Презентация к уроку родной литературы " Йырчы Къазакъ - йыр хазна" (5-11 класс)

• 1 слайд

  Аткъай
  ЙЫРЛАП ЙЫРЧЫ КЪАЗАКЪНЫ УТГЪАН ЯШНЫ ГЬАКЪЫНДА
  Алдын заманларда тойларда, йыбав-шатлыкъ мажлислерде йырчыланы бир-бири булан эришип сарын, йыр айтмагъа салагъан адат болгъан. Йырлайгъанланы бирлери авазы булан оза, бирлери буса йырлайгъан сёзлерини маънасы булан ута болгъан. Авазы да, сёзю де булан йыр ярышда биринчиликни алгъанланы аты айрокъда айтылып, авуздан авузгъа тюшюп, халкъгъа белгили болуп гете бол­гъан. Бир керен бир уллу тойда Ансар дейген гич­чи яш, Йырчы Къазакъ булан эришип йырлама сюегенин айтып, ортагъа чыкъгъан. Тамашагъа къарама сюйгенлер Йырчы Къазакъгъа Ансар бу­лан эришип йырламакъны тилеген.
  - Йырла дей бусагъыз, йырлайым. Аваз якъдан озажакъны йырламасам да билемен, - деген Йырчы Къазакъ.
  - Балики, йырны сёзлери булан да ута бусам не билесен? - деген Ансар. Ансарны, гиччи яш да болуп, оьзюне бек инанып сёйлейгенин Йырчы Къазакъ бек ушатгъан. Шолай яш чагъында оьзю де йырлама башлагъанын эсге алып, Ансар булан йырламагъа, бек сююп, рази болгъан.
  

• 2 слайд

  Ансар агъач къомузну, Йырчы Къазакъ йимик узакъ чертип турмай, йырламагъа башлагъандокъ, Йырчы Къазакъ йимик, къомузну тамгъа сюеп, къомузгъа сёйлейгенде йимик этип, арт-артындан айтып йырлап йиберген. Ансарны авазы, кекели къатып битмеген бала хоразны тавушу йимик, Йырчы Къазакъны ава­зы буса ата хоразныки йимик чыгъа болгъан, тек сёзлеге гелгенде, яшны сёзлери Йырчы Къа­закъны сёзлеринден артыкъ чебер, артыкъ маъналы чыкъгъан. Тынглайгъан халкъ чы нечик де, Йырчы Къазакъ да, тамаша-гьайран болуп, Ан­сарны къучакълагъан. Сююнмекни гючюнден Йырчы Къазакъ, Ансарны папахын чечип, ону башына оьзюню папахын гючден салгъан, яшны папахын буса оьзюню башына къондургъан
  

• 3 слайд

  . Ансар уллу кекелли гиччи хоразгъа, Йырчы Къазакъ буса гиччи кекелли уллу хоразгъа ошап токътагъанлар. Тойдагъылар, бу гёрюнюшге къаpan, дазусуз къувангъанлар. Иырчы Къазакъ тойда да, тойдан сонг да, яхари, бу яш йырла- гъан йырны биревден чи эшитгенмен дагъы деп, сёйлене болгъан. Ансаргъа о хабар етишгенде, Ансар: «Мен йырлагъан йыр чы, Къазакъ агъавдан мен гиччи заманымда эшитип, эсде сакълагъан йыр эди. Ону йырын йырламагъан бусам, мен ону утмагъа болмажакъны о билмеди», - деген. Йырчы Къазакъ, къомуз черте туруп, оьзюнден чыгъаргъан йырланы, бир керен йырласа тюгюл, дагъы йырламагъан деп айталар. Амма гёресиз, гиччи яшлагъа ерли халкъ ону йырларын ол бир йырлагъандокъ эсинде сакълагъан. Йырчы Къазакъны йырларыны гючюн, чеберлигин шо да гёрсете.
  

• 4 слайд

  
  ГИЧЧИРЕК БАЯНЛЫКЪ : Бизин уллу шаирибиз Йырчы Къазакъны яшавуну, ол язгъан йырланы гьакъында, наслудан- наслугъа бериле туруп, бир хыйлы хабарлар бизин гюнлеге ерли сакълангъан. Шоланы бирисинде Алескендер бийни гьакъында булай айтыла.
  
  Алескендер, Абумуслим шавхалны яхшы таныйгъан, ону хасиятларын билеген, шавхалны ювукъ адамларыны бириси, орус асгерде къуллукъ этип, полковникни даражасына етишген, къудратлы, оьз менлиги булангъы адам. Биревлер Алескендер къапчыгъайлы бий болгъан дейлер, башгъалар буса огъар агъачавуллу бий дей. Нечик алай да, Мычыгъышдан къайтып гелеген къазакълагъа ёлда Алескендер бий ёлугъуп къала.
  

