«Риторика
нигере»
электив курсы
(11 класс)
А¾латма яыу
Гимназия
шарттарында «Риторика нигере» электив курсын ¼лштере¼ аша уºыусылар д³й³м культураа, о¿та
теллелекк, йни айырым бер юары телмр мнитен эй булыра тейеш.
Электив курс т¼бндге маºсаттары к¼ у¾ында тотоп уºытыла:
Беренсенн, риторика нигерен белгн м уны практикала ¼лштерелгн уºыусыны¾ телмренд итибара лайыº,
аралашыусылар өсөн мөһим фекер булыуы мотлаº: телмәр яңы мәғлүмәт алып килеп, ºыыºһыныу тыуырыра,
хатта әйәп
алып китерлек ть¿ирле булыра тейеш.
Икенсенн, телмәрең әхлаºи баһалы булыуы, боронғолар уны этос тип
атағандар: телмәр дөрө¿лөктө
әйтергә, яºшылыººа хемәт итергә, диалогта ºатнашыусыларың аңын, рухын байытырға, изге
маºсаттарға йүнәлдерелгән булырға
тейеш.
Өсөнсөнн, телмәр логик яºтан камил булыра, ысынбарлыººа тап килерг, мәғлүмәтлелекте тәьмин итерг тейеш. Эмә-элелек ышандырыуға булышлыº итеп, танып белеү активлығын
күтәреп, авторың
ниәтен, уйын аңларға мөмкинлек тыуыра.
Дүртенсенн, телмәр төөлөшөнөң эшмәкәрлеге һәм шәхестең телмәр
әүемлеге, диалогтара һүәр һайлау тилеге, һөйләм һәм текст төөү механизмдары, интонация
күнекмәләре, өндәрең
артикуляцияһы, тыныс ºына
һөйләй белеү менән тығы
бәйләнгән булыуы мотлаº.
Бишенсенн, тел дөрө¿лөгөн кү уңында тотара крк, йәғни түбәндәге өлкәләрә әәби тел нормаларына эйә булыу мотлаº: дөрө¿ әйтелеш ºанундарын үтәү, тейешле һүәр ºулланыу, грамматиканы ныºлы белеү, орфография менән
пунктуацияны яºшы
белеү.
Алтынсынан, телмәр асыºлығын, норма булған дөрө¿ тел сараларын һайлап алыу. өйләүсе йәки яыусы тейешле һүәре, синтаксик төөлмәләре
һайлай белерг,
теге йәки был предметºа
ºараған һыаттары аныº текстара сағылдыра белерг тейеш.
Тел
лексикала, грамматикала, дөрө¿ әйтелеш өлкәһендә синонимик параллелдәргә бай. Кеше улары хәл-ваºиғаларан, ситуациянан сығып, ºатнашыусылары¾ белеменә,
социаль хәленә ºарап,
этикетты күәтеп,
йәш үенсәлектәренән сығып һайлай.
Телмәрең тәь¿ирлелеге — телмәр мәәниәтенең иң юғары талабы.
Телмәрең
йәнле һөйләү вариантында ул ысын мәғәнәһендә оло байлыº: интонацияның, ба¿ымдың, паузаның, тондың, тембрың, темптың сикһе мөмкинлеген тәшкил итә.
Тасуирилыºтың
ү шкалаһы бар: ул тексты аңлауы тәьмин итеүсе дөрө¿лөктән, асыºлыºтан алып яңынан-яңы мәғәнә һәм тойғо тәрәнлеген асыусы
күп биәкле,
артистарса башºарыуан ғибәрәт.
«Риторика
нигере» электив курсыны¾
й³кмткее м т³³л³ш³
Программала ºаралан курсты¾ й³кмткее фнни м е¾ел а¾лайышлылыº, системалылыº м к¼сгишлек нигезенд эшлнде.
I.
Классик риторика нигере.
1. Риториканың боронғо Грецияла һәм
Римда сәскә атыуы.
(Аристотель «Логика», «Риторика»,
«Поэтика»; Цицерон «Оратор тураһында», «Брут» һәм «Оратор».)
2. Боронғо риториканың
йөкмәткеһе м б¼лектре.
Риториканың бүлектәре:
·
Инвенция (лат.; уйлап табыу): тема, уны һайлау, автор ҡарашы,
материал туплау, уны системаға һалыу.
·
Диспозиция
(лат.; урынлаштырыу): жанрҙы,
телмәр тибын билдәләү, план, сығыштың бүлектәрен төҙөү,
авторҙың
композиция өҫтөндә
эшләүе.
·
Элокуция (лат.; телдәге сағылыш формалары, биҙәү):
телмәрҙең
дөрөҫлөгө,
әйтемдең асыҡлығы
һәм урынлы әйтелеүе, уны билдәле бер тәртипкә килтереү, һүҙҙәр
һәм һүҙбәйләнештөр
һайлау, телдең тасуири, шиғри сараларын файҙаланыу.
·
Меморио (лат.; хәтерҙә ҡалдырыу):
ораторҙың
профессиональ хәтере хаҡында тәғлимәт, әҙерләнгән
тотош тексты, билдәләнгән барлыҡ алымдарҙы
файҙаланыу.
·
Акцио (лат.; һөйлү, башҡарыу):
әҙерлек
барышының төп этабы.
