Презентация сынып сағаты «Теріден жасалған көне ыдыстар»

• 1 слайд

  «Теріден жасалған
  көне ыдыстар»
  

• 2 слайд

  Өзектілігі:
  Қазіргі таңда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев жастарды қолдап көптеген стратегиялық бағдарламалар ұсынуда. Осы мүмкіндікті пайдалана отырып, өзінің әлеуметтік, экономикалық, рухани байлығын арттырғысы келетін әрбір тұлға қай салада болмасын, халыққа пайдасы бар, тиімді технологиялар мен әдіс-тәсілдерді оқып-үйренуде. Менің бүгінгі алдарыңызға ұсынып отырған тақырыбым да, ең алдымен қарапайым халықтың ауқатын көтеруге тиімді деп ойлаймын. Егер осындай тақырыптармен мектеп оқушылары кәсіптік бағдармен дайындық ретінде танысып, практикалық
  жұмыстармен айналысып отырса, әр адам үшін
  қазіргі нарықтық заманда бұл іс кімге болмасын
  өз жетістігін берер мамандық боларына көз
  жеткізері анық.
  
  
  

• 3 слайд

  Мақсаты:
  Қазақ халқының қазіргі күні ұмыт бола бастаған қолөнерін, оның ішінде теріден жасалатын ыдыстардың жасалу технологиясын, оның пайдасын, тиімділігін өскелең ұрпаққа дәріптеу.
  

• 4 слайд

  Болжам
  
  Кез-келген дамыған мемлекет - өз өнеркәсібін, экономикасын, әлеуметтік жағдайын арттыру барысында орта және шағын бизнестен бастау алғаны белгілі. Ал мұндай істермен айналысуға біздің мемлекетіміз бүгінгі күні үлкен мүмкіндіктер ұсынуда. Менің ойымша жан-жақты дамыған тұлға казақ халқының ертеден келе жатқан қолөнерін, оның ішінде теріден әртүрлі табақ-аяқ, ыдыстар жасаудың небір технологиясын жете меңгеріп, оны халықтың күнделікті өмірде, тұрмыста тұтынуға қажетті зат болатындай тауар жасай білсе, бүгінгі нарық
  заманында ол өзінің де мемлекетіміздің де
  әлеуметтік саласын едәуір дамытуға,
  экономикасының артуына мүмкіндік берер
  еді.
  
  
  

• 5 слайд

  Зерттеу кезеңдері:
  Дайындық кезең: Тері ыдыстары туралы жалпы мағлұматтар жинау
  Теориялық кезең: Тері ыдыстарының жасалу технологиясын зерттеу, жинақталған мәліметтерді талдау, мазмұнына байланысты сұрыптау
  Ғылыми жұмыстың нәтижесі мен қорытындысы:
  Көне ыдыстар туралы материалдар жинақтау.
  Тәрбие сағаттарында, ана тілі, қазақ тілі
  сабақтарында қосымша материал ретінде
  пайдалануға болатын құрал жасау.
  

• 6 слайд

  Зерттеу әдіс - тәсілдері:
  Жинақтау
  Талдау
  Баяндау
  
  

• 7 слайд

  Жоспар:
  Кіріспе бөлім: Қазақ халқының көшпелі өмірі
  Негізгі бөлім: Тәжірибелік жұмыстар
  Қорытынды бөлім: Қазіргі күні теріден жасалған ыдыстардың сақталу орны
  

• 8 слайд

  Теріден жасалған ыдыстар
  

• 9 слайд

• 10 слайд

  Теріні өңдеу.  Тері өңдеу кәсіпшілігі қолөнерлердің арасында жетекші орын алған.  Қазақтар баяғыдан-ақ тері илеуді және оны әр түрлі түске бояуды білген, теріге батырма салу, өрнек тігу техникаларын меңгерген. Қазақ  халқының  тұрмыс – тіршілігінде, шаруашылық  жайында, қолөнер саласында  тері  өңдеу өнері маңызды орын алады. Себебі, негізгі тіршілік көзі мал шаруашылығы  болғандықтан қазақ халқы малдың етін, сүтін азық етсе, терісі мен жүнін киім – кешек тігуге, тұяғы мен мүйізінен, сүйегінен әр түрлі қолөнер бұйымдарын  әзірлеген, тіпті,  малдың тезегін де тастамай отын ретінде қолданған. 
  

