Горельеф(фр. haut-relief – дөңес бедер) – мүсін
өнерінің
бір түрі. Горельефте бейне
бедері жазықтықтан көтеріңкі жасалады.
Горельеф -
орналастырылған жазық беттен өзінің жалпы көлемінің жартысынан көбі шығыңқы
тұратын бейне мүсін.[1
Бейне (Образ; image)
анықталу аймағына
немесе оның мөндерінің біріне қатысы бойынша мәндер жиыны немесе функцияның жеке мәндері;
бейнелерді тану
жүйесіндегі танылатын объект;
жадта сақталатын және
қандай да бір жерде бар мәліметтердің көшірмесі.[1]
Өнер – көркем образдар жүйесі арқылы адамның
дүниетанымын, ішкі сезімін, жан дүниесіндегі құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық
сана мен адам танымының формасы. Өнер өмірде болған оқиғаларды қаз-қалпында
алмай, өзгертіп, түрлендіріп, көркем образдарды типтендіру арқылы сомдайтын
эстетикалық құбылыс. Оны қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын белгісі
де адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасы болып табылады. Өнердің мақсаты
– дүниені, адам өмірін, қоршаған ортаны көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру.
Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам
тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Олар суреткер
қиялы арқылы өңделіп, көркем образдар түрінде беріледі. Шығарманың суреттеу
тәсілі, құрылымдық келбеті, көркем бейне жасаудың материялдық арқауы өнер
түрлерінің ерекшеліктерін айқындайды. Осыған сай өнердің:
көркем әдебиет,
музыка,
мүсін,
кескіндеме,
театр,
кино,
би,
сәулет өнері, т.б. түрлері бар. Өнердің қызметін,
қоғамдық сананың, адам танымының айрықша формасы ретіндегі ерекшелігін
айқындайтын белгілі бір анықтама беру немесе оның адам өміріндегі маңызы мен
мәнін анықтау жайлы тартыстар бүкіл мәдениет тарихында тоқталған жоқ. Өнер
жайлы: “табиғатқа еліктеу”, “Құдайды тану”, “шындықты бейнелеу”, “сезім тілі”,
т.б. анықтамалар берілді. Көптеген теорияшылар өнердің күрделілігі мен
санқырлылығына сай оның мән-маңызын тек танымдық немесе идеялдық, яки
эстетикалық деп біржақты қарастырушылар да болды. Осындай көзқарастарға
қанағаттанбай өнертанушылар өнердің бойында таным да, шындықты көре білу де,
жасампаздық та, көркем бейне де, рәміз
сияқты көптеген мәселелер келісті үйлесімде, тығыз қарым-қатынаста деген
тоқтамға келді. Өнер жеке тұлғаның жан-жақты дамып жетілуіне, оның эмоционалды
күйіне, интеллектуалды өсуіне ықпал етіп, адамзаттың қордаланған сан ғасырлық
мәдени тәжірибесінен, даналығынан сусындауға мүмкіндік береді. Өнер туындысы
адам сезіміне қозғау салумен бірге, баяндалған оқиғаны басынан өткізгендей
тебіреніске, кейіпкердің қуанышына сүйінген, қайғысына күйінген
толғанысқа әкеледі, эстетикалық ләззәтқа бөлейді. Ол ерекше көркем образды
рәміздер жүйесі арқылы, айрықша көркем тіл ретінде көрініп, адамдардың санасына
жол табады. Адамның көркем шығармашылдық әрекеті сан алуан қалыпта дамып, ол
өнердің түрлері, тектері, жанрлары
ретінде таратылады. Өнер теориясы бойынша көркем шығармаға негіз болған
матерялдық арқауына байланысты өнер түрлерінің негізгі үш тобы туындайды:
1) мекендік немесе пластикалдық (кескіндеме, мүсін,
графика, көркем фото,
архитектура, т.б.) яғни, көркем бейнені кеңістікте
түзетін өнер түрлері,
2) мезгілдік (сөз және музыка өнері),
яғни көркем бейнелерді уақыт кеңістігінде құратын өнер түрлері.
3) мекенді-мезгілдік (би, актерлік өнер және осыған негізделген аралас түрлер –
театр, кино,
телевизия, эстрада, цирк,
т.б.), яғни көркем бейнені белгілі бір уақыт кеңістікте түзетін өнер түрлері.
