Презентация. Лексик чараларны сөйләмдә куллану

• 1 слайд

• 2 слайд

  
  
  
  
  
  Лексик чараларны сөйләмдә куллану
  
  (Г.Ибраһимов әсәре нигезендә)
   
  
  

• 3 слайд

  Лексик берәмлекләр
   
  
  Бер мәгънәле күп мәгънәле синонимнар антонимнар омонимнар
  сүзләр сүзләр
   
   
  
  туры мәгънәле күчерелмә мәгънәле
  сүзләр сүзләр
  
  

• 4 слайд

  1. Сүз бер мәгънәле һәм күп мәгънәле була. Сүзнең беренчел мәгънәләрен
  туры мәгънәләр, икенчел мәгънәләрен күчерелмә мәгънә диләр. Күчерелмә мәгънә атаманың бер күренештән икенчесенә күчү нәтиҗәсендә барлыкка килә.
  Мәсәлән, Баярак лампа яна иде....Йокы каядыр качкан.(Г. Ибраһимов. Уты сүнгән җәһәннәм)
   
  2. Бер үк төшенчәне белдереп, мәгънә ягыннан бер-берсенә якын булган, ә
  семантик-стилистик төсмере ягыннан аерылып торган сүзләр симнонимнар дип атала.
  Мәсәлән, Үзе көннән-көн матурлана, асыллана бара. (Г. Ибраһимов. Алмачуар)
   
  3. Капма-каршы мәгънәдәге сүзләр антонимнар дип атала.
  Мәсәлән, Хезмәт каты, хак начар, эш вакыты хәлләреңне бетереп аяктан егарлык озын иде.(Г. Ибраһимов. Кызыл чәчәкләр)
   
  4. Аваз төзелеше ягыннан бер-берсенә охшаш булган, мәгънә ягыннан
  бөтенләй төрле төшенчәләрне белдергән сүзләр омонимнар дип йөртеләләр.
  Мәсәлән, Әткәй, бу нахак бәладән коткарыйм дип, көн чаба, төн чаба. Яра тирән түгел икән. (Г. Ибраһимов. Алмачуар)
  
  

• 5 слайд

  
  
  
  Уку мәсьәләсе
  
  Галимҗан Ибраһимов сөйләменнән синоним, антоним, омоним, күп мәгънәле сүзләрне табу һәм аларның текста кулланылыш үзенчәлекләрен ачу
  

• 6 слайд

  
  1нче бирем
  Текстны укыгыз, эчтәләге турында уйланыгыз. Текста нинди образ
  сурәтләнгән? Синоним сүзләрне табыгыз, аларның синонимик рәтләрен төзеп, дәфтәрегезгә языгыз. Автор ни өчен бу синонимнарны кулланган?
   
  Зәңгәр күл диңгез кебек җәелеп ята. Әйтерсең, әкияттәге сихерле көзге
  инде. Көзге кояш яктысында шулай матур булып, җанлы булып нур эчендә уйный.
  Күлнең кыйбла ягында утырган безнең авыл да үзенең яшел түбәле сарайлары, биек манаралары, бакчалары белән кечерәк бер шәһәрдән ким түгел икән. Шул сарайлардан бераз китсәң, Зариф осталар урамы күренә. Болар да чибәр йортлар. Аннан соң вак, кечкенә, балчык читән өйләр, бер-бер артлы тезелеп, буталып, авылның читендәге тиреслекләргә барып чыгалар. Әнә бер якта Шаһбазның агасының балчык куышы ... Менә бу яклап, күпер башында, бер өем чүп кебек безнең читән. Авылның тирә-ягын менә шулар йөзәрләп, меңәрләп чолгап алганнар... Болай караганым юк иде, читтән торып карасаң, безнең авыл зур, бик зур бер чүплек икән, байлар тирәсе шул зур тирес мәйданының уртасына чыккан бер-ике чәчәк кенә.
  Г. Ибраһимов. Кызыл чәчәкләр.
  
  

• 7 слайд

  
  1нче бирем
  Сарай, йорт, өй, куыш, читән, (бина, торак, фатир); матур, чибәр, (гүзәл, күркәм, ямьле, килешле, сөйкемле); вак, кечкенә, (бәләкәй, нәни, кече, кечтеки); чүплек, тирес майданы.
   
  Автор, синоним сүзләрне кулланып, безгә авылда яшәүчеләр турында мәгълүмат бирә. Авыл матур, зур, бай табигать кочагына урнашкан, ләкин анда яшәүчеләрнең тормышлары төрле дәрәҗәдә. Менә шуны автор синонимнар аша күрсәтә.
  Кабатлаулар булмасын өчен куллана.
  Үзе әйтергә теләгән мәгънәне тирәнрәк ачу өчен файдалана.
  
