Проект на тему "Сарыгларларнын чурттап чораан хонаштары"

• 1 слайд

  Бора-Тайга ортумак школазы
  
  
  
  Сарыгларларнын чурттап чораан хонаштары.
  Республиканын «100 ажыдыышкыннар болгаш тывыштар» проектизи
  «Торээн черлеривис аттары» деп угланыышкынга.
  
  Ажылды Бора-Тайга ортумак
  школазынын , 1-ги категориянын
  эге класс башкызы Сарыглар
  Чечек Дугаар-ооловна кылган
  
  

• 2 слайд

  Ажылдын планы
  1 Сарыгларлар аймаа кандыг болуктерге чарлырыл.
  2 Сарыглар-Адырда, Чечектигде черлер аттары.
  3 Огбелеримнин кыштап, чазап, кузеп чораан черлеринин аттары.
  4 Туннел кезээ.
  

• 3 слайд

  Ажылдын кол сорулгазы
  
  
  Сарыгларларнын чурттап чораан черлеринин атарынын тывыланынын тоогузун чыып кылыр.
  

• 4 слайд

  Авам, ачам Сарыглар уктуг. Ынчангаш авамнын торел болууннун чуртап чораан хонаштарын сонуургап, тоогузун билип алыр сорулга-биле «Сарыгларларнын чурттап чораан хонаштары» деп теманы шилип алган мен.
  Авамнын авазы, ачазы-даа Сарыгларлар, а ачамнын авазы Сарыглар уктуг.
  

• 5 слайд

  Сарыгларларны 4 болукке чарар
  1. Анаа Сарыглар – анаа бодуун, ажылчын араттар.
  
  2. Клыжын Сарыглар – кылчагар узун дээн, моге, ус-шевер улус.
  
  3. Ак-Ооруунун Сарыгларлары – Ак-Ооруунга чурттап чораан Сарыгларлар.
  
  4. Азар Сарыгларлар – ол 2 уткалыг :
  а). Азар, мегелээр, кайгал улус дээн хевирлиг;
  б). 9 дээрлернин бирээзи болур «Азар» деп дээрде чурттап турар Азарлар деп торел болуктен укталган чадавас.
  

• 6 слайд

  Авамнын авазынын торел-болуу Клыжын Сарыгларларга хамааржыр, олар кончуг узун, моге-шыырак , ус-шевер улус.
  
  Кандыг-даа кижи торуттунген черлиг, торээн булуннуг. Торээн черинге , чуртунга ынакшыл торээн булунундан эгелээр. Торээн чери дээрге улуг, делгем чурттун хензиг кезии. Тыва кижи шаандан тура чурттап, чылдын 4 уезинде мал-маганын остуруп, семиртип алыры-биле оът-сигенниг черлерни шилип ап , хонаштарын солуп чораан.
  Кижи бурузунун торээн чери аттыг, сыптыг . база ол ат тыптып келген тоогулуг.
  Торел болуунун чурттап чораан черлеринин тоогузун билип ап ол черлернин аттарынын тывылган тоогузун билип алыры чугула солун деп бодаар мен.
  Сарыгларларнын чурттап чораан черлерин тодарадып , ол черлернин аттарынын тывлгын тоогузун сонуургап авамнын улуг назылыг даай-авазы Калдар Норбуевнадан база моон мурнунда улуг назылыг чурттакчылардан удуртукчу башкымнын чыып турган ажылдарын ажыглап бо ажылды кылган мен.
  

• 7 слайд

  Сарыглар Борбак-оол Дуктуг-оолович, Сарыглар Хурен-оол Бавыкаевич ( 70 харлыг тургаш чугаалаан, амгы уеде бистин аравыста чок) база Амбар-оол Сереновичинин (65 харлыында чугаалаан, амгы уеде бистин аравыста чок) чугаазы-биле Чечектигде, Сарыглар-Адырда черлер аттарынын твылганы мындыг:
  

• 8 слайд

  Улуг -Белдир
  Холчуктугден
  Чечектигже чоруткан оруктун каттышкан черин Улуг-Белдир деп адаар. Ол уш хемнин белдири. Ында Сарыгларларнын дагып чораан улуг оваазынын орну бар.
  
