Рабочие листы
к вашим урокам
Скачать
1 слайд
ИЛЕТКЕЛ
«Доржу Казакин Ойдупович –
Тываныё Арзылаё м=гези»
Ажылды кылган: 8-ки класстыё
==реникчизи Сембирии Сайын-кыс.
Удуртукчузу: Куулар Чечен Кара-ооловна
2 слайд
Допчузу:
Киирилде
I. Т==г\
Х\реш оюнунуё т==г\з\
Кырган =гбем Доржу Казакин Ойдупович
Салгалдан-салгалче
Практиктиг кезээ
Х\реш оюнунуё =з\п орар салгалга ажыктыы
+=реникчилерниё \зел-бодалдары
Т\ёнел
Ажыглаан материалдар
Капсырылга
3 слайд
Киирилде.
Тыва чоннуё шаг т==г\ден бээр эё-не солун оюннарыныё бирээзи – х\реш. Ол дугайын тыва улустун аас чогаалыныё эртинелери – хой-ле маадырлыг-даа, анаа-даа тоолдар, тоолчургу, т==гулуг чугаалар, ырлар-кожамыктар, \легер чугаалар к=рг\з\п турар. Тыва тоолдарныё маадырлары барык-ла м=геллер. Бистиё =гбелеривис м=ге кижиниё овур-хевири-биле боттарынын хостуг, аас-кежиктиг чуртталгаже ч\тк\л\н, дайзыннарга тиилеттирбес, базындырбас тура-соруун илередип, туржуп чораан.
Тыва кижиниё амыдырал-чуртталгазында хурештиё ужур-утказы, ачы-хавыяазы кончуг улуг. Х\реш тыва эр кижиниё амыдырлага кадыг-бергелерни эртип, тиилелгеге ==ренириниё кол школазы бооп келген.
4 слайд
Ажылдың чугулазы: Улгады берген м=гелерни утпас кылдыр материалдарны чыып бижип база аныяк =скеннерге боттарыныё ада-=гбе-т==г\з\н билир кылдыр билиндирери.
Шинчилел ажылының чаа чүүлү: Шалыыр Доржу дээр м=гениё м=ге салгалдарын илередип тыпканым.
Ажылдың сорулгазы:
Кырган ачам Сембирии-биле Шалыыр Доржу деп м=гениё \нген д=з\н тодарадыры;
Аныяк =скеннерниё бодалы-биле м=ге кижи кандыг болурун тывары;
Улгады берген база аныяк м=геллер кымнарыл ол дээрзин илередири.
Ажыглаан арга, методтар: тайылбырлап бижиириниң, истеп тыварыныё, хайгаарал методу база анкета.
5 слайд
I. Т==г\.
1.1. Х\реш оюнунуё т==г\з\.
Шаандан тура Тыва чоннуё эё-не ынак спортчу оюну «Х\реш» чораан. Ону бадыткап турар ч\\лдер -тыва улустуё аас-чогаалы. Тыва тоолдарда бижип турары болза маадырлар х\режип к\ж\н шенешкенде ай-айы-биле сегиржип алгаш туруп бээр. Эр хиндиктиг кижи-б\р\з\ х\реш оюннун билир, ону ойнап турарганнар. Шаанда м=ге кижиниё овур-хевирин тиилилге, чырык чурталга-биле д=мейлээр чораан. Чуге дизе багай к\штерни чугле м=ге кижи к\ш шыдалдыы-биле октап тиилээр чораан.
6 слайд
Чер-делегей кырынга кандыг-кандыг элдеп хуулгаазын болуушкуннар, шимчээшкиннер, =скерлиишкиннер турбаан дээр. Кончуг улуг сайзыраёгай к\р\нелер тыптып, буурап д\ж\п, кандыг-бир нация чоннар чидип турбаан дээр. Ынчалза-даа тыва чоннуё х\реш оюнну амга дээр дурум\ безин улуг дыка =скерилбейн шыгжаттынганы дээрге улуг аас-кежик деп санаар мен.
Ынчангаш ачамныё ук-салаглыныныё бир адыры болур м=ге кырган =гбем Доржу Казакин Ойдуповичиниё дугайында силерге таныштырайн.