• 5 слайд

  Бий олагъа, мен шавхалны сизден гечдирермен деп айтып, тувра къалагъа алып гелип, Абумуслимни къолуна берип къоя. Тек оьзгелер айтагъан кюйде Алескендер бий къазакъланы къалагъа гелтирмей, оьзюню Герменчик деген къотанына алып бара. Алескендер бий йыбав-тойну кёп сюеген адам болгъан дейлер. Шо саялы ол бир нече гюнлер Йырчы Къазакъны оьзюню ожагъында сакълай, йыбав эте. Алескендер бий къазакъланы яшырып тура деген хабар шавхалгъа етише. Ону билеген бий, Къазакъны да, Атабайны да, Темир-хан-шурагъа элтип, орус гьакимлени къолуна бере. Шо иши саялы Йырчы Къазакъ Алескендер бийни сёге, оьзлени орус гьакимлеге бергенликни намартлыкъгъа гьисап эте.
  

• 6 слайд

  Ким биле, Алескендер бий башгъача ойлаша болгъандыр? Къазакълагъа бек ачуву чыкъгъан Абумуслим шавхал, къолуна тюшсе, оланы судсуз-дувансыз оьлтюрюп къояр деп ойлашгъандыр? Балики, Йырчы Къазакъны да, Атабайны да орус гьакимлени къолуна бермек булан бий оланы оьлюмден къутгъаргъандыр? Озокъда, орус пача ва ону гьакимлери Йырчы Къазакъ йимик халкъны якълайгъан, оьзлени зулмусуна къаршы адамлагъа рагьму этмеген, оланы гьызарлагъан ва жазалагъан. Алескендер бий орус арада да болгъан, орус законланы да билеген адам болгъан. Эгер ол Йырчы Къазакъны, халкъ айтагъан кюйде, орус гьакимлени къолуна берген буса (оьзюню йырында Йырчы Къазакъ да шолай язгъан: «Асырамай бермек душман къолуна, Атолугъа ал­тын, инжи - шолму экен?»), къазакъланы шавхал ны къолуна бермеге тартынгъан болажакъ. Алескендер къазакъланы орус гьакимлени къо­луна бергенликни йырдагъы бу сёзлер де гертилей: «бермек душман къолуна», неге тюгюл, Йыр­чы Къазакъ бир йырында да шавхалгъа «душман» деген сёзню айтмагъан.
  
  

• 7 слайд

  ЙЫРЧЫ КЪАЗАКЪ Йырчы Къазакъ - къумукъ халкъны макътавлу уланы, тенги ёкъ уллу шаири. Ол оьзюню бюс- бютюн оьмюрюн миллетине багъышлагъан, ону учун жанын да къурбан этген. Йырчы Къазакъ (халкъ арада айтылагъан кюйде ) 1830-нчу йылда алдынгъы Темир-хан-шура округну Муслимавул деген юртунда Татархан деген сабанчыны агьлюсюнде тувгъан. Гьали Буйнакский районну Атланавул юрту. Йыр­чы Къазакъда шаирлик пагьмуну оьрюм чагъынданокъ эс этгенлер. Узакъ къалмай ону аты айланадагъы юртлагъа, шагьарлагъа яйылып гетген. Йырчы Къазакъ шонча да пагьмулу болгъан чы, къомуз черте туруп, йыр чыгъарып йырлай бол­гъан, оьзюню де бек англы тавушу да болгъан. Йырчы Къазакъны гьакъындагъы хабар о заман Капиркъумукъда таш къаяны башында къыркъ уьйлюк къалалар этип яшайгъан Дагъыстанны валиси Абумуслим шавхалгъа да етишген. Шавхал йыравну Къалагъа чакъырыгъыз деп буйрукъ эт­ген. Шавхал Йырчы Къазакъ оьзюн макътап йырлар чыгъарар деп умут эте болгъан, тек шаир ону макътап йырламагъан. Биревюлейине, ол ярлы уланланы менлигин, къоччакълыгъын макътап йырлай болгъан. Бай-бийлер де муну бек ушатмагъан.
  

