Презентация по уйгурской литературе "Илья Бәхтия - шаир" мушаирәси (5-11синип)

• 1 слайд

• 2 слайд

  Мавзу.
  Уйғур поэзиясиниң гүлтаҗиси, атақлиқ шаир Илья Бәхтияниң «Һәқни издигән шаир” мушаирәси
  Мәхсити.
  Оқуғучиниң билими билән ойчанлиғини, тапқурлиғини ашуруш. Оқуғучиниң сөз чевәрлиги, ипадилик оқуш, һазиржаваплиқ , тапқурлуқ ,өзини -өзи тонуп баһалишини билиш қабилийитини қелиплаштуруш, ижадий ишләшкә қизиқтуруш
  Шәрти:
  Оқуғучи бәдиий –көркәм сөзләр, нахша арқилиқ шаирға беғишлап өз ижадийитидин шеир, мәтин оқуш .
  Көрнәклик.
  Техникилиқ васитиләр, бильборд,шиарлар, буклет, китап көргәзмиси.
  Бериши.1.Уюштуруш.уйғур тили вә әдәбияти пән муәллими Рошанова Г,
  Қатнашқучилар:5,6,7,8,9,10,11-синип оқуғучилири.
  
  

• 3 слайд

  
  
  
  
  Ібасқуч«Мән бир юлтуз, аләмни
  йорутидиған»
  
  
  
  
  
  Мәхсити:Оқуғучиниң өзини -өзи тонуп баһалишини билиш қабилийитини риважландуруш.
  Шәрти: Оқуғучи өзини бәдиий –көркәм сөзләр, нахша арқилиқ тонуштуруш
  (0-5 упай арқилиқ баһалиниду)
  
  

• 4 слайд

  ІІ басқуч «Мениң сөйүмлүк
  шаирим»
  
  Мәхсити:Оқуғучиниң ипадилик оқуш қабилийитини ашуруш
  
  Шәрти: Оқуғучи шаирниң бирәр шеирини ипадилик ядқа оқуйду
  (0-5 упай арқилиқ баһалиниду
  

• 5 слайд

  ІІІ басқуч «Мән сени
  мәдһийиләймән»
  
  Мәхсити: Оқуғучини ижадий ишләшкә қизиқтуруш.
  
  Шәрти: Шаирға беғишлап өз ижадийитидин шеир, мәтин оқуш.
  (0-5 упай арқилиқ баһалиниду)
  
  

• 6 слайд

  ІV басқуч «Сехирлиқ чәмбәр»
  
  Мәхсити:Оқуғучиниң әстә сақлаш, ойчанлиқ . қабилийитини ашуруш
  
  Шәрти: Шаир поэмисини новәт билән ядқа оқуп чиқиду.
  (0-5 упай арқилиқ баһалиниду)
  

• 7 слайд

  
  Vбасқуч «Мән өрләйдиған
  даванлар көп»
  
  
  Мәхсити:Оқуғучиниң сөз чевәрлиги, һазиржаваплиқ , тапқурлуқ қабилийитини қелиплаштуруш.
  
  Шәрти: Берилгән шеир парчилириға давамлаштуруп өз шеирини қураштуруш. (0-5 упай арқилиқ баһалиниду)
  
  

• 8 слайд

  Берилгән шеир парчилириға
  давамлаштуруп өз шеирини қураштуруш.
  
  3.Театр йоқ, опера йоқ йезамда,
  Балетму йоқ, күндә келип турғидәк.
  
  4. Мүмкин баһар кәлдимикинжутумға,
  Қишлақлардики чимәнләрни пәпиләп.
  
  2.Туғулған әлгә муһәббитим бар,
  Мәнму әсқетип түврүги болсам.
  
  
  
  
  5.Дехан уйғур кәтмән билән йәр чоқуп,
  Ташлиқ йәргә ашлиқ тәргән тәр төкүп.
  
  6.Көчәт болсам – ана жутни бағ қилаймән ,
  Ямғур болсам - ана жутқа тамчилаймән.
  