3. Урта быуаттарҙа
һәм «Яңы осорҙа» оратор сәнғәте (Тарихҡа
Иоанн Златоуст исеме менән ингән Византияның легендар дини вәғәзсеһе Иоанн
Хрисостом (350—407) ; Фома Аквинский (1225—1274); Италия аҡыл
эйәһе Пико Делла Мирандола (1463—1499); гуманист — Лоренцо Валла (1407—1457);
Ян Густы (1365— 1415) .
4. Көнсығыш риторикаһы.
(рп риторикаы й³кмткее м
б¼лектре).
5. Төркиҙәрҙә
риторика. Боронғо төркиҙәрҙә
күркәм телмәр. («Орхон-Йәнәсәй
язмалары» тарихы)
мли эш
6. Урта быуаттара т³ркир ¼ о¿талары. (хмт бине Мхм¼т).
7. Болар осоро (XI-XIII быуаттар) (ªол ли).
8. ªыпсаº осоро ¼ о¿талары (XIII- XVI быуаттар) (Йырауар).
9. Рсй осоро ¼ о¿талары (Ссндр:ªобаыш ссн, ªарас ссн, Ернс ссн,
Байыº ссн; Салауат Юлаев (1754-1800);Батырша (1709(1717)-1762)).
10. XIX быуат –XX быуат башы.(Мифтахетдин Аºмулла (1831-1895); М³хммтслим ²м³тбаев (1841-1907); Ризаитдин Фхретдинов (1859-1936)).
11. XX быуат башы. (хмтзки
Влиди Туан (1890-1970); Шйехзада Бабич(1895-1919)
12. XX быуат уртаы м ааы. (Жлил Кейекбаев (1911-1968); Мостай Крим (1919-2005); Марат Минажетдинов (1934-1972); Рми арипов (1932-1977); Ким хмтйнов (1932-1980); Рауил Бикбаев (1938); Диººт Бураºаев (1932-1981); Тимерли Килм³хмтов
(1941).
13. Рсй риторикаы (Феофан Пркопович (1681-1736);
М.В.Ломоносов (1711-1765); А.И.Галич (1783-1848); Н.Ф. Кошанский (1781-1831).
II.
Риториканы¾ б¼лектре.
1.Телмре¾ й³кмткее ³¿т³нд эш. (Ситуация. Темалар. Ситуациалары¾ м темалары¾ т³рре.
Автор ºарашы.
Темалары б¼лгесл¼. Микротема).
2.²йрте¼ маºсатында файаланыу ³с³н тºдим ителгн темалар.(Тарих. Т³рки донъяы. Ил м донъя буйлап сйхт. Кеше. Психология, логика, тел. К¼ренекле шхестре¾
ймиттге урыны. Закон. Мариф, фн.
Снт. Эшлекле донъя. Хрби эш. Сйст.
аил. Мин).
3.
Материалды¾
сыанаы.
4.
Материалды туплау м тртипк килтере¼г мли к¾штр.
5.
Материалды урынлаштырыу.
6.
Телмре¾ типологияы.
7.
Аралашыу р¼еше.
8.
Планды¾
тйенлнеше м улары¾ т³рре.
9.
мли эш. («Шарлама»).
10.
Тасуирлауы¾ композицияы.
11.
мли эш. («Байыº сснде¾ халыººа туанлыºты а¾латºаны»).
12.
Фекер й³р³т³¼е¾ т³³л³ш³.
13.
мли эш. («Тыуан т³йк тойоо»).
14.
Ты¾лаусылары сыыш яара нисек ºыыºындырыу мли тºдимдр.(ªайы бер телмр т³ррене¾ м иншалары¾ т³³л³ш³).
15.
Текста фекере саылдырыу (Ним
ул «яºшы телмр» йки телмр мните).
16.
Риторика м стилистика (Йнле
³йл¼ стилдре, яма-китап стилдре).
17.
Тел сараларын айлау.
18. Риторик йки стилистик фигуралар.
19.Троптар.
Фекере
саылдырыусы
башºа
саралар.
20. ер телмре ³йл¼ (£ ¾гмселре¾де, ты¾лаусылары¾ды беле¾ме? Тышºы ºифт, т, ¼е¾де тотошо¾, ораторы¾ ишаралары, ымдары. Тын алыш м тауыш. Интонациялар. Дикция.
Паузалар).
21.
Телмр теорияы м риторика. Телмр терминыны¾ т³рл³ мнлре тураында.
22. Телмре телмр эшмкрлеге тип ºараусы фндр: аралашыу теорияы, психолингвистика.
23. Тышºы м эске телмр.
24. Телмр м фекерл¼.
25. Телмр эшмкрлеген анализлау. Телмре ерл¼ м уны башºарыу ба¿ºыстары.
26.Телмре ¼лштере¼ м уны т³ш³н³¼.
Файаланылан бит:
1. Пснчин В.Ш. Риторика нигере. 10-11 класс уºыусылары ³с³н уºыу
ºулланмаы. - ²ф³: Китап, 2001.
2. Пснчин В.Ш. Телде¾ к¼ркмлек
саралары.-²ф³:Башºортостан китап ншрите, 2003
3. хмтйнов К.. Поэтик образлылыº-²ф³:Башºортостан китап ншрите, 1994
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.