  

• 9 слайд

  Чечектиг
  Чечектигге шаандан тура дыка хой чон чурттап чораан.Чок болган улусту чевегге салыр,чевег кончуг хой боорга Чевеглиг
  деп адап турган дээр. Хувискаал соонда, ол атты чараштап, эде Чечектиг деп адаан.
  

• 10 слайд

  Сарыглар-Адыры
  Чечектигнин он талазынче унген адырын
  Сарыглар-Адыры деп адаар. Анаа шаандан тура Сарыгарлар чурттап чораан болгаш ол чернин ады оон тывылган. Тоогу чугаада орта шаанда Сарыглар Адаккан , Шулукан алышкылар чурттап чораан дээр.
  

• 11 слайд

  ЧАЛБАК-ООРГА
  ЧАЛБАК-ООРГА ЧАЛБАК , ДЕСКИ ЧЕР. КИЖИНИН ООРГАЗЫ ЫШКАШ КАЛБАК, ДЕСКИ. АНАА ШААНДА ХАМНАР ЧЕВЭЭ САЛЫР ТУРГАН. СЕРИГЕ САЛЫР. 4 ТОЖЕКТИН КЫРЫНГА ЫЯШТАР САЛГАШ , ООН КЫРЫНГА САЛЫР. ЧАНЫНГА ЫЯШКА ХАМНЫН ДЕРИГ-ХЕРЕКСЕЛИН АЗЫП КААР. ХАМ КИЖИНИ АРЫГ СООКТУГ ДЭЭР. ЫНЧАНГАШ АРЫГ , АК , ДЕСКИ ЧЕРГЕ ЧЕВЕГНИ САЛЫП ТУРГАНЫ ОЛ.
  
  

• 12 слайд

  АК – САЯК
  АЪТ БОЛЗА ДЕСКИ ЧОРУКТУГ САЯК
  ДЭЭН ЫШКАШ , АК ДЕСКИ ЧЕР.
  ЫНЧАНГАШ ОНУ АК-САЯК ДЭЭН.
  

• 13 слайд

  УЛУГ-ОЙ
  ЧЕЧЕКТИГНИН ХОЛ ТАЛАЗЫНЧЕ УНГЕН КАЪТ. УЛУГ ХЕМЧЭЭЛДИГ БОЛГАШ БОДУНУН ХЕМЧЭЭЛИ-БИЛЕ АДЫН АЛГАН.
  

• 14 слайд

  ХЕРТЕШТИГ
  САРЫГЛАРЛАРНЫ УЛУС ХЕРТЕШ УРУГЛАРЛЫГ, ООЛДАРЛЫГ ДЕП ЫРЛАЖЫП ЧОРААН. ОЛ ЫРЫДАН ТЫВЫЛГАН ДЭЭР. ОЛ ЧЕРНИ ЧОЛДАК - КАДАЙ АДЫРЫ ДЕП БАЗА АДААР , ОРТА ОНДАР БОРБАК-ООЛДУН АВАЗЫ ЧОЛДАК КАДАЙ ЧУРТТАП ЧОРААН. ЫНЧАНГАШ ОНУ ЫНЧА ДЭЭН.
  

• 15 слайд

  Туруг
  Сарыглар-Адырынын бажында Туруг бар. Оон кырынга унуп кээрге Сут-Холдун бугу боду коступ турар
  

• 16 слайд

  
  
  
  Кажаалыг-Ой
  Долгандыр даг,хая-биле хурээлеткен. Кажаалап каан ышкаш. Оон оргулааш черинге кыштаг кылган. Ынчангаш Кажаалыг-Ой дээн
  
  
  
  

• 17 слайд

  Мыйыстыг-Ой
  Сарыглар-Адырынын алдыкы унген хеми. Орта сыын турлаа турган болгаш хой сыын мыйыстары душкеш чыдып каар. Баштай Сыын-Мыйыстыг-Ой деп адап турган, оон чоорту Мыйыстыг-Ой бооп арткан.
  
