Проектная работа по краеведению "Лопсан-Самбуу Шалыктын салым-хуузу" (4класс)

• 1 слайд

  Күүсеткен: Уржанай Наадым Отчугашович, О-Шынаа ортумак ниити билиг школазының 6-гы клазының өөреникчизи
  ЛОПСАН-САМБУУ
  ИДАМОВИЧ
  ШАЛЫК
  Тес-Хем кожууннуң О-Шынаа ортумак ниити билиг школазы
  

• 2 слайд

  Шалык
  Лопсан-Самбуу Идамовичиниң
  хуу салымы
  ТЕМАЗЫ:
  

• 3 слайд

  Сагыш-сеткил саймаараткан
  Самагалтай, Самагалтай!
  Шалык, Чооду, Соян, Оюн
  Шагдан чурттаан Самагалтай!
  
  Хоор чоннуң аразынга
  Ховар аттар чаяаттынган
  Чооду, Шалык, Сояннарлыг
  Чоргаар суурум Самагалтай!
  
  Зинаида Самбуу
  

• 4 слайд

  Ажылды шилип алган чылдагааным
  Ада-өгбемниң, төрел-дөргүлүмнүң ук-төөгүзүн шинчилеп, өөренип алыры – мээң бир кол сонуургалым. Мээң ачамның төрел ук-дөзү болур аймаа – Шалыктар болур.
  «Шалык» төрел-бөлүктүң төөгүзүн сонуургап тургаш, оларның аразында ховар дээн кижилер чораан деп чувени билип алган мен.
  2010 чылдын алды айда О-Шынаа сумузунга «Лопсан-Самбуу Шалык» аттыг спорт шөлүн ажыдарга, чогум кым деп кижи чүвел ол деп чүвени кырган-авам Кара-кыс Санааевнадан айтырарымга, ол Лопсан-Самбуу Шалык дээрге Тыва Арат Республика үезинде улуг эрге дужаалга ажылдап чораан кижилерниң бирээзи, О-Шынааның үндезин чурттакчызы деп тайылбырлады. Лопсан-Самбуу Шалык мээң кырган-авам Кара-кыс Санаавенаның ачазы Самба Санааның честези чораанын база билип алган мен. Ынчангаш, ооң ук-төөгүзүн шинчилээр деп бодап алган мен.
  
  

• 5 слайд

  Шинчилелимниң сорулгазы:
  Шалык Лопсан-Самбуу Идамовичиниң
  хуу салымын шинчилээр;
  

• 6 слайд

  Шинчилелим уезинде кандыг айтырыгларга харыыны билип алыксап турар мен:
  «Шалык» төрел-бөлүк деп кымнарыл ол?
  Лопсан-Самбуу Шалык деп кымыл ол?
  Лопсан-Самбуу Шалыктың салым-хуузу.
  Лопсан-Самбуу Шалык баштайгы тыва чогаалчыларның бирээзи;
  О-Шынааның чурттакчылары Лопсан-Самбуу Шалыктың дугайында кандыг бодалдарлыг болгаш хамаарылгалыгыл?
  

• 7 слайд

  «Шалык» төрел-бөлүк деп кымнарыл ол?
  Шалыктар Тес-Хем кожууннун О-Шынаа суурунда , Өвүр кожуунда хөйү-биле чурттап чоруурлар.
  Шалык кожууннуң чагыргазы 1921 чылдың сес айга чедир Моолга чагыртып чораан. Шалык кожууну шагда Моолдуң Улаастайга Чанчын сайытка чагыртып турда, Таңды тос кожууннуң Амбын ноян дүжүлгезинге Комбу-Доржу эргелеп-башкарып турар үеде, аңаа хамаарышпас, чагыртпас тускай турган.
  Шалык чон шаандан тура-ла эп-найыралдыг, бүгү чүвеге чүткүлдүг, үениң байдалы-биле сарыг шажын номналынга бердинген, хүрээ-хиит шажын номналынын өөредиин өөренип, билип алырынга чүткүлдүг, кызымак, ховар дээн кижилер оларның аразынга турган. «Шалык аймактың беш харлыг оглу чарыш аъдын чавыдактаптар апаар, а кыс уруг хайдак өшкүнү сааптар шинектиг кылдыр өзер ужурлуг» деп шалык чоннуң ажы-төлүнге негелдези, сорулгазы ындыг турган.
  
  
  

• 8 слайд

  Шалыктар төрээн чуртун, төрел чонун чечен-мергени-биле, тывызыы-биле мынчаар алгап ырлажып чораан болгаш ырлажып чоруурлар:
  Деспең, Серлик чуртумайны
  Дески шалык чонумайны.
  Баян-Оваа чуртумайны
  Бай-ла шалык чонумайны.
  
