МЕТОДИЧЕСКАЯ
РАЗРАБОТКА ПО ТУВИНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ.
Монгуш Лидия Дамдыновна, учитель тувинского языка и
литературы МБОУ Хор-Тайгинской средней общеобразовательной школы с Ишкин
Сут-Хольского кожууна.
Кичээлдин
темазы- М.Эргеп « Одугенде чайлаг»
Класс-
5 класс
Кичээлдин
сорулгалары:
1.
Чогаалчынын
допчу-намдары болгаш ажыл-чорудулгазы-биле ооренрикчилерни таныштырар.
2.
Узундулернин
созуглели- биле таныштырар база оореникчилернин сос курлавырын байыдар, аас
болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.
3.
Куш-ажылчы
чанчылдарга, эки ооредилгеге кижизидер.
Бойдуска,
дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидер.
Кичээлдин
дерилгези:
Дидактигтиг
– чогаалчынын портреди, Тыванын картазы, карточкалар, таблица, торээн чогаал
ному 5 класс.
Техниктиг
– компьютер, проектор, презентация
Ажыглаан
методиктиг литература: « Башкы» журналы №4, 2005, Методиктиг сумелер, К-1992,
Орус дылда даштыкы состер словары. М. 2011, Тыва Республиканын чогаалчылары –
К,2001,
|
Кичээл
дин этавы
|
Башкынын
ажыл-чорудулгазы
|
Оореникчини
ажыл-чорудулгазы
|
Ажыглаан
арга-методтар
|
УУД
|
|
I Органи
застыг кезек
|
Кичээлге
оореникчи кижиге хамаарыштыр негелделерни боттандырары:
а) Мендилежири;
б) Кичээлдин туннелдиг
болурунга оореникчилерни бедик кодурлуушкуннуг кады ажылдажылгаже углаар.
-Экии, уруглар!
-«Экии!»
деп мендилешкен болганывыста кижи бурузунге шупту чуулдерге экини кузээнивис
ол боор.
Ынчангаш
бот-боттарынарже хулумзуруп коргеш, эштеринерге богунгу кичээлге эки ажылчы
хоонну кузенер.
- Богунгу бистин
кичээливис эптиг-демниг, найыралдыг байдалга эртип, кичээливиске кижи бурузу
идепкейлиг киржиир боор деп бузуреп, силерге экини кузеп тур мен , уруглар.
|
Кичээлге
бодунун белеткелин хынаар;
Башкы-биле
мендилежир.
-
Экии!
Бот-боттарынче
корушкеш хулумзуруур.
- Бо
кичээлде сенээ, Омак, эки хоонну, бедик кодурлуушкуннуг ажылдаарынны
кузедим. ( оон-даа ынай)
|
|
Башкы
база эштери-биле кады ажылдажылгаже кирери.
|
|
II.
Актуализация знаний.
|
Кичээлдин
темазынга озек состу тыптырары –биле « Бодан. Тып Кыл» деп оюнну чорудар
болгаш оюнче уругларнын сонуургалын угландырар.
- Ам «
Бодан. Тып . Кыл» деп оюнну ойнаалынар. Оюннун сорулгазы–силернин ниити билиглеринерни
быжыглавышаан богунгу кичээливистин дулгуурун тып ундурери. Самбырада аскан
таблицада сан бурузунде айтырыг бар . Айтырыгларнын шын харыызындан кичээливистин
дулгууру унер.
1-ги
айтырыг: Тыва биле Россиянын бо чылын кандыг байырлалы болуп турарыл?
-
Айтырыг шын харыылаттынган. ( 1 деп санны ажыдар – Т )
-
Бистин Торээн чуртувус Россия- биле кады демниг ажылдажылганын туннелинде
аажок сайзырап турар бис Ол чул дизе, бистернин орус чон – биле найыралывыс
быжыы, торээн чуртувуска чоргааралывыс бооп турар. Ынчангаш кижи бурузу
торээн чурту дээш чоргаарланып чоруур болза эки.