  
  
  
  
  7.Бу йезини көрсәң әгәр сән келип ,
  Гөзәллиги алаһидә келишкән.
  
  
  
  
  
  8. Шәһәргә узитарда анам мени,
  Алдиға олтарғузуп мундақ дегән.
  9. Шаир болса – шу жутни язсун
  дәймән,
  Оқуғанниң уссулиғи қансун
  дәймән
  10. Қариғина, мону турған
  дәрәққә,
  Ана жутниң тәбиити бөләктә
  
  11. Шаирларни һөрмәтләңлар,
  сийлаңлар
  Яхшилиқлар шаирлардин
  таралған..
  12.Муһәббитим бар туғулған
  әлгә,
  Ямғури болуп, көкәрсәм
  дәймән.
  
  
  
  
  

• 9 слайд

  VI басқуч «Өчмәс юлтуз»
  (Йорға, блиц турнир)
  
  Мәхсити: Оқуғучиниң билими билән ойчанлиғини, тапқурлиғини ашуруш.
  
  Шәрти:Шаир ижади һәққидә соалларға жавап бериду. Һәр бир дурус жавап 1 упай
  
  
  7. Йәкүнләш: Рәғбәтләндүрүш
  Гранпри 1 –орун 2-орун 3- орун
  
  
  
  

• 10 слайд

  Баһалаш вариғи
  
  1
  

• 11 слайд

  1932-1987-жж
  
  "Һәқни издигән шаир"
  Илья Бәхтия
  
  1932-1987-жж
  
  

• 12 слайд

  Илья Бәхтия Уйғур наһийәси 1932-жили Чоң Ачиноқа йезисида туғулиду.Униң дадиси Молут Мәсудий хелила оқумушлуқ киши болған.У мәдрисидә хизмәт қилатти. М.Мәсудий өз йезисидики балиларни оқутиду.Балиға өз дадисиниң қолида оқушқа нәсип қилмайду.Илья үч яшқа киргәндә уни тағиси Өзбәкстанға елип кетиду.
  Бала дәсләп өзбәк мәктивигә кириду. Бирақ 1941-жили урушниң башлиниши уни оқушни ташлашқа вә өз жутиға анисиниң йениға келишкә мәжбурлайду.Ильяниң балилиқ дәври еғир жилларға тоғра кәлгәчкә, уму уруш жиллириниң һәммә балилириға охшаш турмуш кәчүриду: бош вақтида оқуп, қалған вақтида бовайлар вә аяллар билән биллә әмгәк қилиду, исссқ-соғда тавлинип өсиду. Мошуниң һәммисини-кичик балиларниң тартқан азаплирини, чоңларниң уларға қилған ғәмхорлуғи вә көрсәткән меһриванлиғини шаир кейин өз ижадида әкис әтириду. Әнди у вақитларда болса, у еғир әмгәк арилиқтик дәм елишларда колхозчиларға өзиниң тоқуған қошақлирини ейтип берәтти.
  Уруш тамамланған жили Илья башқилар қатарида Ғалжаттики мәктәпниң бәшинчи синипиға кирип оқуйду.
  Мәктәпни түгәткәндин кейин у шу 1953-жили Абай намидики Қазақ педагогика университетиниң қазақ тили вә әдәбияти бойичә тәһрирлик лавазимлиғини атқуриду.Шаир шундақла қазақ радиоси йенидики уйғур редакциясидиму өз паалийитини көрситиду.
  Кичигидинла қошақлар қетишқа уста Илья мәктәптә, болупму институтта оқуп жүргәндә шеирлар йезишқа киришиду.Униң язғанлири сүпәт бәдиийлик жәһәттин хелила мукәммәл болғачқа, достлириниң көзигә чүшиду һәм көп өтмәй мәтбуаттиму орун елишқа башлайду. «Коммунизм туғи» гезитидә йоруқ көриду. 1956-жили болса шаирниң тунжа китави, «Достларға соға» намлиқ топлими нәшир қилиниду. Шуниңдин башлап униң шеирий топламлири бириниң кәйнидин бири чиқишқа башлайду. «Арминим» (1958), «Булақ» (1961), «Тянь-Шань жигити» (1963), «Гүл вә тикән»(1969), «Или вадиси» (1978), «Өмүр шундақ болиду» вә башқилар. Илья Бәхтия онға йеқин китапниң муәллипи.
  