  Дескилешкеш, шуурганай бээр
  Деспең хеми элдеп хем боор.
  «Деспи» эъдин сыгажы бээр
  Дески Шалык хөктүг чон боор.
  
  

• 9 слайд

  Лопсан-Самбуу Шалык деп кымыл ол?
  Лопсан-Самбуу Идамович Шалык 1908 чылда Тес-Хем
  кожууннуң О-Шынаа сумузунга малчын араттын өг-бүлезинге
  төрүттүнген.
  Лопсан-Самбуу Идамович Шалыктын адазы: көк чиңзелиг,
  моол бижиктиг Идам (Хөнекей – шола ады) мээрең деп
  кижи турган. . «Эр кижи дошкун чаа-чалбакка эвес, эртем-
  билигниң чадазынга өөренген турар» деп Идам (Хөнекей)
  мээрең оолдарын сургап өстүрүп чораан.
  Оон ажы-төлу шупту сес кижи турган, оларны шалык аймактың
  ховар дээн кижилериниң санынга киирип турганнар.
  Идам мээреңниң хөй оолдарының аразындан улуу Кижиир-
  оол Шалык - Шалыктың Деспен хүрээзинге өөренип
  тургаш, дөрт чыл эрткенде, Улан-Баторнуң Кандан хүрээзинге
  өөренип чоруткаш, ону дооскан соонда Деспен хүрээзинге
  ажылдап турган. Ооң дуңмазы Лопсан-Самбуу Шалык база-ла Деспен хүрээзинге өөренген,
  ону дооскаш, Улан-Баторнуң Кандан хүрээзинге өөренип турда Тывага 1921 чылда
  Революцияның чалгыы диңмиреп турган. Аныяк Лопсан-Самбуу Шалык 1924 чылда өскен төрээн чурту - О-Шынаага чанып келген.
  

• 10 слайд

  
  
  1924 чылда О-Шынаага чанып келгеш, 1925 – 1928 чылдарда О-Шынаа сумузунуң аныяктар эвилелиниң үүрүнүң даргазынга, бир чыл ажыр суму секретарьлап ажылдаан;
  1930 – 1934 чылдарда Москвага КУТВ-ту дооскан. Чанып келгеш, Тес-Хем кожууннуң даргазы, Араттың революстуг намының кожуун комитединиң секретары болуп ажылдаан. Ооң соонда Тыва Арат Республиканың Сайыттар чөвүлелиниң секретары турган;
  1935 чылда Тыва Арат Республиканың Төп Комитединиң Төп контроль комитединиң даргазынга чедир депшээш, аңаа ийи чыл ажылдааш, республиканың прокурорунга ажылдаан.
  1937 чылдан эгелеп, ТАР-ның Моолга элчини бодуп ажылдаан; Ийи чурттуң аразынга баштайгы харылзааны ол тудуп эгелээн. Улан-Баторга бир чыл ажылдаан.
  1938 чылдан эгелеп Кызыл хоорайның чагыргазының даргазынга ажылдап турган. Ол дүжүлгеге ажылдап тургаш, ТАР-ның Биче Хурал кежигүнүнге соңгуткан.
  
  Лопсан-Самбуу Шалыктың
  ажылдап чораан черлери:
  

• 11 слайд

  Кызыл хоорай чагыргазының даргазы Лопсан-Самбуу Шалыктың 1938 чылдың октябрь
  17-де болган чагырга хуралынга берген отчедундан:
  Кызылда 15 кудумчу бар: Кызыл партизан, Ленин, Интернационал, Элезин (амгы Гагарин), Нам, Шагдыржап, Чулдум, Щетинкин, Кочетов, Малчын, Найырал дээш оон-даа ынай (өске дөрт кудумчуну адаваан). 701 бажың бар, оларның 285 крышалыг, 470 крыша чок. Хоорайда 29 өөреникчилиг чаңгыс тыва эге школа ажылдап турар. Хоорайның чурттакчылары – 5734, оларның иштинде тывалар – 648, орустар – 5086. Мында Ээрбек, Баян-Кол, Сесерлиг, Тапсы сумуларының чурттакчылары база кирип турар. Хоорай чурттакчылары 1548 солун, сеткүүл чагылгалыг.
  Салымныг уран чогаалчылар, оюн-шиичилер, ыраажылар, хөгжүмчүлерге Тока, Чымба, Ховенмей, Сарыг-оол, Мунзук, Кара-кыс оларны адаан.
  Хоорай чагыргазының даргазы Шалык Лопсан-Самбуу бодунуң илеткелинге четпестерни айытпышаан, мынча деп база чугаалаан: «Мооң мурнунда удаа-дараа даргалап турган контрреволюстуг Серен, Сайын, Тастай-оол суглар тудуг, бажың тудар кандыг-бир ажыл-агый, үлетпүр-бүдүрүлге тургуспайн, амы-хуунуң херээн кылып, стол артынга олуруп алгаш, хора чедирип турганнары ол-дур».
  
