандгв,— гив.
  

• 7 слайд

  Мөр тохлһн
  
  Җола - повод
  
  Эмәл - седло
  
  Хазарин амһа - удила
  
  Хазар - уздечка
  Һанзһ – торока
  (ремешки для вьюка)
  
  Дөрә - стремя
  
  Худрһ - подхвостник
  
  Бүүрг – лука седла
  
  Кегђм - чепрак
  
  

• 8 слайд

  Күдр хар мөрчнь
  Күүнә көврдгин дүңгә
  Күрл мөңгн уудта
  Хазаринь авад һарв.
  Эңгин олн сәәдүдин күлгүдтә
  Көк девән өвснд,
  Киитн булгин уснд йовгсн
  Буурл Һалзныг көтләд,
  Өндр шар-цоохр бәәшңгиг зөв эргәд,
  Хашр мөңгн үүднд авад ирв;
  Болдын сәәһәр боһчад,
  Төмрин сәәһәр тушад,
  Шуһл мөңгн цулвраснь
  Тәвн сәәни көвүдәр бәрүлгсн бәәдг;
  Дег мөңгн делтр тальвад,
  Дегц зурһан давхр тохм тальвад,
  Дөш хар эмәл тальвад,
  Ке шар-цоохр олнцгин захар
  Келкә найн нәәмн һорькиг
  Хорн шүүһәр эвклдүлн татв;
  Зуран экн тал бээдг
  Зун нәәмн хоңхинь зүүһәд ирв.
  

• 9 слайд

  Мөрнә магтал
  Хурдн бийән
  Ялмн сәәхн ха талан хураһад,
  Хурц бийән
  Хойр нүдн талан харад,
  Зурһан тө чикән хәәчлҗ,
  Өрмин иш сояһарн
  Күрл мөңгн уудыг дөлилһәд,
  Саңсаһарн сар, нарнла наадад,
  Саһг дөрвн туруһарн
  Тер Бумбин орнд зөвлм болад,
  Шуһл мөңгн цулврасн бәрсн
  Тәвн сәәни көвүдиг
  Иигән-тиигән сөң татад,
  Дөчн йисн сара һазрт
  Гүүхән санн бәәв.
  

• 10 слайд

  Һунн царин арсар һоллгсн,
  Дөнн царин арсар девллҗ гүргсн,
  Хорта моһан зо дуралһсн,
  Махн болдар альхлгсн,
  Төмр болдар товчлгсн,
  Залу зандар ишлгсн,
  Зала торһар салдрһлгсн
  Әәрстин хар елдңгиг
  Барун һарин альхнд
  Шүүсн һартлнь бәрәд босв,
  Малян магтал
  

• 11 слайд

  Күнд һарта Саврнь босн,
   Найн негн алд әәв балтан
    «Хәр һазрт кергтә зер-зев» - гиҗ өгв.
   Дарунь Арслңгин Арг Улан Хоңһрнь
   Далн негн алд билгин шар болд үлдән
    «Хәр һазрт кергтә болх зер-зев,
   Барун таша деерән зүүҗ йов»- гиҗ
   Санлдан босн өгв.
   Дарунь баатр Гүзән Гүмбнь,
   Бумбин орндан һатлгсн
   Хар болд ханҗалан
    «Зүн бийдән хавчулҗ йов,
   Хәр һазрт кергтә»- гиҗ келн
   Санлдан босн өгв.
  

• 12 слайд

  Эгц һурвн сара һазрт гүүлгв.
  Өмнәснь нарн-сар болгсн сәәхн бер
  Иирн йисн күчн төгсгсн идәһән авад,
  «Мана ах ундасҗ, өлсҗ йовх» гиҗ
  Дуулн аашхнь үзгдв.
  «Лавта хорта бирмн чигн» гиҗ санв.
  — Күүкн, бачм кергтә йовнав,
  Хәрүдтән ирәд идәhичн эдлсүв,— гив.
  —Идән, ундым эс эдлсн чамаг
  Зүркнәнчн экнд хар болд хоңшаран
  Орулад шимхлә, чи медхч! — гиҗ
  Келәд, арднь орв….
  Долан долан
  дөчн йисн хонгт гүүлгв чигн,
  Болд хар хоңшарнь
  Бумбин найн нәәмн алд
  Сүүлднь күрн алдад йовна.
  Арслңгин Арг Улан Хоңһрин өгсн
  Далн негн алд
  Билгин шар болд үлдиг суһ татад авб.
  Болд хар хоңшаринь
  Тас тәәрәд цокн унһав.
  Алтн җолаг хәрү эргүләд,
  Махинь цәкүр-цәкүрәр утлад, тараһад хайв.
  