• 11 слайд

  Қазақ  халқы  теріні көбіне илеп пайдаланған.  Иленбеген ірі қара малдың терісін шылғи тері, шылғи қайыс деп атаған. Шылғи қайысты ұқсатудың  екі  түрлі жолы бар.  Бірі – оның жүнін сылып тастап пайдалану, екіншісі –теріні жүнін сылымай-ақ пайдалану.  Иленбеген жүнді терілерден тулақ, тайтері, бөстек, тұлып, қауға, мес, дорба, шарқай, т.б. заттар жасаған. Жүнін алып тастаған терілерден  көк, өкше сірі, көн, дабыл жасалады.  Құрымға салынып,  ысқа ұсталып, құмға қатырылған  теріден саба, торсық, көнек,  шанақ жасалады.  Мал терісін малма әдісімен илеген. Малма дегеніміз — үлкен ыдысқа ашытқы ашытып, теріні соған салып илеу. Боялған терілерден әсем киім, тұрмыста тұтынатын әдемі заттар жасалады. Ал, аң терілерінің (түлкі, қарсақ, қоян ,т.б.) төрт түлік малдың терілерінен айырмашылығы олардың терісі жұқа. Терінің ішкі жағына айран немесе сарысуға ұн қосып (қарабидайдың ұны ) арнаулы и жағып, бір – екі тәулік жылы жерде ұстайды. Қоян, түлкі, қарсақ, бұлғын, т.б аң терілері өте
  жұқа болғандықтан иді жылдам қабады. Әбден иі қанған теріні тазартып,
  уқалап, созғылап жұмсартқан жөн. Иі қанып жұмсарған тері ақ түсті әрі
  жұмсақ болады. Олардан бас киім, жаға т.б тігуге болады.
  Теріні илеу
  

• 12 слайд

  
  Көшпелі елдің өмір сүруінің негізгі арқауы болған – мал; мінсе – көлік, шөлдесе – сусын, кисе – киім, ашықса – тамақ болған. Мал тағамдарын сақтау үшін халық шеберлері саба, мес, торсық сияқты ыдыстар жасаған. Мұндай ыдыстар талғампаздықпен өрнектеліп, оның көркемдік сапасына да ерекше көңіл бөлінген.
  Біріншіден - тері илеуге арналған сұйық зат – мал өнімі қажет.
  Екіншіден - сүт қышқылы керек. CH3CH(OH)COOH сүт қышқылы
  бактерияларының әсерінен
  қантты заттар ашығанда
  түзіледі.
  
  Сүттің құрамындағы лактоза ашиды.
  
  

• 13 слайд

  Тері илеуге арналған сүт қышқылын
  сиыр сүтінен алған
  Халық шеберлері сүт құрамында химиялық элементтердің болуын, химиялық құбылыстарды іс жүзінде жақсы меңгеріп, тұрмыстық қажеттілікке пайдалана білген. Әр төрт түлік малдың сүтінің құрамындағы элементтерді анықтаған және әр түліктің өнімін өз орнымен пайдаланған. Мысалы, тері илеуге арналған сүт қышқылын сиыр сүтінен алған. Бастапқыда мал терісі шикізат өнімі болса, оны ұқсату нәтижесінде екінші бір өнім - былғары аламыз.
  

• 14 слайд

  Мал терісі
  Тері бастапқы кезінде созылмалы болады, созылмалы теріден әр алуан формада – шар тәріздес, үшбұрыш, пирамида, т.б. үлгісінде ыдыстар жасауға болады. Беттестіріліп тігілген торсыққа құм салып тығыздап қысым түсірсек, тері созылып формасы шар тәріздес болып ұлғаяды немесе бітеу сойылған ешкінің терісіне ауа жіберсек,
  торсиып мес болып шағады.
  
  

• 15 слайд

  Кеуіп көнге айналған тері – сынбайды, жарылмайды
  Халықтың көшпелі тұрмыс тіршілігінде теріден жасалған ыдыстар өте тиімді болған. Шыны және фарфор ыдыстарына арнап теріден кесе қаптар жасаған. Халық шеберлерінің қиялынан туған өнер туындысы – кесе
  қаптың көркемдік
  сапасы өте жоғары
  болған.
  