  

• 12 слайд

  Хоорайның сайзыралын
  үш аңгы үеге деңнеп көөр болза:
  

• 13 слайд

  1930 чылдарны тончузунде бистин чуртувуска актыг кижилерни буруу чок черге хилинчектеп, човуланны онаап, дайзыннарга саттынып турар силер деп чыпшыр тудуп, адып-боолап, шиидип, хой-ле ханныг уулгедиишкиннерни чамдык кижилернин чорудуп турганын тоогу херечилеп турар. Ону номнардан, солун-сеткуулдерден-даа билип ап турар бис.
  Чуртка ол халаптыг аажылаашкыннын уржуктары бистин бичии Тывавысты база оюп эртпээн. Революстуг херекке удур деп буруудаашкынга чугле ужен харны узе четкен Тес-Хемнин Деспен, Серликке оон хемнеринге, дагларынга оскен анчы, малчын бодуун араттын оглу Лопсан-Самбуу Шалык база буруудаттырган.
  
  
  
  
  
  1938 чылда хоорайнын ажыл-амыдыралын илеткелге таныштырып тура чамдык кижилерни шугумчулээн соонда ону Сат Чүрмет-Дажы, Оюн Данчайларның херээниң киржикчизи кылдыр буруудаттыргаш 15 чыл кара-бажынга олурар кылдыр шииткен.
  1943 чылда Лопсан-Самбуу Шалык репрессияга таварышкан соонда ооң кадайы Кочуңнуң Кызылга чурттап турган бажыңын, эт-хөреңгизин хавырып аппаарга, ол ие үш оолдарын эдертип алгаш, Тес-Хемниң О-Шынаага 1944 чылдың күзүнүнде чедип келген.
  Лопсан-Самбуу Шалыкты политиктиг херектээн дээш Норильскиниң рудниктеринге хуусаазын эрттирип, кадыг ажылдарга ажылдадып турган. Ол 1955 чылда хосталып, чуртунче чанып келген. Чанып кээрде, кадыы баксырап, аарыг кижи кылдыр чанып келген. Төрээн черинге чанып келгеш, Тес-Хем кожууннун Самагалтай суурга амыдырал-хандырылга пунктузунга мастерлеп ажылдап тургаш, кадыынын баксырааны-биле эмчиден ыравайн, хосталгага үш-ле чыл чурттааш, 1958 чылда 50 харлыг тургаш, чырык өртемчейден, үш
  оолдарындан чарылган.
  
  
  
  
  
  

• 14 слайд

  «Кандыг-даа байдалда чувенин шыны херек. Шын кажан-даа тиилээр, оолдарым!» – деп, улуг оглунга чагаан чугаазында дег Сталинниң удуртулгазын сойгалаан сөөлүнде, аңаа хамааты атты 1968 чылда дедир эгидип, буруу чок деп агарткан. Ол дугайында 1988 чылда «Шын» солун чырыткан.
  
  
  
  
  
  

• 15 слайд

  Тывага болган политиктиг шаажылал төөгүзүнге
  тураскааткан МУЗЕЙ
  Музейнин адрези: Кызыл хоорай,
  Комсомольская кудумчузу, бажың 5.
  Октябрь 30-де Политиктиг репрессияга таварышканнарның сактыышкын хүнү
  Политиктиг репрессияга таварышканнарга тураскаал
  Музейде делгеттинген экспонаттар
  

• 16 слайд

  
  Шалык Лопсан-Самбуу үш оолдуг, ооң өөнүң иштиниң адын Саңчат Кочуң Чалаң-ооловна дээр турган. Ооң оолдары ачазының долу ат-сывын безин эдилээр аас-кежик чок болганы хомуданчыг. 1947 чылда оларның үшкү класска өөренип турган оглун «контр-идегет» кижиниң оглу дээш школадан үндүрүптерге, ооң кадайы Кочуң Чалаң-ооловна оолдарын эдерткеш, Берт-Дагже чоруй барган. Ол оолдарын өөредип, эртем-билигге чедирип алыр дээш оолдарының фамилиязын «Тондуп», адазының адын «Корчук» кылдыр өскерткеш, Берт-Даг школазынга өөредип турган. Лопсан-Самбуунун оолдарының авазы Кочуң Саңчат 1952 чылда аарааш Берт-Даг суургу мөчээн. Оларның оолдарынын улуу Тондуп Делгер Кочукович Каа-Хемниң Дерзиг-Аксы школазынга башкылап чораан. Бичиизи Тондуп Сергей Кочукович Тес-Хем райпозунга үр үеде товароведтеп ажылдап чораан.
  