  

• 13 слайд

  4.Илья-Бәхтия балилар, мәктәп оқуғучилири үчүнму нурғун әсәрләрни яратти.Өзиниң «Достларға соға» намлиқ биринчи китавидила кичикләр психологиясини яхши билидиғанлиғини көрсәткән шаир өзиниң кейинки топламлирида бу саһадики маһаритини техиму чоңқурлаштуриду.
  Балиларға беғишлап әсәр йезиш- бу қийин вә мурәккәп иштур.Чүнки улар әтрапқа, кишиләргә башқичә қарайду, өз чүшәнчисигә яриша хуласә чиқириду. Йәнә бир жавапкәрлик нәрсә- балиларниң тили, уларға хас лексикон.Балилар дайим ихчамлиқ, лекин сюжетлиқ, аддий тил билән йезилған әсәрләрни яхши көриду. Шаир Илья-Бәхтия мана шуни яхши билиду һәм һәр қачан шуниңға риайә қилған һалда әсәр яритиду. Шаир өз әсәридә ейтмақчи болған пикирни балилар үчүн қизиқ мәзмунда беришкә, тәсвирлимәкчи болған вақиәни кичикләр дәрру чүшинидиған шәкилдә беришкә интилиду. Буниңға ярқин мисал «Бөрала» шеири.
  Балиниң «Бөрала» дегән күчүги бар.У наһайити йеқимлиқ, таза. Бала уни қанчә яхши көрсә, күчүкму балини кам көрмәйду.Улар қелин вә йеқин дост, көп вақтини биллә өткүзүп, қизиқ оюнлар ойнайду.Бирақ бала мәктәптә оқуйду, униң дәрис тәйярлиши керәк.Мошундақ пәйтләрдә «Бөрала» ялғуз қалғанлиқтин, өз егисигә арам бәрмәйду. Мошу һаләтни шаир балиниң тәсәввури бойичә интайин устилиқчә берәлигән.
  

• 14 слайд

  
  
  
  3)Илья Бәхтия урушниң немә екәнлигини яхши билиду-униң балилиқ чеғи шу дәвиргә тоғра кәлгәчкә у балилиқниң хошаллиғи орнида етиздики еғир әмгәкни өз бешидин кәчүргән аялларниң қара хәт алған вақтида жүрәкни яридиған налисини аңлиған. Иккинчи тәрәптин, зерәк бала кичигидинла жутниң өмлигини байқайду, кишиләрдики меһир-муһәббәтни һис қилиду һәм кишиниң қәдри әң алди билән туғулған йәрдә баһалинидиғанлиғиниму көриду. Шу сәвәптин шеир йезишқа киришкәндә, Илья Бәхтия өз қурбилири , яшлар тоғрисидики әсәрлири билән биллә уруш вә ана жут һәққидиму көплигән шеирларни язиду.
  «Мән көрдүм» шеирида өзиниң балилиқ, яшлиқ чеғини әсләп, һәқиқәттәнму Яшлиқни хаңсир қилған уруш чоңлар билән кичикләргимиу еғир жапа елип келиду, уларни оқуштин, балилиқ оюнлардин айрийду вә хошаллиқ бу аләмдә қалмиғандәк, улар нимжан боюнлириға уруш жапасиниң хомутини илиду.
  1941-1945 рәқәмлири билән бәлгүлигән пүткүл ижаткарлиқ вужуди билән уруш жиллириниң аччиқ һәқиқитини тәсвирләп бериду. Мәзкүр шеирида Илья шундақ бояқларни, шундақ охшитишларни тапқанки, улар бизниң бешимиздин өткән қийинчилиқларниң һәммисини худди кинолентисиға чүшәргәндәк көрситип бериду һәм бизни бирдинла шу жиллар қойниға алиду.
  Уруш жиллири мәлиләрниң чөлдәрәп, қандақту бир сөрүн қияпәткә оранғанлиғини, худди адәмләрдики ғәм-қайғуни сәзгәндәк, тәбиәтниң көңүлсиз түс алғанлиғини биз яхши билимиз. Мундақ мәнзириләрни Илья Бәхтияму талай көргән, шуңлашқа шу көрүнүшләрниң ениқ тәсвирини беришкә муваппәқ болалиған. Буниңға мисал «Уруш жилидики йеза мәнзириси» шеири.
  Уруш түркүмидики әсәрләргә шаириниң «Чолақ тағам тоғрилиқ сөз», «У күни 9-май еди», «Яридар солдатниң сөзи», «Муһәббәткә қалған жүрәк» вә башқа нурлиған шеирлири ятиду.
  