7 слайд
1.2.Кырган =гбем
Доржу Казакин Ойдупович.
Ол 1922 чылдыё ноябрь 7-де ыт чылыныё ыт шагында Тываныё онзагай чараш черлериниё бирээзи болур +в\р кожууннуё Чалааты сумузунуё «Узун-Сайыр» аксынга малчын араттыё =г-б\лезинге дуё оглу болуп т=р\тт\нген. Авазы – Тумат Шивит Согаровна, ачазы – Тумат Ойдуп Кежегеевич. Кады т=рээннери: Шойдак Бады, Шойдак Дамдын, Шойдак Севек, Шойдак Сандый, Дарыма, Кызыл-оол чамдыктары азырандыга барган.
8 слайд
9 слайд
Ачазы Тумат Ойдуп Кежегеевич 1893 чылда Улуг-Хем кожуунуё Чалааты сумузунуё Хоолу хемге т=р\тт\нген. Кады т=рээни – Тумат Коёгар-С\р\ё Кежегеевич. Тумат Ойдуп Улуг-Хем кожуунуё Хендерге х\рээзинге ==ренип, ажылдап чораан.
Авазы Тумат Шивит Согаровна1900 чылда Улуг-Хем кожуунуё Ирбитейге т=р\тт\нген. Кады т=рээннери: Идам-С\р\ё, Бижээчи, Чанзын, Чаш-оол, Уржун-Ханды, Шивит, Бичелдей, Серембил, Лама-Кечил, Такай-оол. Шивит Согаровнаныё ачазы х\решке ш\гл\рге, шаёнал алган кылдыр бир уругну берген. Ол кадайы-биле кады чурттааш 9 оолдуг, 4 кыстыг болганнар.
10 слайд
Казакин Ойдуповичиниё ада-иези 1921 чылда Чалаатыга =гленген. Оглу Доржу бичиизинден тура-ла угаан-бодалы мерген, ажыл-ишке кызымак, т=лептиг оол болган. Адазы х\рээге ажылдап чораан дээш ажы-т=л\н школага х\лээп албаан. Доржу боду аалынга чажыт бижикке ==ренип алган. Ол к\ш-ажылчы базымын 1945 чылдан эгелеп Чаа-Суур школазынга интернат эргелекчилеп ажылдап эгелээн. 1951 чылда колхозка кирип, Чадаана хоорайга чолаачылар курузунга ==ренгеш, доозуп алгаш Чаа-Суурга Совет Тываныё 5 чыл ою аттыг колхозка колхоз даргазыё чолаачызы болуп ажылдап чораан. Дараазында ийи колхозту каттыштыргаш чаёгыс Торгалыг колхозу тургустунган. Аёаа даргазыё чолаачызы болуп 5 чыл ажылдаан. Демир аъдындан 50 ажыг чылдар иштинде д\шпейн т=рээн чериниё х=й-х=й оруктарын ажыткан.
11 слайд
1960 чылдан эгелеп Ирбитей хойжу бригадазынга ажылдай берген. 1970 чылда Ак-Чыраада салбырынга эрелекчилеп ажылдай берген. 1973 чылда Тес-Хем кожууннуё Деспен биле Ак-Чыраада салбырын каттыштыргаш «О-Шынаа» совхозун тургускан. Ол совхозка уруу кудээзи-биле малчынап, оларга дагдыныкчылап, арга-с\мезин харам чокка берип чораан.
12 слайд
1942 чылдан бээр =г-б\лелиг. Ынак эжи – Тумат Норжаа Сундуйовна. Доржу Казакин10 ажы-т=л\н\ё эргим адазы
Донгак Александра (10 ажы-т=лд\г),
Доржу С\ге-кыс (4 ажы-т=лд\г)
Доржу Владимир (4 ажы-т=лд\г),
Доржу Виктор (2 ажы-т=лд\г),
Доржу Ортун-оол (7 ажы-т=лд\г),
Доржу Доватор (6 ажы-т=лд\г)
Шойдак Гастелло (3 ажы-т=лд\г),
Оюн Лидия (2 ажы-т=лд\г мен),
Балчыр Буянмаа (5 ажы-т=лд\г).