• 16 слайд

  Торсық
  Қазақтар жүздеген жылдар бойына қымызды айрықша ыдыста дайындаған. Көшпелі өмір ыдысты әрі-бері алып жүру үшін ыңғайлылықты талап етеді.
  Бұлар торсық және саба деп аталынған.
  Торсық – 10-30 литрлік сыйымдылықта теріден өңделіп жасалған қапшық. Тері ішінен шелмен тігіледі. Бұл ыдысқа сусын құйылады. Торсықты малдың терісінен жасайды. Оның жан торсық, мүйіз торсық, тағы басқа түрлері көп. Мүйіз торсықты қазақтар киелі заттардың біріне санаған. Өйткені, арқар мүйіз, марал мүйіз, қошқар мүйіз өрнектері баршылықтың, байлықтың нышанын білдіреді.
  

• 17 слайд

  Теріден жасалған ыдыс түрі – көнек
  Көнек түйенің терісінен жасалады. Әдетте, Көнектің үстіне геометриялық зооморфтық, мүйіз, өсімдік тәріздес, т.б. ірі оюлар түсіріледі. Теріні Көнек пішініне келтіріп, тігіп, ішін сабанмен кептеп қойып, кепкен соң сабанды алып, тезек шоғының түтініне ыстайды. Көнек бие саууға қолданылатын ыдыс.
  Көнектің кейбір түрлері бие сүтін
  сақтау үшін де
  қолданылады.
  

• 18 слайд

  Тері ыдыстарын тігуге арналған зат – тарамыс.
  Тарамысты жылқы сіңірінен алу себебі жылқы – төрт түлік малдың ішіндегі жүйрігі, жүрісі жылдам, ұзын сирақты мал. Сол себепті жылқының жіліншік сіңірі өте берік келеді, одан жасалған тарамыс та мықты болады. Тәжірибеге қарағанда тері ыдыстарына сүт тағамдарын құйған кезде тері ылғалдынып ісінеді, торсияды, осы кезде тарамыс та ылғалдынып ісінеді, соның нәтижесінде беттестіріліп тігілген терінің арасынан ылғал өтпейді, тарамыс ісініп, тесікті бітеп тастайды. Ыдыс босап, тері тобарып кепкен кезде тарамыс та алғашқы қалпына келеді.
  Сөйтіп тәжірибені былай
  тұжырымдауға болады: мал
  терісі, тарамыс және сүт
  тағамдары – барлығы дерлік мал өнімдері
  

• 19 слайд

  Үшінші тәжірибелік жұмыс – теріге табиғи бояу сіңіру барысында
  өсімдік бояуларының қаншалықты беріктігін, теріге сіңу үрдісін анықтау
  Иі қанып, керіліп, созылған, талқымен созғыдан өтіп, сүргіленген тері аппақ әрі  жұмсақ болады. Бірақ  ақ тері кіршең келеді. Сондықтан, теріні табиғи бояулармен бояуды халық шеберлері өте ерте замандарда-ақ  меңгерген.
  Семіз малдың терісі майлы болады. Майлы теріні бояу қиынға түседі. Сондықтан терінің майын сорғыту үшін бор, сор, күл, т. б. сеуіп бірнеше тәулік ұстаған жөн.
  Тері бояу үшін көп қолданылатын шикізат –ағаштардың қабығы  болып табылады. Ол үшін тал, емен, сарыағаш т. б. қабығы қолайлы.
  Қына – қызыл болса, еменнің қабығы қоңыр,  сарыағаштың тамыры – сары болса, ермен жусанның бүрінен жасыл түс шығады.
  Сол сияқты тері бояу үшін рауғаштың тамыры, томар бояу, қына т. б. көптеген  өсімдіктердің тамыры мен бүрлері жарамды. Өсімдік  тамыры мен жапырағын күз айларында  жинап, жуып, тазалап кептіреді де ұнтақтап алған соң әрқайсысын жеке-жеке  ыдысқа  салып қояды. Ұнтақ қандай өсімдіктен алынғанын жазып қойған жөн. Өйткені әр өсімдік  әртүрлі реңді  береді.
  
