Программа внеурочной деятельности "Улусчу ужурлар"

«Улусчу ужурлар» ооредилге эртеминин

1-ги класска программазы

«Тос-ла чузун малымайны азыраза байыыр-ла мен». 68 шак.

№	Тема	Словарь	Шагы	Хуну
1	«Тос-ла чузун малымайны азыраза байыыр-ла мен».	Байыыр-ла	1
2	Малдан халбактанган – бай, черден халбактанган – тодуг.	Халбактанган	1
3-4	Азырал малдарнын болуктери: шээр мал, бода мал, чылгы мал.	Болук	2
5-6	Азырал малдарнын он-чузуну. Шээр малдар.	Ат хуваалдазы	2
7-8	Азырал малдарнын он-чузуну. Бода малдар.	Доруг, шилги	2
9	Эр кыс болгаш чаш малдарнын ат хуваалдазы.	Хунан, лонен	1
10	Салгал малы, Ыдык малы, Эжелик малы.	Ыдык,эжелик	1
11	Малдын им-демдээ.	Им	1
12-13	Мал толун алзыры – тоотпалаары, чучуулаары, хоглээри, чууктаары.	Тоотпалаары, чучуулаары	2
14	Оскус мал. Хостурган чаш мал. Ону азыраары.	Хостурган	1
15-16	Кажык деп чул, билир сен бе? Кажыктаары.	Кажык	2
17-18	Азырал малдарга хамаарышкан кожамыктар чалбарыглар, тывызыктар, улегер домактар моорейи.	Чалбарыг	2
19	Сут, эът, дук бээр малдар.	Ыдыктыг	1
20	Сут – ыдыктыг чем. Суттен кылган ак чемнер.	Езулал	1
21-22	Шага. Шага эрттиреринин езулалдары. Шага оюннары.	Кош, хонаш	2
23	Ог – кошкун огбелеривистин солуттунмас эдилели. Кош, хонашты шилиири.	Хавыялыг	1
24	Хана баштары: ос азар оскус хана. Кавай азар хавыяалыг хана.	Боодей	1
25	Ог дугайында оюннар. Чадыр ог. Боодей ог. Алдын орду.	Ожук	1
26	Ожук даштары. Ог оду. Чер оду.	Хунежир	1
27	Отту салырынын ужурлары (чангыс ыяш чалгаарааш кыппас, ийи ыяш сымыранчыр дээш кыппас, уш ыяш хунежир дээш кыппас).	ужур	1
28	Отче чем каарынын ужурлары. От-биле сугга хамаарышкан ужурлар.		1
29	От дугайында тоолчургу чугаалар, чалбарыглар.	Тоолчургу чугаалар	1
30	Ожук даштары, ог-оду, бичии от, улуг от.	Бичии от, улуг от	1
31-32	Азыраарга мал озер, ажылдаарга чурт сайзыраар.	сайзыраар	2
33-34	Катаптаашкын.		2

Азырал малдарны хар-назын аайы-биле адаары-6 шак.

35	Хураган-дотпе-хунан хой-хой	Дотпе, хунан, хой	1
36	Анай-дотпе-дузак-ошку	дузак	1
37	Бызаа-молдурга-хунан-инек	хунан	1
38	Кулунчак-богба-чаваа-кызырак	Чаваа, кызырак	1
39	Аъттын манынын хевирлери	Чоржан	1
40	Азырал малдар дугайында улегер домактар, тывызыктар		1

Базымчалаары хоруглуг азырал малдар – 8 шак.

41	Аът бажынче кагары хоруглуг		1
42	Бертинген ивини черге кагбас	Бертинген	1
43	Шары бажынга чуген сукпас	Чуген	1
44	Кыс тевени бодаганындан чарып болбас	Бодаган	1
45	Кошкар мыйызын октап болбас	Кошкар	1
46	Инекти кыламага чыгавас	Чыгавас	1
47	Сарлык бугазын кыжын коданга баглап болбас	Коданга	1
48	Мал-маганын камнаар	камнаар	1

Тыва ак  чемнер – 20 шак.

49-50	Сут. Оон ажыы. Аа сут	Аа сут	2
51-52	Суттуг шай. Оон тоогузу. Шайны кударынын уш сагылгазы	Сагылгазы	2
53-54	Хойтпак. Оон ажыы. Тигер хойтпак. Ижер хойтпак	Тигер	2
55-56	Быштак, ону кылыры. Шойген, баскан быштак.	Шойген	2
57-58	Чокпек, ону кылыры.		2
59-60	Ааржы, ону кылыры. Ол, кургаг ааржы.	Ол ааржы	2
61-62	Курут, ону кылыры.		2
63-64	Ээжегей, тарак, ону кылыры.	Ээжегей, тарак.	2
65	Хымыс, ону кылыры.	Делгелге	1
66	Тыва ак чемнернин делгелгези.	Ак чем	1
67	Чемнер дугайында тывызыктар.		1
68	Туннел кичээл.		1

Ажыглаарынга сумелеп турар литература:

1.     Арапчор А. эр салым. Кызыл, 1991.