2-ги
айтырыг: XXII кышкы
олимпий оюннары кайы хоорайга болганыл?
- Шын-дыр.
Эр-хейлер! ( 2 деп санны ажыдар – О )
Спортсмен
кижиге кандыг эки талалар турар болза экил?
-
Ынчангаш бо-ла адаан эки талалар кижи бурузунге турар болза, оон спортсмен
унуп болуру магат чок.
3-ку
айтырыг: Ажылдын шынарынын дугайында кымнын чуу деп баснязын корген бис?
- Шын-дыр.
( 3 деп санны ажыдар – Ж )
4-ку
айтырыг: Орус чогаалда « Кышкы эртен» азы « Зимнее утро» деп шулуктун автору
кымыл?
-
Эр-хейлер! ( 4 деп санны ажыдар – У )
- Ам
бистин бо таблицавыста Тожу деп сос унуп келди.
Бо сос
анаа эвес унуп келген. Кым чуу деп бодап тур?
- Чуге
бистин кичээливис дулгууру Тожу деп сос болганы ол?
|
Башкынын
салган айтырыгларынга харыылаар болгаш айтырыгларга бодунун бодалын шын
илередир.
-Тыванын
Россияга каттышканындан бээр 100 чыл ою болуп турар.
-
XXII кышкы
олимпий оюннары Сочи хоорайга болуп эрткен.
-
Шыдамык, куштуг, тура-соруктуг, дидим…
-
О. Сувакпиттин « Арзылан биле Пар» деп баснязы.
-«
Зимнее утро» деп шулуктун автору А.С. Пушкин.
-Ол
болза бистин кичээливистин дулгууру-дур.
- Тожу
дугайында чогаал номчуур бис.
|
Беседа
аргазы.
Айтырыг-харыы
|
Оореникчилернин
ниити интеллектуалдыг билиинин сайзыралы.
Эртемнернин
быжыг харылзаалыы
|
|
III. Чаа
тема тайылбыры
|
1..Кичээлдин
темазын дамчыдар.
- Богун
бис Монгуш Эргептин « Одугенде чайлаг» деп чогаалы-биле таныжып, оон « Одугенде
чайлаг», «Чараш мал», « Шулун» деп эгелерин номчуур бис. Одуген дээрге Тожуда
тайга ады.
Кичээлдин
сорулгаларын тодарадып ундуреринче оореникчилерни углаар.
- Бо
чогаалдан бистер чаа чуну билип алыр ужурлуг бис?
Тыванын
картазындан Тожу девискээрин коргузуп, оон дугайында дыннадыг-биле
оореникчилернин торээн чуртунун каас-чаражынга чоргаарланып чоруунунче
углаар.
-
Тожу-Тыванын кожууннарынын бирээзи. Тову- Доора-Хем. Шолу 44,8 мун кв.
метр. Кижи саны 6 мун кижи. Тожу- Кызыл аразы 334 км.
-Ам Тожу
дугайында дыннадыгны дынныптаалынар.
Оореникчилерни
чогаалчынын допчу намдары – биле таныштырар.
-
Четтирдивис, Айлан. Ам силерде таблицага даянып алгаш, Монгуш Санчыт-оолович
Эргептин допчу-намдары-биле таныжып корээлинер.
Капсырылга
№2.
2.Чогаалдын
созуглели- биле ажыл.
Чогаалдын
эгелерин болуктерге номчудар.
- Бистер
чогаалдын эгелерин болуктерге уступ алгаш номчуур бис.
1-ги
болук- баштайгы эге
2-ги
болук- « Чараш мал» деп эге.
3-ку
болук –« Шулун» деп эге.
База ногаан
карточкаларга созуглелден чаа состерни ( билдинмес состерни) киир бижиир
силер.
