Проект "Донгак Барыкаан - Тыванын бир дугаар херээжен чогаалчызы

• 1 слайд

  Тѳлевилел
  Доңгак Барыкаан-Тываның бир дугаар херээжен чогаалчызы
  Тѳлевилелди кылган ѳѳреникчи:
  Ондар Аюш, Хѳндергей ортумак школазының 3-ку классчызы Удуртукчу башкызы: Куулар Сесек Кертик-ооловна
  

• 2 слайд

  Кѳступ чыдар кѳк-ле дээрим!
  Кѳктуг-шыктыг Хѳндергейим!
  Булуттуг дээрден чаңнык дүшпезин,
  Будуктуг ыяштан чарты тоглавазын.
  
  Ыраажы – Хем унун дургаар
  Ырлыг улус чурттаар болзун.
  Каргыраалаан оолдарлыг болзун,
  Каттыраңнаан кыстарлыг болзун.
  
  Д.Барыкаан
  «Шагаа ёзулалы» деп шүлүүнден үзүндү
  

• 3 слайд

  
  Тѳлевилелдиң темазы:
  Донгак Барыкаан-Тываның бир дугаар херээжен чогаалчызы
  
  

• 4 слайд

  
  Сорулгазы:
  Тываның бир дугаар херээжен чогаалчызы Доңгак Барыкаанның допчу намдарын номнардан, Хѳндергей суурда тѳрелдеринден, уйнуктарындан дыңнап бижиири, ооң шүлүктерин тыва шүлүктер чыындыларындан чыып, ѳѳренип кѳѳру.
  
  

• 5 слайд

  Тѳлевилелдиң онза чугулазы:
  Тываның бир дугаар херээжен чогаалчызы Хѳндергей чурттуг боорга, бодум Хѳндергейде чурттап турар болгаш сонуургап, бо тѳлевилелди кылып эгелээн мен.
  

• 6 слайд

  Ажылды чорударының аргалары:
  Чогаалчының допчу намдарын номнардан номчуп, ѳѳренип кѳѳру;
  Чогаалчының дугайында ооң Хѳндергей суурда тѳрелдеринден, уйнуктарындан дыңнап бижиири;
  Д.Барыкаанның шулуктерин школаның ном саңы, суурнуң ном саңындан, интернет четкизинден чыып тывары;
  
  

• 7 слайд

  Шинчилел ажылдарын чоруткан оруум:
  
  Ленина кудумчузу бажың 20 – Ооржак О.Д.
  Бурзекей кудумчузу, бажың 32 – Артседи Б.Ѳ.
  Октябрьская кудумчузу, бажың 15-школа
  Ленина кудумчузу, бажың 5 мээң бажыңым.
  М.Доруг-оол кудумчузу бажың 7-2 – Сат Орлан Сергежикович
  Бо кудумчуларны кезип тургаш, чогаалчы Доңгак Барыкаанның дугайында билип, ооң тѳрелдерин чурукка тырттырып алган мен.
  

• 8 слайд

  Билдинмес сѳстер-биле ажыл
  Алгышчы – алгыш-йѳрээл салыр кижи, алгышчы кижи дээрге, анаа эвес, чечен-мерген дылдыг, сѳскур кижи;
  Изекчи – баштайгы салыкчызы, баштаан кижизи;
  Чыыш-чоннуң чыглыры, хурал;
  

• 9 слайд

  
  
  Дарга шуваганчы
  

• 10 слайд

  Доңгак Хуралбай уруу Барыкаанның допчу намдары
  Доңгак Хуралбай уруу Барыкаан (шола ады Дарга шуваганчы) 1898 чылдың сентябрь 23-те Чѳѳн-Хемчик кожууннуң Хѳндергей сумузунга Бедик-Тей деп черге арат Доңгак Хуралбайның ѳг-булезинге тѳруттунген. Кады чурттаан ѳѳнуң ээзи моол уктуг кижи чораан. Ынчангаштың аныяандан тура моол дылды ѳѳренип шиңгээдип апкан. 1921 чылда Таңды Тыва Арат Республика бодарап догуннаан соонда, Хѳндергей сумузунга сууржун байдалды хѳгжудеринге бодунун идепкейин кѳргускен. 1925 чылда Хувискаалчы намның Тѳп комитединиӊ кежигүнүнге соӊгуткан.
  