• 15 слайд

  Ким киндик қени төкүлгән йәр-ана жутни, униң кишилирини , балилиқ вә яшлиқ дәврини,биллә өткүзгән достлирини яхши көрмәйду, қәдирлимәйду? Ким
  көрүнүши көз алдиңдин кәтмәйдиған йеза мәнзирисини, униң әтрапидики өстәң-буклақ, етизларни әслимәйду,сеғинмайду.Мошу жәһәттин елип қариғанда , Илья-Бәхтияму истисна әмәс.У йезидин кәтсиму, униңдин қол үзмәйду,өзиниң мошу йәрдә адәм болғанлиғини унтумайду.Әдип үчүн у туғулуп өскән жай әң әзиз,һәммидин қиммәт.Шу сәвәптин шаир үчүн «ана жутниң дәриғиму бөләк»,ериғида еқиватқан әр бир су тамчисида «һәжәп өмүр бар»,һаваси «жанниңму», «тәнниңму даваси».
  Пәқәт туғулған йәргә һәқиқий меһир,чоңқур муһәббәт бағлиған кишила мана шуни байқиши,шундақ дейиши мүмкин.Илья-Бәхтия өзини ана жутиниң ажралмас қисми дәп һесаплап, кичигидинла униңдики әжайип хасийәтләрни, көргәчкә, өзидики һисиятларни « Туғулған йәргә көз салсаң »,намлиқ шеирида жуқурқидәк изһар қилиду.
  

• 16 слайд

  Көпчилик билдан биллә тартқан дәрт-азаплар анчә еғир сезилмәйду.Ильяниң балилиқ чеғи еғир күнләргә тоғра кәлсиму,қийинчилиқлар ялғуз униң бешиғила чүшмәйду.Фронтқа атланмиған,уруш һәсритини тартмиған аилиләр йоқниң орнида болидиған. Мүшкүллүк күнләр,ғәм-қайғу кишиләрни бирләштүрәтти,уларни бир-биригә йөләк болушқа, бир-бириниң жиғисиға ортақ болушқа елип келәтти.Жут,худди чоң бир аилиниң егиси охшаш һеч кимни житим қалдурматти,һеч кимни чәткә қақматти.Мошуни балилиқ чеғидила өз бешидин өткүзгән шаир униңға меһрианлиғини төккән кишиләргә, ғәмхорлуқ қилған жутқа миннәтдарлиқ билдүрүшни, тәшәккүр изһар қилишни унтумайду.
  « Туғулған йәргә көз салсақ » дейиш билән әдип , әлвәттә,әң алди билән өзи дунияға кәлгән йезини нәзәрдә тутиду.Бирақ шуниң билән биллә шу тәвәниң өзи әтраптики мәлиләр,мәлиләр әтрапиға жайлашқан кәң дала,тағ етәклири ,Чарин дәриясиму униң үчүн жут ,униң қәлбигә йеқин вәі қәдирдан макандур.У шу мәлиләрниң көпчилигидә болған, нурғунлиған кишиләрни тонуйду һәм уларниң ишлиридинму хәвәрдар.Шу сәвәптин мошу жутниң һәр бир йеридә болған хошаллиқларға шаирму ортақ болиду һәм өз йезисини қанчилик мәдһийлисә , орни кәлгәндә пүткүл жут һәққидиму жүрәкниң чоңқур қатламлиридин чиқидиған сөзләрни ейтиду,образлиқ ибариләр, чирайлиқ охшитишларни тапиду.
  

