Приложение к презентации на тему: "Цаган сар".

Цаһан Сар – Хаврин байр.

Багшин үг: Мендвт, эңкр күүкд-көвүд. Эндр хальмгар Цаһан Сарин нег шин. Энтн йир байрта өдр, ончта хальмг улсин Цаһан Сар гидг нәр. Үвлин киитнәс һару уга һарсндан байрлад, малас төл эклҗ авад, цаһан зүстә хот-хол элвгдсн төләднь, эн байрин өдр Цаһан гиҗ нерәдгдҗәнә.

Эн байрин өдрлә әмтн нег-негн талан гиичд йовна, мендән меднә. Мана тал бас гиичнр аашна. Тосхм.

Гиичнр: (кружокин орлцачнр) герт орад, үүднә өөрәс келнә:

                   - Мендвт, үвләс гем-шалтг уга һарвт?

Цуһар: Мендвт, үвләс гем уга һарвидн.

                   - Деегшән һартн. Суутн. (гиичнртән цә кеҗ өгнә).

Гиичнр йөрәл тәвнә.

1-гч йөрәл. (Өвгн):        Нә, хәәрхн,

Цә шиңгн болв чигн

Идәнә дееҗ болдг.

Эн нерәдсн зандн улан цәәтн

Элвг хотын дееҗ болҗ,

Өгчәх күн өглһнә эзн болҗ,

Иигҗ тосҗ-тооҗах эзн улс

Ут наста, бат кишгтә болҗ,

Олн көгшдүдин наснд күрч,

Орчлңгин хормад багтҗ йовхинь

Олн бурхд өршәх болтха!

Цугтан: Тиигтхә! Йөрәл бүттхә!

2-гч йөрәл (Эмгн):        Үвләс әмд-менд һарсн таанр!

Әмәрн өнр болҗ,

Аһурсарн байн болҗ,

Теңгрин өвчн уга,

Дән-даҗг уга,

Байрин нәәрән бахмҗтаһар кеҗ,

Байрлҗ йовхитн йөрәҗәнәв!

Цугтан: Тиигтхә! Йөрәл бүттхә!

Сурһульч: Ирсн гиичнртән нерәдәд байрин нәәрән эклхәр бәәнәвидн.

йөрәл:        Идән-чигән элвг болҗ.

Эзн мөңк нас зүүҗ,

Җил болһн

Цаһаһан кеҗ,

Окн-теңгрин аршанд

Олн-әмтн күртҗ,

Амр, менд бәәҗ,

Амулң эдлх болтха!

Цугтан: Тиигтхә! Йөрәл бүттхә!

«Цаһан Сар» дун.

1.     Цаһан Сар, Цаһан Сар

Цәәһәр дееҗ бәрия        2 д.

Ээҗ-аавин авъясар

Цуһар әмтн цаһалыя     2 д.

Дуулыя, биилия

Биилия, дуулыя

Эргәд – дуһрад

Дуулыя, биилия.

2.     Шин җилән ирүләд

Шикр-балта белгия       2 д.

Шин хувцан өмсәд

Цуһар нәәрән эклия      2 д.

3.     Шин җилән йөрәҗ

Целвг боорцг кецхәя     2 д.

Мал-герән ясрулҗ

Маңна тиньгр бәәцхәя 2 д.

Эмгн: Мана ачнр-зеенр сән билгтә бәәҗ. Ода цаһанд кедг лон зүсн боорцгуд авч ирүв. Эднә нердинь, чинринь яһҗ меддгинь хәләхм болвза?

Цугтан: Хәләхм! Хәләхм! Мадн меднәвидн.

Ээҗ боорцуг үзүлнә, күүкд келнә.

Целвг – (хавтха) – һол боорцг.

Эн боорцгиг нар дуралһад кедмн.

Һалун – хальмг улсин йорар хавриг һалун авч ирнә. Һалун ду һархла – хавр ирнә гиҗ олн дунд келгддг.

Тоһш – хашан бәәдлтә. Малан хаша дотр бәрдмн. Тегәд эн хаша дотр бәәдг малын то өстхә гиһәд йорлад кедг боорцг.

Хуц – ик чинртә мал гиҗ тоолгддг. Эн тоһш хойр өврнь тоһшрсн, маңна-хамрнь миркисн – мел хуцин толһан дүрстә.

Кит - мөрнә эргүлчксн ик гесн. Мөрнә өөкн, хорһн болвчн ямаран ик киитнд көрдго. Мөрнә кит идсн күүнә цуснь бульглад бәәдг гиҗ хальмгуд тоолдг бәәсмн.

Җола - йир бат, ут. Күүнә җирһл бат болсн деерән ут болтха гиҗ санад кеҗәх боорцг. Җола кесн күн хәрү эргүлҗ кенә.

Хорха- мал - аһурсн, һазрин хорха мет, то-толҗ уга болтха гиҗ йорлҗ кедг боорцг.

Темән – хальмг күн асрдг 4 зүсн малын негнь.