• 13 слайд

  Эгц һурвн сара һазрт гүүлгв...
  Өмнәснь нарн-сар болгсн сәәхн күүкн
  Нәрхн хоңһр мөртә
  Алтн җолаһан зөв эргүлҗ ирәд,
  Зүн дөрәднь мөргәд:
  —Ах нойн баав, мендлий, золһий! — гив.
  — Үчүкн түвин хаана күүкн биләв,
  Эл седклин үндсәр йовлав,
  Эңкр ах Санл,
  Танд зөвән келхәр ирләв.
  Ахим, Күчтә Күдр Заарин Зан Тәәҗ хаана
  Нутгас элч ирәд, авч одад,
  Тамд хайҗ орксн бәәнә.
  Мана нутгин әәлдәч
  Куңкән авһа келгсн билә:
  «Нарн һарх тал бәәдг нутгта
  Үзңгин үлдл, үйин һанц
  Җаңһрас Күчтә нег элч маңһсин ор дарх,— гилә.
  
  — Тер элчд эрт зөвән күргтн;
  Залу бийәр йовхла, алад оркм догшн гинә,
  Арагни бийәр йовҗ,
  Алдл уга тер күчтә элчиг дахулҗ,
  Идән, унд эдлүләд мордултн» гилә,— гив
  

• 14 слайд

  Үчүкн түвин хаани
  Бумбан улан өргән өмн ирәд,
  Хойр күлгән сөөһәд,
  Хашр мөңгн үүднә
  Хоңх җиңнүлҗ, татад орв.
  Дүүвр хар арзин сүүр болад суув.
  Хамг нутгарн хурад,
  —Хәрин маңһсин ориг даргсн цагтан
  Мана хан көвүг хәәрлҗ
  Тәвүлҗ өгтн! — гиҗ
  Уульн сөгдн эрв.
  Зөв гиҗ келәд,
  Өрүн ирәд, үдлә мордн гисн бийнь
  Хойр долан хонгт бәәлһв.
  

• 15 слайд

  Одн цаhан
  Әәв балтан суһлад,
  Заяни хурдн Хоңһрарн
  Тасрад һарад ирв.
  Санл үзҗ таняд йовтл,
  Босн ишклн цокв.
  Ар далднь шахн төдглгсн
  Далн хойр хар болд төдгиг тас цокад,
  Хар махнднь әәв балт шигдәд,
  Дөрвн хонгт Буурл Һалзн деернь
  Ухан уга йовулв.
  Ардаснь шүүрәд авн гив чигн,
  Аальта Буурл бәргдл уга йовад,
  Арһта Санлан сергәһәд авб.
  Алтн җолаһан деегшән авад,
  Алдр богдыннь сәкүснд зальврн,
  Әәв балтан авад әргҗ ирәд,
  
  
  
  Одн Цаһаниг цокад,
  Хаңһа нәәмн сееринь мөлт цокад,
  Күдр хар хавсинь кү цокад,
  Таңһл билгинь таслад,
  Тавн ухаһинь тараһад,
  Эргд хар нүднәнь җитх тасрулад,
  Элвг сәәхн хоңһр мөрнәннь
  Дел теврүләд оркв.
  Алс улван хормаһаснь шүүрәд,
  Эмәлин бүүрг деер кем дарад,
  Дөш болгсн сәәр деернь
  Дөрвн хар савринь
  Тадсл болһҗ күләд һанзһлв;
  Хурдн хоңһриннь эмәлинь
  Элкн дорнь орулад,
  Агт дотран авад, кеәһәд һарв.
  