Сөз өнері
іштей – жазба
әдебиет, ауыз әдебиеті болып бөлінсе, музыкылдық
өнер – вокалдық, аспаптық музыка түрлеріне бөлінеді. Сахналық
өнер – драмалық, музыкалдық, қуыршақ, эстрада, цирк, т.б. болып
жіктеледі. Ауыз әдебиеті – эпос,
лирика, драма
сияқты тектерге бөлінуімен қатар, бейнелеу өнері – портрет, пейзаж, натюрморт, сахна өнері,
комедия, трагедия, водевил,
т.б. жанрларға бөлінеді. Өнер, жалпы алғанда, әлемді игерудің тарихи
қалыптасқан көркем әдісі ретінде өзіне тән ерекшеліктер мен өзіндік сипатқа ие.
Өнердің эстетикалық қызметі арқылы танымдық табиғаты мен тәрбиелік сипаты
айқындалады. Әрбір тарихи кезеңнің, сондай-ақ әрбір халықтың өзіне тән
эстетикалдық талап, талғамдары болады. “Өнер алды – қызыл тіл” деген
қазақ мәдениетінде сөз өнерінің орны ерекше болған. Қазақ фольклорының шағын
жанрлары – мақал-мәтел,
жұмбақ, лирикалдық ән-өлеңдер, билер институты тудырған
шешендік сөздер табиғатының эстетикалдық сипаты басым. Халық музыкасында
қалыптасқан әншілік, күйшілік дәстүрлердің де өзіндік болмысы анық. Кең тынысты
лирикалдық әндер арқылы халық өзінің ішкі сезімдерін сыртқа шығарған болса,
күмбірлеген күй арқылы өздерінің эстетикалдық әр филосиялдық ой-толғамдарын
жеткізіп отырған. Осы белгісіне орай өнерді әрі эстетикалдық, әрі этникалдық
құбылыс ретінде қарастыруға да болады. Халық мұрасы тұсында оның этникалдық
арқауы басым болса, кәсіби өнерге келгенде эстетикалдық сипаты үстем. Өнер
туындылары арқылы өмір шындығын көрсетудің әр түрлі тарихи кезеңдерге тән
өзіндік көріністері бар. Соларды саралай отырып, адамзат баласының көркем
қиялмен ойлау жүйесінің даму, жетілу жолдарын аңғарамыз.[1]
[2]
Мүсіндеме, мүсін, скульптура (лат. sculptura,
seuplo – шекимін, қашаймын) –
бейнелеу өнерінің бір түрі. Мүсіндеме туындылары үш өлшемнен (биіктік, ендік,
аумақтық) құралады. Мүсіндеме қатты немесе пластик. материалдардан жасалады,
негізінен адамды (кейде жан-жануарды) бейнелейді. Мүсіндеме тарихы ертеден бастау
алады. Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде жауынгерлерді, балалы ананы бейнелейтін
тас мүсіндер кеңінен тараса, біздің заманымыздан бұрын 8 – 2 ғасырларда дамыған
“Аң стилі” ежелгі Мүсіндеменің көрнекті мысалы бола алады. Көктегі күш пен
жердегі билеушілердің құдіретін бейнелеу үшін жасалынған Мүсіндеме ежелгі
дәуірдегі өркениеттердің (Грекия, Рим, Ассирия, Вавилон) ажырамас бөлігіне айналды. Көлемдері өте үлкен,
тылсым күшті сипаттаған және ғұрыптық бағыттағы Мүсіндеме тек құдай мен
билеушілердің, жеке тұлғалардың, аңыздық кейіпкерлердің (Мирон, Скопас, Геркулес,
Циклоп,
тағы басқа) бейнесін жасауға бағытталды. Орта ғасырлардағы Мүсіндеменің негізгі
бағыттары шіркеулерді, ғибадатханаларды көркемдеуге (Құдай ана ғибадатханасы, Париж;
Буддистік шіркеулер, Үндістан) арналды. Қайта өркендеу дәуірінде, Мүсіндеме
адамзаттың ерлікке, еркіндікке деген ұмтылысын, тұлғалық қасиеттерін, табиғат
сұлулығын бейнеледі. Донателло, Микеланджело, Гужон, Пилон,
тағы басқа туындылары соңғы орта ғасырларда және жаңа дәуірде Еуропаның
көптеген қала-қамалдарының іші-сыртын көркемдеу үшін кеңінен қолданылды. 18 –
19 ғасырларда Мүсіндеме адам бейнелері мен ескерткіш тұрғызу бағытында дамыды.