Капсырылга
№3.
|
Ном арын
133. Ай- хунун кичээлдин темазын кыдыраашка бижиир.
Монгуш
Эргеп « Одугенде чайлаг»
Кичээлдин
темазынга хамаарыштыр билип алыры чугула билиглерни чедип алырда сорулгаларны
ундурер.
-
Чогаалчынын ажыл-ижи –биле таныжыр;
-
Ивижилернин ажыл-ижи-биле таныжыр;
- Куш-
ажылга ынак болуру.
Тожунун
картада девискээрин хайгаарап коор.
Тожу
дугайында дыннадыгны кылыр.
Капсырылга
№1
Оореникчилер
чогаалчынын допчу-намдары-биле таныжар.
Айтырыгларга
харыылаар.
Болук
аайы-биле чогаалды номчуур, утказы билдинмес чаа состерни карточкаже киир
бижиир
|
Ном
–биле ажыл, бижимел ажыл.
Чогаадыкчы
хамаарылганын методу
Хайгаарал
методу
Бот-тускайлан
ажыл.
Беседа,
хайгаарал.
Болуктеп
ажылдаары,
бижимел
ажыл
медерелдиг
номчулга аргазы
|
Кичээлден
кол чуулду ылгап билири.
Уругларнын
карак-биле хайгааралынын сайзыралы.
Немелде
материалдар-биле ажылдап билири болгаш дыннадыышкынны чедингир илередири.
Болуктерге
шын ажылдап билири, демниг кады ажылдажылга
|
|
Сула
шимчээшкин.
|
1,2
– холдар оору, куду коор
3.4
– холдар бурунгаар, оору коор.
5,6
– бомбук чайгап ойнаалынар
7,8
– дорт орал.
|
Башкынын
айтыышкынынын аайы-биле шимчээшкинерни кылыр
|
Коргузуг
|
Могап-шылаанын
чидирери.
|
|
|
Чогаалдын
эгелеринге хамаарыштыр айтырыглар.
1-ги
эге:
-
Онер-оол каяа чедип келгенил?
-
Ол кымнарнын- биле таныжып алганыл?
-
Дараазында овур-хевир кымныы-дыр?
Чолдак
дурт-сынныг, семис, сарыг, карактары Артыш-оолдуу ышкаш улуг, дорт эвес, а
хыйырартыр коор.
_
Онер-оол кайы эртемге уштуг болганыл?
-
Силернин ада-иенер эки ооредилгелиг, быжыг сагылга- чурумнуг болзун деп
кузеп, силерге хун буруде чагып турар. Ынчангаш кижи бурузу эки ооредилгелиг,
4-5 демдектерлиг болур дээш кызымаккай ооренир ужурлуг.
-
Болукте утказа билдинмес чаа сос бар –дыр бе?
Башкы
словарь состу таблицага коргузер.
-
Мынды – кыс иви.
2-ги
эге:
-
Иви мал кандыг мал-дыр?
-
Ивилерни эр-кызынын, хар-назынынын аайы-биле канчаар адаар-дыр?
-
Бо чаа состерни таблицаже киир бижип алынар.
3-ку
эге:
-
Иви малдын чиир чемин адап корунерем?
-
Шулун деп оът кандыг боорул?
-
Бо база силерге чаа сос –тур , Ону таблицаже кииргеш, уитказын бижип алынар.
-
Чуге бо эгени «Шулун» деп адааныл?
|
1-ги
болук айтырыгларга харыылаар. Арткан болуктер кичээнгейлиг дыннаар.
-
Онер-оол хоорайдан Одуген тайгазында келген.
-
Артыш-оол, Нурзат, Сергей.
-
Сергейнин овур-хевири
-Математикада.
-
Мынды
Оореникчилер
шупту таблицазынга словарь состу бижиир.
-
Оргеннер дег быжыг, узун буттарлыг, кулузун дег суук дуктерлиг, хоюг кара
карактарлыг, хачыланып турар кулактарлыг.