• 8 слайд

  Йырчы Къазакъны Атабай деген жан къурдашы болгъан, оьзю де бек чарчымлы, чартлап гетме турагъан, бийип оьзюнден гьеч ким озмагъан улан болгъан. Къазакъ булан Къалагъа геле-гете туруп, ол шавхалны абзарындагъы бир бек гьайбат къараваш къызны сююп къала. Йырчы Къазакъ къурдашына шо къызны алмагъа кёмек этмеге къарагъан, тек шавхалны адамлары разилик бермеген. Дагъы амал этип болмай, жагьиллер къызны Къаладан къачырып алып гетгенлер. Бу ишге шавхал бек къазаплангъан. Тез Къа­закъны да, Атабайны да табып гелтиригиз деп буйрукъ этген. Табып болмагъанлар... Олар Дагъыс­тандан чыгъып, Мычыгъышгъа, Акъташавух де­ген юртгъа чыгъып гетгенлер. Ахырда олар, шавхал оьзлени гечген деген хабарны эшитип, ят эллерде айлана туруп тазза ялкъып, Дагъыстангъа къайтып геле. Эки де жагьилни, бутун-къолун да бугъавлап, Сибирге этап этип йибере. Болжалы битип, олар къайта, тек Абумуслим шавхал оланы Дагъыстан­гъа гирме къоймай. Йырчы Къазакъ о заман Терек областгъа гиреген Хасавюрт округну Ботаюрт де­ген юртуна барып яшама борчлу бола.
  

• 9 слайд

  Бир гече, къычырып уьйден чыгъарып, бийлер гьакъгъа тутгъан адамлар, гечеликден пайдаланып, Йырчы Къазакъны кимбилди этип оьлтюре. Агьлюсю, таныш-билиши, юртлу уланлар, нечакъы излесе де, сюегин сама да табып болмайлар. Йырчы Къазакъны йырларыны сыйын яхшы билеген шаир ва алим Магьаммат-Апенди Османов Йырчы Къазакъны сюегин тапгъан адамгъа кёп акъча бережегин айтып, газетлерде билдиривлер де чыгъаргъан; ийис билеген итлери булангъы адамланы гелтирип, излетип де къарагъан - ондан да гьеч пайда чыкъмагъан.
  Уллу шаир яратгъан къудратлы йырлар, къумукъ халкъ бар чакъы, гьар-бир намуслу адамны юрегинде яшажакъ, янгы-янгы намус ишлеге ругьландырып туражакъ, неге тюгюл, Йырчы Къазакъ халкъ учун яшагъан, ону учун жанын да къурбан этген.
  
  

• 10 слайд

  Йырчы Къазакъ
  НЕ БИЛЕЙИМ, ЮЗ ДЫНКЪЫ БАР ХАНЛАНЫ
  Герменчиклер алды терен къолму экен,
  Гючлюлеге геч деп бармакъ солму экен?
  Гючлюлеге геч деп биздей баргъан сонг,
  Гюренлеге байлап салмакъ ёлму экен?
  Алескендер, арслан бийим, жан бийим,
  Алыслардан алмаз гелсе ялына,
  Асырамай бермек душман къолуна
  Атолугъа алтын, инжи - шолму экен?
  Тусари бавлар йимик толкъунлум,
  Толкъунлу денгизлердей гьакъыллым,
  Дувансыз палан сёзге тынгламакъ,
  Шавхал бийим, сагъа ошагъан шолму экен?
  Бутларыбыз бугъав булан къантарлап,
  Къолларыбыз шынжыр булан бек этип
  Гезетгенинг гесекму экен, молму экен,
  Гёк атлар гелер гюнлюк ёлму экен?
  
  

• 11 слайд

  Гьисабы ёкъ биз юрюген ёлланы,
  Башыбыздан гетген къыйын гьалланы.
  Тюз авлакъны къынгыр этип гёрсетген,
  Не билейим, юз дынкъы бар ханланы.
  Азаплар чекдик, сув гечдик,
  Агъувлар чайнап, ув да ичдик,
  Агъувлар аччы, ув гючлю,
  Артылып гюнлер гетди гьёкюнчлю.
  Асылхалар, айдай бетин балкъытып,
  Гюнлер йимик кюлеп, сёзюн айтмаймы?
  Гёгерген кёклер йимик тавушлум,
  Гюренленген гёк атлардай юрюшлюм
  Эжелде бир айтгъан сёзден къайтмаймы?
  Къарангылар къопгъан бизге, шавла ёкъ,
  Къазакълар къувзакъ ятгъан бав да ёкъ.
  Къазакълар булан бирге Къазакъгъа,
  Къантарланып, биз тюшгенбиз тузакъгъа;
  Тегинлейин эгер тапгъан ав да ёкъ.
  Минскиден бираз ари оьтгенде,
  Маскевлеге минг вёрст етгенде,
  Микалавда, къысас казаметде,
  Къазакълар пуч: оьлген де ёкъ, сав да ёкъ.
  