• 17 слайд

  Шаир Илья-Бәхтияниң әсәрлири-пейзаж лирикиси.Тәбиәтниң түгимәс байлиғиға мәптун болған шаир униң әжайип көрүнүшлири,гөзәл мәнзирилири һәққидә чоң илһам билән язиду.Әтрапни диққәт билән байқап, ана жутиниң қанчилик чирайлиқлиғини көргән әдип, манм шуниңға яриша бояқларни издәйду вә һәр пәсилниң өзигә яриша хусусийәт-өзгичилигини бериду.
  Илья-Бәхтияниң пейзаж лирикисини оқуғанда биз « көк бәрқутқа ақ дәстихан салғандәк кечидә валилдиған аппақ қарни », йезиниң «гиләмгә оралған сай-сайисини», қиз мончиғидәк шилдирлиған», булақ сүйини «шахта
  туруп гармонь чалған һәриләрни », жапа тартқандәк ятқан ташларни »көримиз. «Яз», «Күз», « Қиш», «Гөжилғида ялғуз терәк», «Булақ», «Баһар кәлди тавақ ясап», «Етиз ичи әжайип » охшаш шеирлирида өзи яшиған жайлириниң қанчилик гөзәллигини көрситиду. Тәбит һәққидә әсәрләр яратқанда , шаир тәбиәтниң һөснигә өсүн қошуп, уни техиму чирайлиқ қиливатқан кишиләр һәққидә язиду.Чүнки тәбиәт инсан үчүн зөрүр өзиниң барлиқ сехи қойнини кишиләргә ачиду. Тәбиәт гөзәллигини баһалашни билидиған инсан уни сақлашниму, пәрвиш қилишниму биләтти.
  
  

• 18 слайд

  7.Илья-Бәхтия сатирикилиқ вә һәжвий шеирларниму язған шаир.Турмушни яхши билидиған һәм униңдики ижабий нәрсиләргә хошал болған әдип, мана шу турмушта учрап туридиған кониниң қалдуқлири- сәлбий һадисиләрниму байқайду.Шваир аиләвий мәсилиләрдә, кишиләрниң мунасивәтлиридә бизниң һаят нормимизға ят нурғунлиған нәрсиләрни көриду һәм шуларға ғәзиви қайнап, уларни сатира астиға алиду, һәжвий күлкиниң ярдими паш қилиду.Шаир қәлимини өткүр нәйзигә айландуриду һәм шуниң ярдими билән турмушта йеник йол издигүчи тәйяртапларға, қолидин һеч нәрсә кәлмисиму, көкригигә уруп жүридиған махтанчақларға, жәмийәт алдидики қәрзи, вәзиписини бир яққа қайрип қоюп, өз шәхсий мәнпийитинла көзлигүчиләргә, һәммила нәрсигә пул күчи, аброй нуқтисидин қарайдиған содигәрләргә, һакавур қейинаниларға, мәдәнийәтлик дегәнни чирайлиқ кийим кийиш дәпла билидиған яшларға, хурапатчилиқ чаңгилиға петип қалғанларға күчлүк зәрбә бериду.
  