-
кыс ивилерни- мындылар дээр, чазап каан эр ивини- чары дээр,
Бугаларны-
эдерлер дээр,
Чаш
оолдарын- анайлар дээр.
-
Ивинин чиир чеми- шулун деп чингис оът, чааттар, чекпе.
-
Сут дег аккыр, ховен дег хоюг чингис оът.
-
Чуге дизе, иви малдын эн чиир чемижи .
|
Айтырыг-харыы
беседа
|
Ооредилгеге
чуткулдуг , быжыг сагылга-чурумнуг болуру.
сос
курлавырын байыдары.
|
|
IV.Быжыглаашкын
|
Номчаан
эгелеринге хамаарыштыр оореникчилерге чогаадыкчы ажылды кылдырар.
1.
- Дараазында номчаан эгелеривиске хамаарыштыр синквейнден тургузаалынар.
Синквейн
дээрге беш одуругдан тургустунган шулук хевири.[1]
Синквейннин
тургузарынын чуруму:
1
–ги сос- чангыс сос, чуве ады
2-ги
сос - ийи демдек ады
3-ку
одуруг- уш кылыг созу
4-ку
одуруг – домак.
5-ки
одуруг – чангыс чуве ады
Чижээ:
Шулун
Аккыр,
хоюг
Озуп
унер, быжар, ковудээр
Шулунга
ивилер аажок ынак.
Оът
-
Синквейн- биле эки ажылдадывыс. Силернин шуптунарнын тургускан
синквейннеринер солун болгаш чогаадыкчы болду. Эр-хейлер!
2.
Оореникчилерге чогаалга хамаарыштыр тестини кылдыртыр.
Капсырылга
№ 4
Слайд
№ 10
|
Бердинген
чижек ёзугаар болуктер синквейни тургузар. Кылган ажылын камгалаар.
1-ги
болук –мынды
2-ги
болук – чаат
3-ку
болук - таспан.
Бугу
оореникчилер тестини кылыр
Тестини
кылгаш бодунун ажылын боду унелээр.
Слайд
№11
|
Синквейн
технология методу.
Бот
ажыл
|
Коммуникативтиг
билиглернин сайзыралы.
Чогаалаг
хамаарыштыр алган билиглерин туннеп билири.
|
|
|
V.Кичээлдин
туннели, рефлексия
|
-
Богунгу кичээливистен туннелдерни ундурээлинер.
-Кичээливис
эгезинде кандыг сорулгаларны салып алган бис?
-
Ол сорулгалар чедип алдынган бе?
-
Салган сорулгаларны чедип алыр дээш кандыг- кандыг ажылдарны кичээл
дургузунда кылдывыс?
-
Чогаалды чуге « Одугенде чайлаг» деп адааныл?
-
Чогаалдын кол маадыры кымыл?
-
Кичээл солун болду бе?
-
Бо кичээлден чуну кончуг сонуургадынар?
Кичээлге
оореникчилернин ажылдаанын унелээри.
Демдек
салыры.
|
Башкынын
айтырыгларынга харыылаар.
|
беседа
|
Туннелдерини
кичээлге хамаарыштыр ундуруп билири.
|
|
|
VI.Онаалга
|
Кичээлден
оореникчилерге онаалганы бээр. Кылырынга хамаарыштыр допчулалды кылыр.
.
Бердинген онаалгаларны оореникчи шилип алыр.
1.
1,2,3-ку эгелерден деннелгелерни ушта бижиир.
2.
Эгелерге хамаарыштыр чурук чуруур.
3.
Тожу, Азас дугайында шулуктер чыып бижиир.
|
Онаалганы
бижип демдеглээр.
|
|
Билиинин
болгаш сонуургалынын аайы- биле онаалгаларны шилиири.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
[1]-
Орус дылда даштыкы состер словары. М. 2011 С 54.
Кичээлдин
самоанализи.