  

• 8 слайд

  2нче бирем
  Текстан антоним сүзләрне табып дәфтәрегезгә языгыз. Ни өчен кулланылышын аңлатыгыз.
  
  Зәңгәр күл диңгез кебек җәелеп ята. Әйтерсең, әкияттәге сихерле көзге
  инде. Көзге кояш яктысында шулай матур булып, җанлы булып нур эчендә уйный.
  Күлнең кыйбла ягында утырган безнең авыл да үзенең яшел түбәле сарайлары, биек манаралары, бакчалары белән кечерәк бер шәһәрдән ким түгел икән. Шул сарайлардан бераз китсәң, Зариф осталар урамы күренә. Болар да чибәр йортлар. Аннан соң вак, кечкенә, балчык читән өйләр, бер-бер артлы тезелеп, буталып, авылның читендәге тиреслекләргә барып чыгалар. Әнә бер якта Шаһбазның агасының балчык куышы ... Менә бу яклап, күпер башында, бер өем чүп кебек безнең читән. Авылның тирә-ягын менә шулар йөзәрләп, меңәрләп чолгап алганнар... Болай караганым юк иде, читтән торып карасаң, безнең авыл зур, бик зур бер чүплек икән, байлар тирәсе шул зур тирес мәйданының уртасына чыккан бер-ике чәчәк кенә.
  Г. Ибраһимов. Кызыл чәчәкләр.
  
  
  

• 9 слайд

  
  2 нче бирем
  Авыл – шәһәр, авыл – чүплек; тезелеп – буталып; йөзәрләп, меңәрләп – бер-ике.
  
  Авыл образын төгәлрәк сурәтләү өчен кулланган. Бер карасаң, үзенең кайбер йортлары, аларның тезелеп торулары белән авыл шәһәргә охшаган, икенче карасаң, авыл үзенең куышлары, читәннәре, аларның буталып урнашуы белән чүплеккә тартым. Ярлылар бик күп, ә бай сарайлар бер-ике генә.
  Антонимнарны авыл эчендәге каршылыкларны күрсәтү өчен кулланган
  
  

• 10 слайд

  
  3нче бирем
  Текстагы каралтып бирелгән сүзләрнең нинди сүзләр булуын ачыклагыз. Мәгънәләренә игътибар итегез һәм ни өчен кулланылуларын ачыклагыз.
   
  Зәңгәр күл диңгез кебек җәелеп ята. Әйтерсең, әкияттәге сихерле көзге инде. Көзге кояш яктысында шулай матур булып, җанлы булып нур эчендә уйный.
  Күлнең кыйбла ягында утырган безнең авыл да үзенең яшел түбәле сарайлары, биек манаралары, бакчалары белән кечерәк бер шәһәрдән ким түгел икән. Шул сарайлардан бераз китсәң, Зариф осталар урамы күренә. Болар да чибәр йортлар. Аннан соң вак, кечкенә, балчык читән өйләр, бер-бер артлы тезелеп, буталып, авылның читендәге тиреслекләргә барып чыгалар. Әнә бер якта Шаһбазның агасының балчык куышы ... Менә бу яклап, күпер башында, бер өем чүп кебек безнең читән. Авылның тирә-ягын менә шулар йөзәрләп, меңәрләп чолгап алганнар... Болай караганым юк иде, читтән торып карасаң, безнең авыл зур, бик зур бер чүплек икән, байлар тирәсе шул зур тирес мәйданының уртасына чыккан бер-ике чәчәк кенә.
  
  

• 11 слайд

  
  
  
  
  
  3 нче бирем
  
  Болар – күчерелмә мәгънәдәге сүзләр. Алар табигать, авыл күренешен
  кыска, җыйнак һәм образлы итеп сурәтләп бирәләр. Җансыз күренешләрне
  җанландыралар, төссезләрен төсле итәләр, күренешләрнең төгәл урыннарын
  күрсәтәләр, авылдагы ярлылыкның ни дәрәҗәдә булуын ачарга ярдәм
  итәләр
  
  

• 12 слайд

  4нче бирем.
  Текстан омоним сүзләрне табыгыз, аларның мәгънәләрен ачарлык
  сүзтезмәләр төзегез, текстагы функцияләренә игътибар итегез.
  
