Презентация по казахскому языку по теме "Домбыра. Біржан сал" (10 класс)

Домбыра туралы баллада әні Кеңес Дүйсекеевтікі, сөзі Шөмішбай Сариевтікі Күй ойнайды қазағымның қанында, Күй ойнайды қазағымның жанында. Жүрегінің, жүрегінің, жүрегінің дүрсілі – Күмбірлеген домбырасы барында. Қайырмасы: Бабамыздың мұңысың сен, домбыра, Анамыздың сырысың сен, домбыра. Қазағымның жүрегінен жаралған, Даламыздың үнісің сен, домбыра! Домбыра бұл, үнсіз қалып көрмеген, Қуаныш та, қайғы-мұң да кернеген. Үзіледі, үзіледі, үзіледі әуендер, Ғашықтардың көз жасындай пернеден. Қайырмасы. Домбырадай шежіре жыр болмаған, Даламыздың тағдырларын толғаған. Армандарын, армандарын, армандарын халқымның, Аманат қып ұрпағына жолдаған. Қайырмасы.

Домбыра

Бабамыздың мұңысың сен, домбыра, Анамыздың сырысың сен, домбыра. Қазағымның жүрегінен жаралған, Даламыздың үнісің сен, домбыра!

Ежелгі заманда бұл аспапты аңшылар ұстаған. Садақ атып, жебе тартып, аң- құстарды аулаған. Әуелде адырна садақ пішінді болды. Кейін бұл аспапты бұғы, марал, арқар тұрпатты аңдардың тұлғасына ұқсастырып жасады. Мүйізге жағалай құлақтар бекітіліп, ішіктер байланады. Сөйтіп, аспапты екі тізенің үстіне қойып, оң қол, сол қол саусақтарымен іліп тартып ойнайды.

Шанағы терімен қапталған, қазақ халқының ең көне музыкалық аспаптарының бірі. Шертіп ойнау тәсіліне байланысты шертер деп аталған. Ол екі немесе үш ішекті болып келеді. Құрылысы жөнінен домбыра, қобыз аспаптарына ұқсас келеді. Шертерде көбінесе шертпе күйлер орындалады.

Қазақ халқының өте ерте заманнан келе жатқан жеті ішекті шертпелі музыка аспабы. Аспап ағаштан құрастырылып жасалады. Құрылысы өте қарапайым. Аспаптың үні өте нәзік, құлаққа жағымды. Ел арасында аспаптың шығуы жайында көптеген аңыздар айтылады. Сол бір аңыздың бірінде : өткен заманда өмір сүрген бір қарияның жеті баласынан айрылған қасіретті қайғысынан туындаған әуен.

Мәтінмен жұмыс шерту – щелкнуть пальцем; негромко, спокойно играть (на струнных инструментах); шертіп отыру – играть на домбре қос - пара, парный, два, двое, двойной қос ішекті - двухструнный тиек – деревянная подставка под струны перне – лад – поперечные деления самырсын – кедр

Домбыра - қазақ халқының саусақпен шертіп ойнайтын көне аспаптарының бірі. Шанағы алмұрт тәріздес бірнеше перне тағылған ұзын мойны бар. Шанағының беті жұқа тақтаймен жабылған. Домбыраның батыстық және шығыстық екі түрі бар. Батыстық домбыралар арты дөңгеленіп, шанағы үлкендеу, мойыны ұзындау. Шығыстық домбыралар шанағы кішілеу, жалпақ. мойыны қысқа болып келеді. Бұрын пернелері 7 немесе 13, мойыны қысқа болса, қазір классикалық шығармалардың орындалуына байланысты 19 перне тағылып, диапазоны едәуір кеңіді. 

Домбыра— қазақ халқының көне музыка аспабының бірі. Біздің заманымызға қазақ халқының ән-күйлері, жыр дастандары осы домбыра арқылы жеткен. Домбыраны әрбір қазақ қастерлеп үйінің төріне іліп қояды.

Домбыра құрылысы. Домбыра 3 бөліктен тұрады: бас бөлігі, мойыны, шанақ. Басында құлақтары, шайтан тиегі орналасады. Мойын бөлігінде пернелер, шанақта тиек, ойық, ілгек орналасады.

Домбыра тек екі ішекті ғана емес, үш ішекті   де   болып келеді. Өткен кезеңде үш шекті домбыра Қазақстанның әр түрлі аймақтарында кездескен,  қазіргі кезде бұл аспап түрі тек  Семей облысында сақталған.

Домбыра Домбыра екі ішекті, тоғыз перне, Жарасар күйді тартып, айтсаң терме. Домбыра іші қуыс, сырты тақтай, Бірақ та сөйлемейді қолым қақпай. Білгенге домбыра бір өнер екен, Күткенді бұл да тәуір көреді екен. Домбыра екі ішекті ойнап қағам, Сіздерге ән айтайын, келсе шамам. Халық өлеңінен

Қазақ халқының атақты күйшілері Құрманғазы Дәулеткерей Дина

Біржан сал (қосымша мәлімет орыс тілінде)

Баласы Қожағұлдың Біржан салмын, Адамға зияным жоқ жүрген жанмын. Қасыңа мені сендер неге алмайсың, Өзім сұңқар, өзім сал, кімге зармын. Біржан сал Қожағұлұлы (1834 - 1897)

Біржан сал. Суретші Әбілхан Қастеев

Будучи глашатаем народа Биржан сал в своих песнях обличал произвол степных руководителей, таких, как волостные Жанбота и Азнабай (по чьему приказу у Биржан-сала во время визита в Степь генерал-губернатора  Александра Дюгамеля   в  1865 году   сломали домбру за неподчинение). Памятник Биржан салу со сломанной домброй на площади перед дворцом «Кокшетау». ( 1991 г.) Авторы: скульптор Т. Досмагамбетов, архитектор А. Кайнарбаев.

В городе Степняк Акмолинской области открыт мемориальный комплекс в честь великого казахского акына Биржан сала.

Биржан сал (1834–1897) — казахский поэт, композитор, прекрасно владел домброй, создавал неповторимые музыкально-поэтические произведения. Мукан Тулебаев использовал многие его песни в опере «Биржан и Сара». А великий Абай, лично слушавший Биржана, посвятил его творчеству целый ряд бессмертных стихов. Памятник Биржану в Алматы.

“Біржан-сал” кинофильмі (2009) Бас режиссері Досжан Жолжақсынов

Біржан сал мен Абай Біржанды өз құлағымен тыңдаған данышпан Абай: Құлақтан кіріп бойды алар, Әсем ән мен тәтті күй. Көңілге түрлі ой салар, Әнді сүйсең – менше сүй, - деген мәңгілікке жетерлік сөз қалдырған.

Біржан сал Қожағұлұлы - әлеуметтік өмір жыршысы «Біржан – қазақтың сал-сері ақындарының ағасы, ұстазы, жанашыр өнерпазы. Өнер дамыған сайын Біржан мұрасы мәңгі бірге жасамақ» Есмағамбет Ысмайлов

Жасарал Енсепов Асылбек Енсепов

Үйде: Өлеңді жаттау, мазмұнын түсіну, айта білу