  Оруктуг-Ой
  Кыр кырынче унер улустун оруу. Аргыжар оруктуг чер боорга ынчаар адаан.
  

• 18 слайд

  Улуг-Ой
  Чечектигнин Хол талазынче унген улуг каът. Улуг хемчээлдиг болгаш, бодунун хемчээли-биле адын алган.
  
  Шунмек-Одек
  Улуг-Ойнун аксында Шунмек-Одек деп чер бар. Ол авамнын ачазынын авазы, кырган-авам Чолбеней уруу Айбаангы деп улуг хам эненин кыштаа. Шунмек – мозур дээн.
  
  Биче-Каът
  Шунмек –Одектен ырак эвесте чайлаан Биче-Каът дээр. Арга иштинде бичии каът аксы чер боорга ынчаар адаттынган.
  

• 19 слайд

  Кырган-авам Калдар Норбуевнанын чугаалаары-биле алырга , оларнын чурттап чораан черлеринин дугайында мындыг:
  Кыштап чораан чери Чушкут кыры. Бедик даг кыры чер. Ынаар чугле аът, шарыга чудуртунуп алгаш кожер. Сарыгларларнын хой кезии анаа кыштаар турган. Чушкут – дээрге чушкуу ышкаш онгак, даглар-биле хурээлетинген, чугле мурнуу талазындан унер, оон Ак хем коступ чыдар.
  Чушкуттун мурнуу талазында ийи тейлер бар. Ону Хараар-Тейлер дээр. Оон ады кыштагже чуу кел чыдарын харап коор тейлернин бар болганындан тывылган.
  Одектин чоон талазында Сан салыр бар. Ында кижи ышкаш даштын кырында сан салыр калбак хая салып каан. «Ырактан коорге борттуг кижи орган ышкаш»-деп кырган-авам чугаалаар.
  Ол черни сан салыр чернин туружу-биле адаан.
  Чушкуттун артыы талазында Хоюткулуг-Кожагар деп чер бар.Даг кырында улуг ак даштардан кылган хоютку бар, ол ат оон тывылган.
  

• 20 слайд

  Хар эрип , чылый бээрге, кыштагдан чазагже кожер. Огбелеримнин чазап чораан черлери Чинге-Хову бетинде Сарыг-Хая . Ортаа-Тал, Сайыр-Аксы, Ак-Чыраа, Чалбак-Шык, Шолдээ-Тей ол ынчаар.
  Ортаа-Тал – шолдун ортузунда , кара суг унун тургаар талдар унген, ынчангаш ону ынчаар адаан. Оон унун тургаар Сарыгларлар кожуп чурттап чазап, кузеп чораан.
  Сарыг-Хая – кузег чер . Сарыг-сарыг хаяларлыг дагжыгаш чаны, ынчангаш ол кузегни Сарыг-Хая дээн.
  Чалбак-Шык – мал одарынга тергиин, делгем, калбак шыктыг чер.
  Шолдээ-Тей – шол ортузунда тей. Оон чанынга чазаглаар турган.
  Ак-Чыраа – оон девискээринде ак сулагай талдар унген. Ынчангаш ол черни ынчаар адаан.
  

• 21 слайд

  Туннел кезээ
  Торэл билбес – турээр, тоогу билбес тоорээр дээр болгай. Ынчангаш торел болуунун тоогузун билип ап чорууру чугула дээрзин билдим.
  Ажылымны тондуруп тура дыннакчыларны база торел болуунун тоогулуг черлерин чыып бижииринче кыйгырар-дыр мен.
  

• 22 слайд

  Информаторлар
  Ондар Амбар-оол Серенович, 1941 ч. Бора-Тайга суур.(1996 ч.дыннап бижээн)
  Сарыглар Хурен-оол Давыкайевич,1931ч. Бора-Тайга суур. (1996 ч. дыннып бижээн)
  Сарыглар Борбак-оол Дуктуг-оолович,дээди эртемниг башкы,тоогучу.( 1996 ч)
  Амырмит Калдар Норбуевна 1936 ч., 77 харлыг.
  Сарыглар Чечек Дугаар-ооловна. Бора-Тайга школазынын эге класс башкызы.