13 слайд
Бичии Доржу эштери-биле хой кадарып чорааш х\режип ойнаар турган. Оон эгелээш-ле х\решке улуг сонуургалдыг апаргаш, 18 хар четпейн чыткаш улуг х\рештерге х\режип эгелээн. 18 харлыында чайлаг найырынга киришкеш \ж\\рлежип \нген. 19 харлап алгаш хамык-ла х\рештерге ш\гл\п эгелээн. 21 харлыг тургаш, +в\р районнуё улуг байырлалынга Моолдуё Убса-Нур аймактан 25 м=ге киришкен х\решке ш\\лген. Тыва автономнуг область турда, х\реш марглылдааларынга шаёналдыг черлерже доктаамал кирип чораан 1967 чылда Моол аймака 128 м=ге х\решкен тыва-моол найырынга ш\гген. Даа кожуунга, +в\рге х=й удаа ш\гл\п, шаёналдыг черлерни ээлээн. Тываныё бирги чери дээш болгулаан маргылдааларга 1961 болгаш 1964 чылдарда \ж\\рлешкен. Оон бээр казакин деп ады уттундуруп Шалыыр Доржу апарган.
14 слайд
Хандагайтыда спорт комплекс т=в\н 2000 чылда Доржу Казакин Ойдуповичиниё ады-биле адаан. 4 чыл улай Май 9-та хоочун м=геге тураскаадып, Хуреш маргылдаазын 18 хар чедир аныяк м=геллер аразында эртирип турган.
2013 чылдан эгелеп Хандагайтыныё стадионун Доржу Казакин Ойдупович деп адап кылган болган.
Амгы \еде бистиё аравыста чок, ол 82 харлыында кызыл дустаан.
15 слайд
Шаёналдары:
2008 чыл июль 30-де спортту сайзырадырынга амы-хууда киирген салыышкыны база х=й чылдарда ак сеткилдиг ажылы дээш ТР-ниё «Арзылаё м=гези» деп х\нд\л\г атты тывыскан;
2006 чыл июль 4-те ТР-ниё Улуг Хуралыныё Хоойлужудулга палатазыныё х\нд\л\г бижии;
«К\ш-ажылдыё хоочуну» деп медальдыё эдилекчизи;
«Куш-ажылга шыёгарал» деп медальдыё эдилекчизи;
В.И Лениниё 100 чылдыё юбилей медалы;
«Соцчарыштыё тиилекчии» деп х=рек демдээниё эдилекчизи.
Х=й санныг х\нд\л\г бижиктрениё эдилекчизи.
16 слайд
Салгалдан-салгалче.
Доржу Казакин Ойдуповчиниё х\решке сонуургалы, салым чаяны авазыныё ханындан келген дизе чазыг чок боор. Чуге дизе авазы Шойдак Шивит Согаровнаныё ачазы Согар улуг м=ге, М=ёг\н-Тайгага чурттап чораан. Х\решке ш\гл\п каарга шаёналы бир уругну кадай кылдыр берген. Олар кады чуртааш 9 оолдуг, 4 кыстыг болганнар.
17 слайд
18 слайд
Практиктиг кезээ.
Х\реш оюнунуё =з\п орар салгалга ажыктыы.
Х\реш оюнунуё д\р\мнери шупту чонга билдингир болгаш, белен. Ону эртирерде янзы-б\р\ белеткел база негетинмес. Чижээ: ча адарынга оюн болур дээн болза чазын база белеткээр, а х\реш дээрге ч\гле шодак-шудак кедип, бодун к\ш-талазы-биле сайзырадып алырга-ла оюнга белен деп болур. Эё-не онзагай ч\\л\ болза кажан ийи м=ге сегиржип алгаш октажыыр деп баарга аарыкчылар ындындан боттары х\режип турар ышкаш алгыржып аарыыры болуп турар.