• 11 слайд

  Чыыш болган черлерге тыва улустуӊ аас-чогаалыныӊ янзы-буру хевирлеринден үлегерлээн шүлүктерни, тоолдарны, алгыштарны аныяк салгалга үлегер-чижек кылдыр дамчыдып берип чораан. Тыва чоннуӊ чечен чогаалыныӊ изекчизи, эӊ баштайгы тыва херээжен шүлкүчү, тоолчу, алгышчы Хуралбай уруу Донгак Барыкаан 1975 чылдыӊ июль 13-те ѳскен тѳрээн чери Хѳндергей суурга мѳчээн.
  

• 12 слайд

  Бир дугаар шүлүү «Марттын сези»
  1929 чылдыӊ март 30-де Барыыкаан Доӊгактын «Марттын сези» деп шүлүү «Тыванын шыны» солунга парлаттынган. Ол хевээр бѳгунге чедир Барыкаан Донгакты улус чон тыва литератураныӊ «кырган-авазы» деп эргеледип адап чоруур. ТАР-ныӊ Тѳп хораазыныӊ чанында Херээженнер килдизиниӊ бирги даргазы база-ла ол.
  

• 13 слайд

  Доӊгак Барыкааннын шүлүктери
  «Шагаа ёзулалы», «Хувискаалдыӊ оруу» 1954 чыл
  «Кѳруп алза», 1973 чыл
  Хѳндергейниӊ аныяктарынга чагыым, 1973чылдын август 7
  

• 14 слайд

  
  
  
  Мээӊ эӊ-не сонуургаан чуулум, бо чогаалчыныӊ Хондергейниӊ аныяктарынга арттырган чагыын мээн кырган-авам биске «Кырган-авам аптаразы» деп класс шагынга чугаалап бергени.
  
  Белозёрова Татьяна
  

• 15 слайд

  
  Чогаалчыныӊ улуг уруу
  
  Кара-Сал Дензиваа Элбековна – бугу назынында малчыннап чораан
  
  Уруглары:
  1.Кара-Сал Демчик-Карбы Доржуевич- чылгычылап чораан.
  2.Ооржак Оюмаа Доржуевна- поварлап чораан.
  3.Кара-Сал Елизавета Доржуевна-
  Кара-Сал Александр – Хайыраканда мал эмчизи.
  4.Оюн Лидия -.
  5.Кара-Сал Хеймер-оол – малчыннап чораан.
  

• 16 слайд

  
  Уруглары:
  Сат Чаяна Дугаржаповна – Чадаананыӊ дугаары 3 школазында эге класс башкызы.
  Ооржак Алик Дугаржапович -чолаачы
  Ховалыг Аржаана Дугаржаповна- повар мергежилдиг.
  
  Уруунуӊ Хѳндергейде чурттап чоруур уруу Ооржак Оюмаа Доржуевна
  Хѳндергей сумузунуӊ хундулуг чурттакчызы, хѳй ажы-тѳлдуӊ ынак авазы.
  

• 17 слайд

  
  Оглу
  Артседи Василий Элбекович –
  Хѳндергей ортумак школазынга ыры башкылап чораан
  
  

• 18 слайд

  Артседи Василийниӊ ѳѳнуӊ ишти, керни- Артседи Байлак Ѳгбен-ооловна, «Херел» уруглар садыныӊ эргелекчизи болуп үр үеде ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнген.
  
  

• 19 слайд

  Василий деп оглунуӊ ажы-тѳлү:
  Артседи Ямилия Васильевна –Кызыл хоорайда улуг эмчи;
  Артседи Изольда Васильевна- амгы үеде Хѳндергей сумузунуӊ «Херел» аттыг уруглар садыныӊ эргелекчизи;
  Артседи Венера Васильевна – «Херел» уруглар садында кижизидикчи башкы;
  Артседи Майя Васильевна – Тываның ѳѳредилге яамызында юрист болуп ажылдап чоруур.
  

• 20 слайд

  Чоруттунган ажылдыӊ кол түӊнелдери:
  Ажылды чорудуп тургаш, мен Тываныӊ бирги херээжен чогаалчызы Доӊгак Хуралбай уруу Барыкаанныӊ дугайында ооӊ тѳрелдеринден эки билип алганым меӊээ кончуг ажыктыг болган.
  

• 21 слайд

  Ажыглаан чогаал:
  «Доӊгак Барыкаан»,К, 2003ч
  Интернет четкизи,
  Чогаалдар чыындызы, 2001ч
  
  

• 22 слайд

  Коргениӊер дээш четтирдим!