  

• 12 слайд

• 13 слайд

• 14 слайд

  Денгиз уьстде геме де ёкъ 
  (Й. Къазакъ ерине гёре айтгъан сёзлер) 
  
  Яхшы булан сёйлесенг, 
  Аслам жавгьар тёгюлер. 
  Яман булан сёйлесенг, 
  Атанг-ананг сёгюлер. 
  
  Яхшы булан сёйлесенг, 
  Шекерге бал къатгъандай. 
  Яман булан сёлесенг, 
  Итге таякъ атгъандай. 
  
  Менден къайры неме де ёкъ, 
  Денгиз уьстде геме де ёкъ. 
  
  
  
  
  

• 15 слайд

• 16 слайд

• 17 слайд

  Кёкдеги булутлардай салкъынлы 
  (Мычыгъыш уланлагъа алгъыш) 
  
  Кёкдеги булутлардай салкъынлы, 
  Ердеги денгизлердей толкъунлу, 
  Эртенги сари аязны туманы, 
  Аналаны арслан тувгъан уланы, 
  Азов юртлу Рашитдинни уланы. 
  Терски областны яшы эдинг, 
  Сыры ачылгъан уланланы башы эдинг. 
  Йылкъылардан тайлар тутуп мине эдинг, 
  Аты айтылгъан Осман деген сен эдинг. 
  Тюбюнгде тулпар тайлар кишнетдинг, 
  Къалынлыкълар сакълап, ёл алдынг. 
  Гёк булутдай савутларынг ишлетдинг, 
  Савутлагъа созуп болат салдыртдынг, 
  
  
  Чапгъанда жан юрегинг тынсын деп, 
  Тийгенде душман бели сынсын деп. 
  Гёк денгизде от пароход гемединг, 
  Къабу бетде къатды чыкъгъан ел эдинг. 
  Азов юртлу Рашитдинни уланы 
  Дагъыстанда барман деген эр эдинг. 
  Къалалар чабып, хазна алдынг, 
  Къалынлыкълар сакълап, ёл салдынг. 
  Сен олардан авур маллар ала эдинг, 
  Пачалагъа уллу хорлукъ сала эдинг. 
  Пачаланы от гюллесин атдырдынг, 
  Кёп пиревен арбаланы батдырдынг. 
  Гьалал болсун сен ашагъан чёрегинг, 
  Сендей болсун бугюн магъа герегинг. 
  
  

• 18 слайд

  Папахларын къынгыр салып башына 
  
  Ебелери ер бавурлап къувгъан гюн, 
  Етмесмикен къуваласа артындан? 
  Очарларда макътанагъан эрлер кёп. 
  Оланы неси башгъа къатындан? 
  Оьзлени оьзлер ол къызбайлар макътарлар. 
  Гюню гелсе, эшек йимик токътарлар. 
  Макътанмасмы эшек йимик тирелип, 
  Очарлагъа ол къызбайлар жыйылып. 
  Бир-бирине сёйлесе де чирелип, 
  Уьйде олтуруп макътангъандан пайда екъ. 
  Папахларын къынгыр салып башына, 
  Эркекбиз деп турагъанлар къайда ёкъ? 
  Тону майлы болгъан булан тёр болмас, 
  Очарлагъа ол къызбайлар жыйылып, 
  Оьлчевсюз сёз берген булан эр болмас. 
  
  
  
  Яманлагъа Аллагьны минг налаты 
  
  Ясавуллар гёрсе ясанып, 
  Яшынгъанлар гёрсе белсенип, 
  Ясанып явгъа чабар батырлар. 
  Яманлардан къолай экен къатынлар. 
  Эки яман бир-бирине бетлешсе, 
  Яревке сёзюн сёйлеп ятарлар. 
  Эки батыр бир-бирине бетлешсе, 
  Ой болатгъа ойсуз жанын сатарлар. 
  Жан аявсуз, чарх ялсыз, 
  Чапса гесер батырланы болаты. 
  Чапгъан гюн азиз жанын аяйгъан 
  Яманлагъа Аллагьны минг налаты. 
  
  
  
  
  

Краткое описание документа:

Презентация "Йырчы Къазакъ- йыр хазна" предназначена для учителя, работающего в 5-11 классах , и может быть использована во всех уроках, имеющих отношение к творчеству классика кумыкской поэзии, великого кумыкского поэта Ирчи Казака.

В презентацию включены редкие фотографии,биографические данные, исторические данные о поэте и некоторые его малоизвестные произведения.

Конечно же, эта презентация не раскрывает всю глубину творчества поэта, богатство и выразительность языка его произведений.

По своему усмотрению учитель может дополнить представленную информацию собственными наблюдениями .