• 19 слайд

  Аилә әзалири
  
  

• 20 слайд

• 21 слайд

• 22 слайд

  Шаир әдипләр арисида
  

• 23 слайд

  Шаир жутдашлири билән
  
  
  
  

• 24 слайд

  «Дилнәпис»
  
  5а синип
  
  
  
  Туғулған жили:
  
  
  
  
  Қизиқиши: спорт, поэзия, ана тилида шеир вә, китапларни оқуш, сәньәт,
  Шиари: “Билим алғин-һеч еринмә,
  Көп оқуғандин –зерикмә”
  
  

• 25 слайд

  «Уйғур балиси»
  5әсинип
  
  
  
  Туғулған жили:
  
  
  Қизиқиши: шахмат ойнаш, спорт, сәньәт, сүрәт селиш
  Шиари:“Билиги күчлүк- бирни йеңәр,
  Билими күчлүк-миңни йеңәр”
  
  
  
  

• 26 слайд

  «Муштәри»
  6-синип
  
  
  
  Туғулған жили:
  17.11.1998-ж
  
  
  Қизиқиши:поэзия, математика, спорт, кәштә бесиш
  Шиари: Әдәп-әхлақ – есил хисләт,
  Берәр маңа дайим мәдәт.
  
  
  

• 27 слайд

  «Мәрвайит»
  7әсинип
  
  
  
  
  
  Туғулған жили:
  01.11.1997-ж
  
  Қизиқиши: сәньәт, поэзия,спорт, гүл өстүрүш
  Шиари: Һәрбир сөзүм мәрвайиттәк тизилип, билгәнгә маҗан болсун
  
  

• 28 слайд

  «Сәба»
  
  7-синип
  
  
  
  Туғулған жили:
  29.05.1997-ж
  
  
  
  
  Қизиқиши: спорт, нахша-сазға, поэзиягә һәвәс бағлаш
  Шиари: Таң шамили билән дияримни кезип, хәлқимгә яхшилиқ
  йәткүзүш
  
  

• 29 слайд

  «Гүл-ғунчә»
  7әсинип
  
  
  Туғулған жили:
  10.04.1998-ж
  
  Қизиқиши: поэзия, спорт, математика вә қол һүниригә
  Шиари: Йериңдин кәтсаңму, хәлқиңдин кәтмә
  
  

• 30 слайд

  «Арзу»
  7әсинип
  
  
  
  
  
  Туғулған жили:
  26.05.1998-ж
  Қизиқиши: сәньәт, поэзия, спорт, сүрәт селиш
  Шиари:Арман алға башлайду
  
  
  

• 31 слайд

  «Гөзәл»
  
  8әсинип
  
  
  Туғулған жили:
  20.03.1997-ж
  
  
  Қизиқиши: сәньәт, поэзия, спорт, математика
  Шиари: Көктә пәрваз қучимән,
  Арминимға йетимән
  
  

• 32 слайд

  «Рухсарә»
  8әсинип
  
  Туғулған жили:
  03.10.1997-ж
  
  Қизиқиши: сүрәт селиш, поэзия вә гүл өстүрүшкә
  Шиари: Алға қәдәм ташлаймән,
  Чоққиларға интилимән
  
  
  

• 33 слайд

  «Уйғур қизи»
  
  9синип
  
  
  
  
  
  Туғулған жили:
  06.09.1995 ж
  
  
  Қизиқиши: сәньәт, спорт вә әдәбиятқа
  Шиари: Үлгә-ибрәт көрситимән, дайим алда болумән.
  
  

• 34 слайд

  «Ләйли»
  9синип
  
  
  Туғулған жили:
  18.05.1996 ж
  .
  Қизиқиши: музыка, сәньәт, спорт вә поэзиягә
  Шиари: Таңда атқан юлтуз болуп, билим дуниясини йорутимән.
  
  
  

• 35 слайд

  «Зулфийә»
  9-синип
  
  
  
  Туғулған жили:
  24.02.1996 ж
  
  Қизиқиши: математика, кәштә бесиш, гүл тоқуш, ана тилида шеир йезиш
  Шиари: Билим чоққисиға йетиш, тинмай әмгәк етиштур
  
  
  

• 36 слайд

  «Лачин»
  
  10синип
  
  
  
  
  
  Туғулған жили:
  08.05.1995-ж
  
  Қизиқиши: музыка, поэзия, спорт
  Шиари: Әркин учуп, қанат қеқип-билим деңизиға интилимән.