Презентация по башкирскому языку на тему: Башҡорт әҙәби теленә өйрәнеүҙә көньяҡ диалектының урта һөйләшен ҡулланыу үҙенсәлектәре

• 1 слайд

  Башҡорт әҙәби теленә өйрәнеүҙә көньяҡ диалектының урта һөйләшен ҡулланыу үҙенсәлектәре
  

• 2 слайд

  Йөкмәткеһе
  I.Инеш.
  1. Диалект тураһында төшөнсә.
  2. Диалекттарҙы өйрәнеү тарихынан.
  3. Башҡорт теленең диалекттары.
  II.Төп өлөш.
  1.Башҡорт әҙәби теленә өйрәнеүҙә көньяҡ диалектының урта һөйләшен ҡулланыу үҙенсәлектәре.
  III.Йомғаҡлау өлөшө.
  

• 3 слайд

  
  
  
  
  Башҡорт әҙәби теле дөйөм халыҡ телен барлыҡҡа килтергән өс ҙур диалектҡа нигеҙләнеп формалашҡан: 1) Көнсығыш диалект
  2) көньяҡ диалект
  3) көнбайыш диалект.
  

• 4 слайд

  Маҡсатым:
  1.Бишауыл – Уңғар ауылына хас диалект үҙенсәлектәрҙе өйрәнеү;
  2. Диалект үҙенсәлектәрен әҙәби тел менән сағыштырыу;
  3. Башҡорт әҙәби теленә өйрәнеүҙә көньяҡ диалектының урта һөйләшен ҡулланыу үҙенсәлектәре менән танышыу;
  4.Башҡорт әҙәби телендә дөрөҫ һөйләү һәм яҙыу өҫтөндә эшләүҙе дауам итеү;
  5. Ерле һөйләште һаҡлап ҡалыу һәм киләһе быуынға тапшырыу.
  

• 5 слайд

  Көньяҡ диалектына
  Эйек-Һаҡмар һөйләше, бөрйән һөйләше, урта һөйләш, Дим һөйләше инә.
  

• 6 слайд

  Көньяҡ диалектының төп билдәләре:
  1.Күплек ялғауҙары ике төрлө —
  -лар/ -ләр, ә сонор өндәргә бөткән һүҙҙәрҙән һуң -нар/-нәр формаһында килә (атлар, һыйырлар, ауыллар, илләр, ләкин урманнар, урамнар, көннәр),
  

• 7 слайд

  
  2. Исем, сифат, ҡылым яһаусы ялғауҙарҙың шул уҡ тәртиптә
  -лыҡ/-лек, -ныҡ/-нек (йыллыҡ, иркеннек), -лы/-ле, -ны/-не (атлы, маллы, ләкин болонно, йүгәнне), ҡылым яһаусы ялғауҙарҙың -ла/ -лә, -на/ -нә (һаҡла, аңна, тыңна, йүннә һ. б.) формаһында ҡулланыла.
  

• 8 слайд

  Урта һөйләш үҙенсәлектәре
  лт, мт, нт, ңт һәм нк, нҡ, ңҡ, ңк, мк, мҡ диссимилятив өн ҡушылмалары ҡулланыла: әҙәби телдәге урманда-урманта, урамда- урамта, уңда -уңта, һулда- һулта, таңға- таңҡа, көндөҙ- көнтөҙ, алдым- алтым, һалдым –һалтым тип әйтәбеҙ.
  

• 9 слайд

  
  
  Уҡыусыларҙың башҡорт әҙәби теленә өйрәнеүҙә һөйләү һәм яҙыу телмәрендә диалект хаталар(фонетик, морфологик һәм лексик ) йыш осрай.
  
  

• 10 слайд

  I.Ҡош, йәнлек, бөжәк атамалары
  Үрҙәк - Өйрәк
  Сепей,сепеш - Себеш
  Ҡантала - Ҡандала
  Маллар - Малдар
  Атлар - Аттар
  Һыйырлар - Һыйырҙар
  Ҡаҙлар - Ҡаҙҙар
  Баҡа - Тәлмәрйен
  Еңкәсәй, күсмәкүс- Ҡамҡа(Божья коровка)
  

• 11 слайд

  II.Йәшелсә, емеш-еләк, үҫемлек
  Бәрәңке - Картуф
  Әлморон - Гөлйемеш
  Һарымҫаҡ - Һарымһаҡ
  Сөгөндөр - Сөгөлдөр
  Тегәнәк - Дегәнәк
  Шимешке - Көнбағыш
  