2.     Аксагалдай ашак.

3.     Ватагин М.Г. тувинские народные сказки. Москва.;Наука, 1972.

4.     Билен-оол М. чоннун чанчылы деп чул? Эне созу, 1994, февраль 4-10.

5.     Куулар Н. буянныг ог. Шын,1990, март6.

6.     Самбу И. тыва оюннар. Кызыл, 1994.

7.     Тыва чоннун бурунгу ужурлары. М.Б.Келин-Лопсан. 1994.

8.     Тыва улустун чанчылдары болгаш езулалдары. М. Х. Маннай-оол, 1991.

                                                Улусчу ужурлар.

                                               Тайылбыр бижик.

Улусчу педагогика амгы школанын ооредилге –кижизидилгелиг ажылынын кол ундезинин тургузуп, ниити ооредилге системазында чаа угланыышкын, тускай эртем болуп турар.Чоннун чаагай чанчылдары, сагылга-ёзулалдары, ужурлары улусчу педагогиканын кол озээн тургузуп турар. Улусчу педагогиканын идеялары, байлак дуржулгазы болгаш аргалары чугле школада, башкылаашкында ажыглаттынып турар эвес, а ог-буле кижизидилгезинде, ада-иелер ортузунда тарап нептерээн.

 Улусчу педагогика дээрге ог-буленин, торел-болук улустун болгаш чоннун уруглар кижизидилгезинин дуржулгазы, а этнопедагогика ону шинчилээр эртем. Оон кол сорулгазы–улусчу педагогиканын ужур–утказын, аргаларын шинчилээри, оон депшилгелиг аргаларын ооредилге-кижизидилге ажылынга таарыштыр ажыглаары.

Аныяк салгалга торээн чоннунун депшилгелиг дуржулгазын дамчыдары, ону шингээттирери-кандыг-даа куруненин ыдыктыг хулээлгези. Кандыг-даа чон тускай психологиялыг, бодунун амыдыралынга дуушкен ажыл-агыйлыг, ужурларлыг, ёзулалдарлыг. Тыва чон боду уруглар кижизидер арга-хоргалыг, улегер-чижектерлиг, педагогиктиг культуралыг.

«Улусчу ужурлар» - амыдырал эртеми-дир. Ол ал-бодувус, ог-булевис, аал-коданывыс, доргул-торелдеривис,чер-чурттувус, ажыл-агыйывыс, культуравыс, а кол-ла чуул, мозу-шынарывыс дугайында эртемивис-тир. Амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлеп, буянныг ажыл-ишти хевирлеп ооредир ужурлуг бис. 

Улусчу ужурларны тускай курс (ооредилге эртеми) кылдыр ооредири дээрге-ле национал чанчылдарны ханыладыр коору ол.

Кижи-педагогиктиг культуранын хереглекчизи, эдилекчизи, тургузукчузу, кадагалакчызы, нептередикчизи.

Проблемазы: ог-буле, торгул-торел харылзаалары, ундезин ажыл-агый, торээн чер-чурт дугайында айтырыглар, этикет, бойдус ужурлары, кижинин тура-соруу, сагыш-сеткили, оске чоннарнын культуразы.

Сорулгазы:

-ада-огбелеривистин, чоннун депшилгелиг дуржулгазын уругларга шингээттирери;

-амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлээри;

-уругларны ужур сагыыр толептиг кижилер кылдыр кижизидери;

-уругларнын чогаадыкчы шинээн сайзырадыры;

-уругларнын аналитиктиг болгаш кара угаан-биле бодаар шынарларын 

сайзырадыры;

Тургузуу: курстун ажылчын программазын Г.Д.Сундуйнун «Улусчу ужурлар» 1-2 класстарга ооредилге номчулга номунга таарыштыр 1 чылга тургускан. Неделяда 2 шак. Чылда 68 шак.

Даянганы: «Улусчу педагогика» 2004ч. авторлары Г.Д.Сундуй, Г.К.Ондар.

Хамаарылгазы: класстан дашкаар ажыл.

Ажыглаар методтары, аргалары: беседа, оюннар, маргылдаалар, моорейлер, хана солун, биче шинчилээшкин ажылы.

 Улусчу ужурларны кижизидеринин кол ооргалары: улегер домактар, тывызыктар, чечен домактар, ырлар, когудуглер, тоолдар, тоолчургу чугаалар, улустун оюннары.