Оның құрамында, классик., примитивизм, кубизм (П.Пикассо),
конструктивизм (Н.Певзнер),
сюрреализм, абстракционизм, тағы басқа бағыттағы Мүсіндеме бар. Қазақстан
жеріндегі Мүсіндеменің пайда болу тарихы 3000 жылға созылады. Ол палеолит дәуірінде
пайда болып, сақтар мен Түрік қағанаты тұсында кеңінен дамыды. Ата-баба
рухына сену, жер, су, от иелеріне табыну (Көк Тәңірі, Жер-Су иесі, өмай ана,
балбал тас, тағы басқа) және исламдық сенім (құлпытас, қойтас; кесенедегі
бейнелер) Мүсіндеменің көптүрлілігіне әкеліп соқты. Кеңес дәуіріндегі Мүсіндеме
өкілдерінің (Б.Төлеков,
Е.Сергебаев,
Х. Наурызбаев,
Б. Төленов,
Т.
Досмағамбетов, тағы басқа) еңбектері халық батырлары, еңбек ерлері
және соғыс ардагерлерін бейнелеуге арналса, соңғы кезеңдегі Мүсіндеме бағыты
әлемдік құндылықтар мен жергілікті салт-дәстүр ерекшеліктерімен ұштаса отырып
дамып келеді (Е.Рахмадиев,
Н.Далбай,
Ш.Төлешев).
Сонымен қатар Мүсіндеме әлемдік техника жетістіктерін, өткен мен бүгінгінің
өзара үндестігін және дүниежүзіндегі Мүсіндеме саласындағы жетістіктерді
бейнелеуге және халық мақтанышы: ақындар, батырлар, қоғам қайраткерлері
мүсіндерін сомдауға бағытталған (Кенесары мүсіні, Астана, 2001; Мұқағали Мақатаев, Алматы, 2003; Әл-Фараби мүсіні; ҚазҰУ қалашығы, 2004, тағы басқа).
Мүсіндеменің
тақырыптық басты жанрлары: портрет, тарихи және тұрмыстық мүсіндер, символик.
және аллегор. тұлғалар, анималистік мүсіндер. Мүсіндеменің ерекшелігі көп
жағдайда жасау техникасы мен пайдаланатын материалдарына (тас, металл, саз,
балауыз, ағаш, гипс, тағы басқа) байланысты. Мүсіндеме мазмұнына қарай:
монументтік-декоративті, қондырғылы немесе шағын пішінді болып екіге бөлінеді.
Өңдеу тәсілдері: ою, құю, шеку, тағы басқа болып келеді. Мүсіндеме негізінен 2
түрге бөлінеді: жұмыр (мүсінді жан-жағынан түгел көрсету) және рельефті (тегіс
заттың бетіне бедер түсіру). Рельефті бедермен ойылып жасалған күрделі
композициядағы мүсіндерді тек монументтік туындыларда ғана қолданады (мыс., Қазақстан Жазушылар одағы үйіндегі “Кітап
бейнесі” атты монументтік мүсін). Шағын пішінді Мүсіндеменің әрқайсысы
бір-бірімен мазмұндық жағынан тығыз байланыста болғанымен олардың өздеріне тән
ерекшеліктері болады. Архитектуралық және табиғи ортамен байланысты монументтік
Мүсіндеме (ескерткіштер, монументтер, мемориалды құрылыстар) идеялық мазмұнының
мәні мен көлеміне қарай ерекшеленеді. Монументтік-декоративті Мүсіндеме
архитектуралық құрылыс пен кешендерде (атланттар, кариатидалар, фриздер,
фронтондық, бақ-саяжайлық мүсіндер) қала көшелері мен алаңдарда, тағы басқа
мекеме ғимараттарының алды мен интерьерлерінде орналасқан. Архитектурамен
тікелей байланысы жоқ қондырғылы Мүсіндеменің көлемі түпнұсқаға сай немесе одан
кішілеу болып келеді. Олар негізінен тұрғын үйді көркемдеуге, мұражайлар мен
көрмелерге қоюға арналады. Мұндайда ол Мүсіндеменің пластик
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.