Монгуш
Эргептин « Одугенде чайлаг» деп чогаалын ооредирде дараазында сорулгалар
салдынган:
1.
Чогаалчынын
допчу-намдары болгаш ажыл-чорудулгазы-биле ооренрикчилерни таныштырар.
2.
Узундулернин
созуглели- биле таныштырар база оореникчилернин сос курлавырын байыдар, аас
болгаш бижимел чугаазын сайзырадыр.
3.
Куш-ажылчы
чанчылдарга, эки ооредилгеге кижизидер.
Бойдуска, дириг амытаннарга ынак болурунга кижизидер
Ук сорулгаларны кичээл дургузунда
боттандырар дээш беседа аргазын , хайгаарап коор арганы, болуктерге ажылдаар
арганы, чогаадыкчы хамаарылганын методун, бижимел ажыл болгаш медерелдиг
номчулга аргазы база синквейн технология методун ажыглап кичээлдин тургузуун 6
этапка тургускан.
Кичээлдин организастыг кезээ
оореникчилернин кичээнгейин кичээлче хаара тудуп, класска ажылчын байдалды
тургузуп алыр сорулгалыг эрткен.
Дараазында кезекке кичээлдин темазынга
озек состу тыптырары –биле « Бодан. Тып Кыл» деп оюнну чоруткан болгаш оюнче уругларнын
сонуургалын угландырып таблицаны ажыглаан. Ук таблицадан кичээлдин кол озек
созу унген ( тожу деп сос). Чуге? деп проблемниг айтырыгны салып тургаш
оореникчилерни чогаалдын темазынче киирген.
Чаа теманы
тайылбырлап тура чогаалчынын дугайында дыннадыгны оореникчиге кылдырып, оон
–биле уругларнын бот- тускайлан ажылдап билирин база немелде материалдар – биле
ажылдаарынга чанчыктырган. Чаа теманы тайылбырлаарынга кичээлден оореникчилернин
кол чуулду ылгап ундуруп келиринче углап айтырыг- харыы аргазын ажыглап, уругларнын
карак-биле хайгааралын ( Тыванын картазында Тожунун девискээрин эки хайгаарап
коор.) болгаш медерелдиг номчулганы киирген. Чогаалдын созуглелин номчударда
класстын оореникчилерин уш болукке чарган. 1- ги болукке номчууру шыырак
оореникчилерни эгенин оске эгелерден узун болганы – биле болуктээн.
Оореникчилерни боттарынын ажылын туннеп, камгалап билирин сайзырадып болук
бурузунге ол эгеге хамаарышкан айтырыгларны салып, кижи бурузунун бот
кичээнгейин быжыглап карточкаларны улээн. Ук карточкаларга оореникчи бурузу
эгеден утказы билдинмес чаа состу бижип алыр . Оон сайгарылга соонда башкынын
тайылбырындан оон утказын азы синоним созун ол карточкаже киир бижиир. Бо чуул
самбырыда база улуг таблица кылдыр астынган. Ооредилгеже эки хамаарылганы
билиндирип боттандырары- биле 1 –ги эгенин сайгарылгазында кижизидиглиг ажылды
чоруткан. Быжыглаашкын кезээнге уругларнын сос курлавырын байыдары болгаш
номчаан эгелеирнге хамаарыштыралган билиглерин быжыглаары- биле синквейн
технологияны ажыглаан. Ук чуул уругларны аажок сонуургаткан. Кичээл дургузунда
оореникчилернин могап -турууушкунун болдурбас дээш сула шимчээшкинни база
чоптуг ажыглаан. Ниитизи – биле кичээлде ажыглаан аргалар болгаш ажылдын
хевирлери дидактиканын принцивинге даянып уругларнын назы – харын барымдаалап
тургускан. Ук кичээл Федералдыг чаа стандартарга ундезилеттинип тургустунган
болгаш салдынган сорулгаларын чедип алган.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.