  
  
  
  
  
  Тондуп Делгер Кочукович
  
  
  
  
  
  Тондуп Сергей Кочукович
  
  
  
  
  

• 17 слайд

  Лопсан-Самбуу Шалык
  баштайгы тыва чогаалчыларнын бирээзи
  
  Кызыл хоорай чагыргазынын даргазы, ТАР-нын Биче Хурал кежигуну Шалык Лопсан-Самбуу чугле ажылы-биле эвес, черле угаан-сарыылы-биле мурнакчы болгаш идекпейжи, ховар кижилернин бирээзи турган. Ол спортчу маргылдааларга-даа, уран чуул корулделеринге-даа мурнуку одуругларны ээлеп келген. Оон баштайгы тыва чогаалчыларнын бирээзи. Оон бижээн шулуктери «Арат намнын – ачызында» 1941 чылдын № 1 «Революстун херели» сеткуулге (арын 27) парлаттынган. «Улуг-Хемим» деп шулуу дараазында № 2 «Революстун херели» сеткуулге парлаттынган.
  
  
  
  
  
  

• 18 слайд

  О-Шынаа сумузунуң чурттакчылары
  Лопсан-Самбуу Шалыктың дугайында
  кандыг бодалдарлыг болгаш хамаарылгалыгыл?
  
  О-Шынаа сумузунуң чону Лопсан-Самбуу Шалыктың дугайында, ооң эртем-билигге сундулуун, ажыл-агайга кызымаккай чораанын сактып чугаалажып чоруурлар. Ооң чырык адынга тураскаадып 2010 чылда сумуда чаа Спорт шөлүн ажыдып, ооң адын моңгежидип адаан. Аңаа Лопсан-Самбуу Шалыктың оглу Тондуп Сергей Кочуковичиниң Самагалтай суурда башкы болуп ажылдап чоруур уруу Даргат Эльвира Сергеевна кээп кызыл кожааны кескен. О-Шынаа ортумак школазынга Шалык Лопсан-Самбуу Идамовичиниң музейин тургузар деп шиитпирлээш, аңаа материалдарны чыып эгелей бергени өөрүнчүг.
  
  
  
  
  
  

• 19 слайд

  О-Шынаа сумузунда
  Лопсан-Самбуу Шалык аттыг
  спорт шөлүнүң ажыдыышкыны
  

• 20 слайд

  Ажылымның түңнели:
  
  Шалык төрел-болук чоннуң аразында Тыва Арат Республика үезинде улуг эрге-дужаалга ажылдап чораан база бир депшилгелиг кижилерниң бирээзи, О-Шынааның үндезин чурттакчызы Лопсан-Самбуу Шалык. Оон төрүттүнгенинден бээр 2014 чылда 106 чыл болур. Ону таныыр, билир турган кижилер сактыышкыннарында оон ажыл-ишке кызымаан, бодунуң бодалы дээш туржуп билир, шынчы чораанын айтып турары дээрге-ле, ооң улус-чонга көргүзүп чораан ачы-хавыяазы.
  Кызыл хоорайнын чагыргазының даргазы тургаш оон кылып чорудуп турган ажылын бедии-биле үнелеп турганын 1988 чылдын ноябрь 8-те үнген «Шын» солунга Эдуард Донгактың бижээни «Ийи деңнелге» деп чүүлүнде тодаргайы-биле бижээн.
  Бир эвес аңаа онаашкан аар хоп-нүгүл эвес болза, Тываны чаа орук-биле хөгжүдеринге, Кызыл хоорайны, төрээн кожуунун, төрээн суурун сайзырадырынга эвээш эвес үлүүн, угаан-бодалын, күжүн харам чокка бээр кижилерниң бирээзи турары чугаажок.
  Ынчангаш Шалык уктуг Лопсан-Самбуу Идамович Шалык Тыва Республиканың төөгүзүнге төлептиг кижи болуп балалбас исти арттырган.
  
  
  
  
  
  

• 21 слайд

  Ажыглаан литература:
  
  «Лопсан-Самбуу деп кымыл?» Тараачы Ликтан, «Шын», 2004 чылдын май 13;
  «Шын тиилээр, оолдарым» Делгер Тондуп, «Шын» 1988 чыл;
  «Шалык Лопсан-Самбуу – чагырга даргазы» Чооду Кара-Куске, Хем-Белдири, 1988 чыл, январь 23;
  «Чагыргавыс даргазы – Шалык Лопсан-Самбуу!» Чооду Кара-Куске, Хем-Белдири, 2001 чыл, август ай № 16;
  «Лопсан-Самбуу Шалыктын адын монгежитсе» Тарачи Ликтан, Самагалтай, 2008 чыл, июнь 19;
  «Ийи деннелге» Эдуард Донгак, «Шын», 1988 чыл, ноябрь 8;