19 слайд
Тывага кээп турар аалчыларывыс 1900 чылда кээп чораан Поляк эртемдээн Феликс Кон ышкаш х\реш оюнун к=ргеш чаёгыс т\ёнелге кээп турар болган. Ол болза м=гелер шодак-шудакты кедипкештиё «Д=гээ-Баары» деп аялгага шупту деёге девип \нуптерге чер-дээр сирлеёейни берген ышкаш. Тыва чонга х\реш дээрге ч\гле оюн эвес, а байырлал дизе чазыг чок боор.
20 слайд
М=ге кижиниё тиилелгези дээрге ч\гле салгалдан-салгалче дамчып чоруур салым-чаяны эвес, а м=гениё \р \еде шудургу кызымак ажылыныё туёнели болур.
Ынчангаш черле м=ге кижи кандыг кижи боор ч\вел, кайы-хире м=геллер билир эвес, мээё =гбелеримни билир бе дээн сорулга-биле школамда ==реникчилерге дараазында анкетаны чоргустум.
21 слайд
+=реникчилерниё узел-бодалдары.
Дус-Даг ниити билиг ортумак школазында ==реникчиге м=ге кижи кандыг кижи боор ч\вел, кайы-хире м=геллер билир эвес, мээё =гбелеримни билир бе дээн сорулга-биле анкета чоргускан мен.
Х\н\: февраль 25
Клазы: 8-9
Шупту киришкен: 32
22 слайд
Анкетамныё бир дугаар айтырыы болза «М=ге кижи дээрге кандыг кижи болурул?» ==реникчилерниё харыыларын т\ёнеп к==р\мге 17 кижи (53,1%) к\шт\г кижи деп харыы берип турар, 12 кижи (37,5%) шыырак, 11 кижи (34,3%) дидим, 7 кижи (21,8%) тура-соруктуг, 3 кижи (9,3%): харыы бербээн; х=рээ калбак, арга билир, девиири чараш, 2 кижи (6,25%) дыка чемнениир, алдарлыг, сеткилдиг, чоргаар, д=ёмээ чоон, кулаа манчы, чангыс харыылар (3,1%): семис, чонга \легерлиг, кашапагай, ч\тк\лд\г, шынганнарлыг.
23 слайд
Бо харыылардан к==рге болза м=ге дээрге – к\шт\г, шыырак, дидим, тура-соруктуг кижи болуп турар. Бодаарымга кол ч\ве чонга \легелиг боору деп бодаар мен. Ч\ге-дизе кижи б\р\з\ м=ге бооп чаятынмас болгай, ынчангай «М=ге» деп атты бужартатпайн, бокталдырбазы чугула. Чамдык аныяк оолдарны эскереримге м=ге бис дээш бажын силгип кылаштажырлары база бар болгай, кыдыындан к==рге бир талазында ч\дек, бир талазында кээргенчиг-даа ышкаш к=ст\р, угаан-медерелиниё кызыызында-даа ирги бе? Ынчангаш м=ге кижи чараш адын чонга х\нд\ткелдиг кылдыр эдилээри к\зенчиг.
24 слайд
Ийиги айтырыг: «+в\р кожуунун Хандагайты суурунда спортивный комплексти эё-не баштай кымнын ады-биле адаан турганыл?» \ш харыыныё бирээзин шилип алыр:
А)Дидим-оол
Б)Шалыыр Доржу
В)Сайын-Белек
Дидим-оол дээш 3 кижи (9,3%), Шалыыр Доржу 28 кижи (87,5%), Сайын-Белек – 0, харыы бербээн 1 кижи (3,1%).
32 кижиниё аразындан 28 кижи шын харыыны берген болуп турар.
25 слайд
/шк\ айтырыг: «Шалыыр Доржу дээрге кымыл таныыр сен бе?». «Ийе» деп харыыны 12 (37,5%), «Билбес мен» - 13 (40,6%), харыы бербээн – 4 (12,5%), танывас дыёнаан мен – 2 (6,2%), Хандагайтыныё стадион ады-биле адаан – 3 (9,3%).
Шалыыр Доржу деп =гбе м=гевисти =зуп орар салгалывыс чедир билбес деп ч\\л бо салган айтырыымдан илерээн.