Мошкмр – орачксн малын дотрин нәрн геснә бәәдлтә. Күн болһн нәрн гесиг хайлго олзлхмн гисн уха зүүһәд энүг Цаһанла кедмн.

Шор – (шовһр) – хойр үзүрнь шовһр. Җидин үзүрин бәәдлтә. Хортн-дәәсиг дарх зер-зев үзүлҗәнә.

Эмгн: Мана ачнр-зеенр йир сәәнәр боорцгин нерд, чинринь меддг бәәҗ. Йир сән. «Ирсн гиич хәрдг, орсн боран гиидг» гидг үлгүр бәәдг.

Менд бәәтн! (йөрәл келәд, герүрн йовна).

Күүкд цааранднь марһа кенә, наадд наадна.

1.     Тәәлвртә туульсин марһан.

2.     Үлгүрмүдин марһан.

3.     Бииһин наадд:

1.     Билцг бултулһн.

2.     Авдр деерәс мөңг кемллһн.

Багшин ашлвр үг:

                   Җил болһн иигҗ Цаһаһан кеҗ,

                   Байрин нәәрән бахмҗтаһар кеҗ,

                   Байрлҗ йовхитн йөрәҗәнәв.

Цугтан: Тиигтхә! Йөрәл бүттхә!

Кичәлин төр: «Үвл». Сүл кичәл.

Кичәлин күцл: Күүкдин келлһ өргҗүллһн, төрскн келнд дурта болх сурһмҗ өглһн, чикәр умшх даслһн.

Кичәлин йовуд:

I.       Орг. момент. Эндр манаһур гиичнр ирсн бәәнә.

- Мендвт, күүкд! Гиичнртә мендлхмн.

Амрлһна өдрмүдән яһҗ, давулвт?

- Гем-уга. Сән. Йир сән.

II. Төр: Җилин дөрвн цаг: Намр, үвл, хавр, зун. Ода үвл, болв хавр аашна. Тегәд үвлин сүл өдрмүд, гиҗ келҗ болҗана.

Девтртән бичлһн. Лу сарин арвн долан. Классин көдлмш.

Эндр һаза киитн, нарн уга, бүркг өдр.

Үвлин йиртмҗ яһҗ хүврнә?

Үвл ирхлә, киитн салькн үлзнә, цасн орна.

                                          цаһан

а) Цасн ямаран? Цасн        көвкр

                                          архайг

Өдр, сө ямаран? Өдр ахр, сө ут.

Нарн яһна? Нарн баһар халулна.

                                          цасн орна.

Үвлд юн болна? Үвлд       шуурһн шуурна.

                                          киитн салькн үләнә.

б) Тодлҗ авх үгмүд. Толин көдлмш.

көвкр – пушистый

архайг – снежные хлопья

чиигтә - мокрый

догшн – суровый.

в) Физминутк.

1. Салькн, салькн үләнә,

Модд, модд нәәхлнә.        2 дәкҗ.

2.             - нүдән амрахмн.

3. ә ө ч        ду дуулхмн

    ң һ җ        2 д.

4. Альд? Альд? Мана һар?

Альд? Альд? Мана көл?

г) Зургар көдллһн. «Үвл» келвр амн үгәр келх.

Үвл ирв. Киитн салькн үләв. Бичкдүд дулан хувц: махла, беелә, күзүвч, шалвр, күлт, һос өмснә. Көвүд, күүкд лыжар, цанар дошна. Эдн цасар кү кенә.

д) Сурврмудт хәрү өглһн.

1) Салькн яһна?

2) Бичкдүд ямаран хувц өмснә?

3) Эдн цасар яһна?

е) «Цасн» шүлг. Буджала Егор.

Деер цаһан,                   Көвкр цаснд

Дора цаһан,                   Көөлдәд наачана.

Цасн, цасн                     Деер цаһан,

Цәәһәд орҗана.             Дора цаһан,

Көвүд байрта,               Бичкдүд цугтан,

Күүкд байрта.               Белдтн цанан.

         ж) Зургудар тәәлвртә туульс келх, тәәлвринь олх.

         1. Көөв-көөв күцгдхш,

         Атхв-атхв бәргдхш. (салькн)

         2. Һалд шатдго, уснд чивдго. (мөсн)

         3. Альхн деер унна,

Усн болна. (цасн)

4. Аавин маңна миркиҗ,

Аршан нульмсн асхрҗ. (хур)

з) Сүл цаг үлдхлә.

Үлгүр: Үүлн уга – хур уга,

         Утан уга – һал уга.

Тәәлвртә тууль:

Көл уга йовдг,

Җивр уга нисдг. (үүлн)

     Гертән чееҗәр дасх.

III. Кичәлин аш: Эндр бидн «Үвл» гидг төрән төгсәввидн, дассан сергәввидн, зургар көдлввидн.

IV. Герин даалһвр: үлгүр, тәәлвртә тууль дассх.

V. Темдг тәвлһн: Эндр цугтаднь сән темдг тәвҗәнәв. Сән бәәтн!