• 16 слайд

  Зан Тәәҗ хая бийнь уурлад,
  Уулын чинән оһтр Шар-Цоохрарн дәврәд ирәд,
  Буурлын найн нәәмн алд
  Бумбин сәәхн сүүләснь шүүрәд авб.
  Сай күцгсн церг дундан
  Авад, «үнгиг бәртн» гиһәд, шивәд оркв,
  Санлын ардаснь
  Тавн миңһн җид дегц чичв.
  Буурлын омрунд
  Бас тавн миңһн җид дегц шигдж.
  Санл, адг арань зууньрад,
  Арвн хойр сүрәнь
  Амн өөднь деврәд,
  Алдр Җаңһрин ура дуудад
  Хәәкргсн дуунд,
  Халуч Буурл һалзн
  Доргшан түмн нәәмн миңһ
  Бухн цегләд,
  Деегшән түмн нәәмн миңһ
  Бухн цегләд окснд,
  Омрунд бәәсн тавн миңһн җид
  Дегц хуһрад унв.
  Санлын ар далд шигдсн
  Тавн миңһн җид бас унв.
  

• 17 слайд

  һаң халун, салькн ик болад,
  Амнднь уух усн олдл уга,
  Буурл һалзнь
  Керлкәднь өөкн уга болад,
  Кемлкәднь чимгн уга болад,
  Дөрвн келән цахлад,
  Беткин уңг үмкәд киисв.
  Санл Һанзһдан бәәсн
  Одн Цаһаниг шивҗ оркад,
  Буурлан үүрәд,
  Уулын ора деер һарад,
  Уулын хавчгт дүрчкәд,
  Хәрү һарад дәәнлә халдв;
  
  

• 18 слайд

  Арвн хойр баатрнь хәрглдҗ һарад,
   
  Күлгүдән тохлдв.
   
  Богд Җаңһрин Бумбан арнзл
   
  Зеердинь бас тохв.
   
  Баатр Бумбин шар-цоохр туган авад,
   
  Өмн бийднь Бор Маңна мордв.
   
  Алдр Җаңһрнь
   
  Арнзл Зеердән көлгләд һархла,
   
  Арднь шарин зурһан миңһн
   
  Арвн хойр баатрнь дегц дахв.
  

• 19 слайд

  Дөчн йисн хонгт бәәр болад,
   Түмн цаһан бодңгинь
   Тус-тустнь күләд оркв.
   Алдр нойн Җаңһр
   Арман татҗ авад,
   Сай күцгсн церг дундан йовсн
   Зан Тәәҗ хаана бийинь дәврәд,
   Армдад, шарин зурһан миңһн
   Арвн хойр дундан авад ирв.
   Күнд Һарта Саврнь
   Күрңгәрн ирәд,
   Барун халхднь
   Бамбин улан тамһ дарад,
   Миңһн нег җилә алв өгх болһад,
   Җаңһрин көлд һурв мөргүләд,
   Андһаринь авб.
   — Үүнәсн хәрәд,
   Үчүкн түвин хан көвүг
   Эрк биш тәв! — гиҗ закв.
  

• 20 слайд

  Элвг шарин зурһан миңһн
   Арвн хойр бийәрн шаргҗ мордад,
   Бумбин оран темцәд,
   Өдриг өдр гил уга,
   Сөөг сө гил уга йовад,
   Өндр шар-цоохр бәәшңгин
   Хашр мөңгн үүднд ирҗ буув.
   Алдр нойн Җаңһрнь
   Арвн хойр сәәнәр дөңнүлҗ,
   Алтн бәәшң дундан,
   Дөчн дөрвн көлтә
   Дүүвр мөңгн ширә деер
   Дүүрң һарх арвн тавна сар мет
   Мандлн суув.
   Эмнг гүүдин үсн
  Элвг арзин сүүр болад,
  Өмнкәсн үлү,
  Хөөткәсн ик җирһлтә болад суув.