26 слайд
Д=ртк\ айтырыг: «Шалыыр-Доржу кандыг ат алган м=ге ч\вел?». Харыылары: «Арзылаё» - 13 (40,6%)
«К\ч\тен» - 3 (9,3%)
«Начын» - 2 (6,2)
«Билбес» - 14 (43,7%)
Х=й кезиинде уруглар Шалыыр Доржу м=гениё алган адын билбес болуп турар. 13 кижи билир болганы ==р\нчуг.
27 слайд
Бешки айтырыг «Бистин чер чурттуг улгады берген м=гелернин аттарын бижип к=р\нерем?». Уругларгыё харыылары: 30 кижи Куулар Чимитти бижип турар, 17 кижи – Д\вендей Буян, 15 кижи – Ажы-оол Чечен-оол база Д\пч\н Артур, С\р\н Борис база м=ге Анай-оолду бижип демдеглээннер.
28 слайд
Алдыгы айтырыг «Бистин чер чурттуг аныяк м=гелернин аттарын бижип к=р\нерем?». Харыылары: 25 кижи Седен-оол Ким, 24 кижи – Одай Алдын-Сай, 22 кижи – Седен-оол Салим, 18 кижи – Доржукай Оттук, 12 кижи – Тежик Отчугаш, 6 кижи – Куулар Сергек, Тумат Сайын-Белек, Тувендей Сайын-Белек, Куулар Субудай дээш оон-даа =скелерни бижип турарлар. Боттарыныё \е-черге м=гелерин бижип турарын эки деп санаар дыр мен. Ылап-ла бо \ст\нде ады кирген оолдар дээрге чаёгыс удаа эвес байыр наадымга ш\\лген бистиё чаёгыс чер чуртувустуё т=лептиг оолдары дыр.
29 слайд
Т\ёнел.
Улустуё аас-чогаалы уругларныё кижизидилгезинге бир чугула ч\\лд\ ээлеп турар. Шаандан тура тыва тоолдарда м=ге кижини онзагай кылдыр к=рг\з\п чораан.
Доржу Ойдуп Казакиновичиё м=ге болур салым-чаяны авазыныё ачазындан дамчып келген. Х=й чылдарда чолаачылап ажылдап чораан. Оон уругларыныё чанынга мал-маган =ст\ржуп кады-чуртап оларга арга-с\мезин берип чораан.
30 слайд
Сонуургалыныё аайы-биле х\режип эгелээш, «Арзылаё» атка чедир х\решкен. Ооё ады-биле Хандагайтыныё спорт комплекзин, ооё соонда стадионун адап кааны анаа эвес. М=ге ады – Шалыыр Доржу. Х\реш \езинде удурланыкчызын октаар аргазы шелип актаптар боорга Шалыыр деп атка четкен дээр чораан.
Ачамныё ук-т==г\з\н\ё бир адырында Шалыыр Доржу бар болганынга ==р\\р мен. Ч\ге дизе мээн соомда =з\п орар дуёмам Бай-Белек улуг =гбе м=геллер ышкаш х\режиир боор деп б\з\рээр мен.
31 слайд
Кылып чоруткан анкетамныё т\ёнели-биле к==рге улгады берген м=гелерни эки билбези тодаратынган. Шалыыр Доржу м=гениё ук-салгалдарын тыпкаш мурнунда салган сорулгаларымны чедип алган мен деп бодаар мен.
Келир уеде ч\гле мооё-биле кызыгаарлап кагбайн ачамныё ачазыныё адырындан м=гелерни илередип хандыр ==рениир деп сорулганы салдым.
Рабочие листы
к вашим урокам
Скачать
6 661 524 материала в базе
Настоящий материал опубликован пользователем Куулар Чечен Кара-ооловна. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт
Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.
Удалить материалВаша скидка на курсы
40%Курс повышения квалификации
72/108 ч.
Курс повышения квалификации
36 ч. — 144 ч.
Курс профессиональной переподготовки
300/600 ч.
Мини-курс
6 ч.
Мини-курс
3 ч.
Мини-курс
4 ч.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.