• 12 слайд

  III. Аҙыҡ-түлек
  
  
  Уғыҙ - Ыуыҙ
  Әпәй - Икмәк
  Күкәй - Йомортҡа
  

• 13 слайд

  IV.Туғанлыҡ терминдары
  Әннә,инәй - Әсәй
  Әттә, әтәй - Атай
  Апа – Апай
  Абый, абзый - Ағай
  Еңкә - Еңгә
  Нәнәй - Өләсәй
  Ҡартатай - Олатай
  Инәс, атас - ата-әсәйгә оҡшашлыҡты күрһәтә
  Ҡыҙлар - Ҡыҙҙар
  Малайлар - Малайҙар
  

• 14 слайд

  V.Һауыт-һаба
  Ҡашыҡ - Ҡалаҡ
  Ҡумҡан –Ҡомған
  Шәшке – Сынаяҡ
  Балҡалаҡ - Сәй ҡалағы
  Таба ҡытҡысы –Табағас
  Тәрликә -Тәрилкә
  Барник - Сәй бешереү һауыты
  

• 15 слайд

  VI. Хәрәкәт һүҙҙәр
  Апҡайтты - алып ҡайтты
  Апарыу - алып барыу
  Апсыға - алып сыға
  Әпкитте - алып китте
  Әпкилергә - алып килергә
  Әпмен - алып мен
  Әптөш - алып төш
  Әпир - алып бир
  Уяңҡы килә - Уяңғы килә
  Алты – Алды
  Килте - Килде
  Һүнте – Һүнде
  Буған – Булған
  Кигән - Килгән
  Ҡаған – Ҡалған
  Һаған – Һалған
  Тыңна - Тыңла
  

• 16 слайд

  VII. Предмет, тәбиғәт күренештәре, тән өлөшө, билдә атамалары
  Пыяла - Быяла
  Дүмәр - Түмәр
  Ҡойо - Ҡоҙоҡ
  Албар - Аҙбар
  Ямҡыр - Ямғыр
  Ҡапсыҡ - Тоҡ
  Урманныҡ - Урманлыҡ
  Башатай - Йөн ойоҡ, ойоҡбаш
  Һәҙәп - Төймә
  Миллек - Миндек
  Күлмәк - Күлдәк
  Дән - Тән
  Дулҡын - Тулҡын
  Батҡыс - Баҫҡыс
  Ҡытҡыс - Ҡыҫҡыс
  Урамҡа, урамтың - Урамға, урамдың
  

• 17 слайд

  Иртәңке - Иртәнге
  Боронҡо - Боронғо
  Һуңҡы - Һуңғы
  Ыңҡырсаҡ - Ыңғырсаҡ
  Сәңкелдәк - Сәңгелдәк
  Дүмәр - Түмәр
  Пальта,пәлтә - Пальто
  Матса - Өрлөк
  Утырғыс – Ултырғыс
  Әрҙәнә - Туралған утын
  Урам - Ихата
  Юнышҡы - Юнысҡы(тап-топ)
  Матай – Мотоцикл
  Аяҡ арбаһы - Велосипед
  Сәсүргес - Таҫма
  Фәрҙә - Пәрҙә(тәҙрә ҡорғаны)
  Таҫтымал - Таҫтамал
  Мунсаҡ - Муйынсаҡ
  Келәшә - Ҡыпһыуыр(плоскогубцы)
  Ефәк - Ебәк
  Лавка - Магазин
  Шүкеш - Сүкеш
  Калуш - Галош
  
  

• 18 слайд

  VIII. Алмаш
  Анта, унта,андый - Унда, ундай
  Мынта, мындый - Бында
  Һин тә, мин тә - Һин дә, мин дә
  Шундый - Шундай
  

• 19 слайд

  ҠУЛЛАНЫЛҒАН ӘҘӘБИӘТ ИСЕМЛЕГЕ
  Аҙнағолов Р.F. Диалект шарттарында башҡорт телен уҡытыу методикаhы. - Өфө, 1991.
  Башҡорт теленең диалекттары һүҙлеге.- Өфө, 2002.
  Ишбулатов Н.Х. Башҡорт диалектологияһы.- Өфө, 1979, 1980.
  Ишбулатов Н.Х. Башҡорт теле hәм уның диалекттары. - Өфө, 2000.
  Миржанова С.Ф. Южный диалект башкирского языка.- М., 1979.