  Зәңгәр күл диңгез кебек җәелеп ята. Әйтерсең, әкияттәге сихерле
  көзге инде. Көзге кояш яктысында шулай матур булып, җанлы булып нур
  эчендә уйный.
  Күлнең кыйбла ягында утырган безнең авыл да үзенең яшел түбәле
  сарайлары, биек манаралары, бакчалары белән кечерәк бер шәһәрдән ким
  түгел икән. Шул сарайлардан бераз китсәң, Зариф осталар урамы күренә.
  Болар да чибәр йортлар. Аннан соң вак, кечкенә, балчык читән өйләр, бер
  бер артлы тезелеп, буталып, авылның читендәге тиреслекләргә барып
  чыгалар. Әнә бер якта Шаһбазның агасының балчык куышы ... Менә бу
  яклап, күпер башында, бер өем чүп кебек безнең читән. Авылның тирә-ягын
  менә шулар йөзәрләп, меңәрләп чолгап алганнар... Болай караганым юк иде,
  читтән торып карасаң, безнең авыл зур, бик зур бер чүплек икән, байлар
  тирәсе шул зур тирес мәйданының уртасына чыккан бер-ике чәчәк кенә.
  
  Г. Ибраһимов. Кызыл чәчәкләр.
  
  
  

• 13 слайд

  
  
  4 нче бирем
  
  Көзге – көзгедән карадым; көзге кояш. Сарай – патша сарае; өй
  кырындагы кечкенә сарайлар. Соң – соң кайту; ашаганнан соң; соң, ни
  кирәк?! Бер – бер (сан) алма; бер (алмашлык) якта; Менә – таудан менә, менә
  шулар. Бу – бу яклар, аштан бу күтәрелә, елганы бу. Өем – бу минем өем,
  өем-өем кар.
  
  Омонимнар сөйләмгә очраклы рәвештә генә килеп кергәннәр. Автор
  аларны махсус рәвештә кулланмаган.
  
  Шигъри сөйләмдә омонимнар махсус кулланылырга мөмкиннәр. Алар каламбур рифма (сүз уйнату) ясыйлар.
   
  
   
  
  

• 14 слайд

  Модель
  
  
  Лексик берәмлекләр
   
  
  Бер мәгънәле күп мәгънәле синонимнар антонимнар омонимнар
  сүзләр сүзләр
   
   
  
  туры мәгънәле күчерелмә мәгънәле
  сүзләр сүзләр
  

• 15 слайд

  
  
  Лексик берәмлекләр
   
  Бер мәгънәле күп мәгънәле синонимнар антонимнар омонимнар
  сүзләр сүзләр
   
  туры күчерелмә
  мәгънәле мәгънәле
  сүзләр сүзләр
  
  лексик чаралар
  
  
  
  

• 16 слайд

  Лексик берәмлекләр
   
  Бер мәгънәле күп мәгънәле синонимнар антонимнар омонимнар
  сүзләр сүзләр
   
  туры күчерелмә
  мәгънәле мәгънәле
  сүзләр сүзләр
  
  лексик чаралар
  
  сурәт (образ) тудыручы сүзләр
  
  

• 17 слайд

  
  Г. Ибраһимов – табигать күренешен бөтен нечкәлекләре белән оста
  сурәтләүче язучы-художник.
  Бай табигать аңа бай тел, матурлыкның эчке серләрен зирәк сиземләрлек
  олы тойгы, алар хакында зур фикерләр белән язарлык тирән акыл, илаһи бер
  маһирлык, көч-куәт биргән.
  С.Ш. Поварисов
  
  Ул лексик чараларны әсәргә җылы тын өрер өчен генә түгел, ә бәлки зур фикерләрне тирәнтен ачу өчен куллана.
  В.Х. Хаков
  
  Әдип ... пейзажның функциональ ягын, төрле мәгънәләр белдерү юнәлешен үстерә, контекст белән оста бәйләп, аны эчтәлек ачуга ярдәм итә торган әһәмиятле мәгънә чарасы итеп карый.
  В.Х. Хаков
  
  

• 18 слайд

• 19 слайд

  
  
  
  Өй эше
  1. Беренче текстан синоним, антоним, омоним, күпмәгънәле сүзләр булган җөмләләрне күчереп язарга һәм синоним, антоним, омоним, күпмәгънәле сүзләрнең асларына сызарга.
  2. Г.Ибраһимовның әсәрләреннән синоним, антоним, омоним, күпмәгънәле сүзләр кулланылган бишәр җөмлә язып килергә.
  3. Синоним, антоним, омоним, күпмәгънәле сүзләрне кулланып, “Күңелгә якын син, туган авыл1” дигән темага сочинение язарга. Кулланган лексик чараларның асларына сызарга.
   
  
  

• 20 слайд