  

• 20 слайд

  Өсімдіктер әлемінен әр түрлі бояулар алуды да жақсы меңгерген
  Біздің тәжірибеде қолданылып отырған табиғи бояуымыз – қына өсімдігі. Қынадан қызыл күрең түс алынады. Қыналар – күй талғамайтын өсімдік. Қыналар пішіндеріне қарай үшке бөлінеді:
  Ағаштардың қабықтарына, тасқа, жартастарға жабысып өсетін түрі;
  Ормандағы ағаштың діңіне, түбіріне жабысып өсетін жалпақ жапырақты қыналар;
  Қарағайлы құрғақ ормандарда, жазықтық жерлерде, жусан арасында тіршілік ететін қыналар
  Қынаның бояуын қайнату арқылы
  алады. Бояуды теріге екі әдіспен
  сіңіруге болады:
  - Тері бетіне жағу арқылы;
  - Қына қайнатылған сұйыққа
  түгел батырып сіңіру арқылы.
  

• 21 слайд

  Төртінші тәжірибелік жұмыс – теріден жасалған ыдыстардың көркемдік сапасын арттыру мақсатында бедерлі ою салу
  Халық шеберлері өзін қоршаған табиғат құбылыстарын, өсімдіктер мен жануарлар әлемін белгілі бір сиқырлы сызықтармен бейнелеп, улкен даналықтың, танымдықтың белгісін танытқан. Сол тұстарда мәдениеті озық Еуропа елдерінің халықтарын да осы ою-өрнек өнері тамсандырған. Басты назар аударатын жағы, ол – барлық өнер түріне ортақ композициялық заңдылықтармен сақталуы.Теріден жасалған ыдыстардың көркемдік сапасына үлкен мән берілген, терінің бетін ою-өрнектермен безендірген және де өрнек түсіру әдістері де әр алуан:
  Бедерлеп түсіру,
  Батырма әдісі,
  Металлмен және сүйектермен әшекейлеу
  

• 22 слайд

  Соңғы жасалған тәжірибелік жұмыс – тері ыдыстарын ыстау
  Теріден жасалған ыдыстарды ыстап отырудың гигиеналық маңызы өте үлкен. Баппен ысталған ыдыс әдемі қоңыр-қызыл түске енеді, әрі ысталған ыдыста әр түрлі жағымсыз иістер мен бактериялар жойылады. Ыдыстарды ыстау үшін арнайы шақтар жасалынады. Ол үшін тобылғы, қайың ағаштерымен жалындатпай жағып, 3-4 сағаттай ыстайды. Бұдан шығаратын нәтиже ата-
  бабамыздың гигиеналық
  тазалыққа да үлкен мән
  бергенін көруге болады.
  
  

• 23 слайд

  Қолданылған әдебиеттер
  Карпеков Қ., Бейсенова Ә., Қалиева М., Молдағұлова Н. Қазақстанның физикалық географиясы. –Алматы: «Рауан», 1996. 12-13 бет.
  Гл.ред. Каз. сов. Энциклопедии. Нургалиев Р.Н. Казахская ССР. 4 томная краткая энциклопедия. Том 2. Молочные продукты. – Алма-ата. 1988. стр. 346
  «Перышкин Я.В., Родина Н.А. Физика 7кл. – Алматы: «Рауан», 1996 72-73.
  Әлімқұлқызы Р., Дүйсенбайқызы Б., Тұрбекқызы Е. Өсімдіктану. –Алматы: «Рауан», 1995. 200 бет.
  Марғұлан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Том 1. –Алма-ата: «Онер», 1987. стр.25.
  Бас ред. Қыстықбаева А., редакциялық алқа: С.Әбішқызы, Г.Балабекова, К.Қинаубаева, Қ.Шағыр, Ж.Азыбаева. Химия мектепте. –Алматы: «Дәуір», №3, 2004. 24-26бет
  
  

• 24 слайд

  Қорытынды
  Қолөнер туындылары арқылы белгілі бір халықтың философиялық ойлау үрдісінің, тарихи өркениетінің дамуын анықтауға болады.