Рабочая
программа по внеурочной деятельности «Народные традиции»
1-2
класс. Учитель: Ооржак Венера Шыырыповна
Тайылбыр бижик
Улусчу педагогика амгы школанын
ооредилге – кижизидилгелиг ажылынын кол ундезинин тургузуп, ниити ооредилге системазында
чаа угланыышкын, тускай эртем болуп турар.Чоннун чаагай чанчылдары, сагылга-ёзулалдары,
ужурлары улусчу педагогиканын кол озээн тургузуп турар. Улусчу педагогиканын идеялары,
байлак дуржулгазы болгаш аргалары чугле школада, башкылаашкында ажыглаттынып турар
эвес, а ог-буле кижизидилгезинде, ада-иелер ортузунда тарап нептерээн.
Улусчу педагогика дээрге ог-буленин,
торел-болук улустун болгаш чоннун уруглар кижизидилгезинин дуржулгазы, а этнопедагогика
ону шинчилээр эртем. Оон кол сорулгазы–улусчу педагогиканын ужур–утказын, аргаларын
шинчилээри, оон депшилгелиг аргаларын ооредилге-кижизидилге ажылынга таарыштыр ажыглаары.
Аныяк салгалга торээн чонунун депшилгелиг дуржулгазын дамчыдары,
ону шингээттирери-кандыг-даа куруненин ыдыктыг хулээлгези. Кандыг-даа чон тускай
психологиялыг, бодунун амыдыралынга дуушкен ажыл-агыйлыг, ужурларлыг, ёзулалдарлыг.
Тыва чон боду уруглар кижизидер арга-хоргалыг, улегер-чижектерлиг, педагогиктиг
культуралыг.
«Улусчу ужурлар» - амыдырал эртеми-дир.
Ол ал-бодувус, ог-булевис, аал-коданывыс, доргул-торелдеривис, чер-чуртувус,
ажыл-агыйывыс, культуравыс, а кол-ла чуул, мозу-шынарывыс дугайында эртемивис-тир.
Амгы болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлеп, буянныг ажыл-ишти
хевирлеп ооредир ужурлуг бис.
Улусчу ужурларны тускай курс (ооредилге эртеми) кылдыр
ооредири дээрге-ле национал чанчылдарны ханыладыр коору ол.
Кижи-педагогиктиг культуранын хереглекчизи,
эдилекчизи, тургузукчузу, кадагалакчызы, нептередикчизи.
Проблемазы: ог-буле,
торгул-торел харылзаалары, ундезин ажыл-агый, торээн чер-чурт дугайында айтырыглар,
этикет, бойдус ужурлары, кижинин тура-соруу, сагыш-сеткили, оске чоннарнын культуразы.
Сорулгазы:
-ада-огбелеривистин,
чоннун депшилгелиг дуржулгазын уругларга шингээттирери;
-амгы
болгаш келир уенин салгалынын будуштуг мозузун хевирлээри;
-уругларны
ужур сагыыр толептиг кижилер кылдыр кижизидери;
-уругларнын
чогаадыкчы шинээн сайзырадыры;
-уругларнын
аналитиктиг болгаш кара угаан-биле бодаар шынарларын
сайзырадыры;
Тургузуу:
курстун
ажылчын программазын Г.Д.Сундуйнун «Улусчу ужурлар» 1-2 класстарга ооредилге номчулга
номунга таарыштыр 1 чылга тургускан. Неделяда 1 шак. Чылда 32 шак.
Даянганы: «Улусчу
педагогика» 2004 ч. Авторлары: Г.Д.Сундуй, Г.К.Ондар.
Хамаарылгазы: класстан дашкаар ажыл.
Ажыглаар методтары, аргалары: беседа,
оюннар, маргылдаалар, моорейлер, хана солун, биче шинчилээшкин ажылы.
Улусчу ужурларны кижизидеринин кол
ооргалары: улегер
домактар, тывызыктар, чечен домактар, ырлар, когудуглер, тоолдар, тоолчургу чугаалар,
улустун оюннары.
1 класс.
Темазы: «Ог-буле»
Тематиктиг планы:
1. Ог-буле.
(4ш)
2. Бистин ог-булевис.
(4ш)
3. Ог–чурттаар
оран сава. (3ш)
4. Бистин бажынывыс.
(4ш)
5. Аал дугайында.
(2ш)
6. Мал-маган-тываларнын
амыдыралынын дозу. (7ш)
7. Найыралдыг
ог-буле. (6ш)
8. Туннел кичээл.
(2ш)
1-ги классты доозуп тургаш, оореникчи
шингээдип алган турар ужурлуг:
-торээн суурунун дугайында;
-чурттап турар республиказынын адын, топ хоорайынын адын;
-торээн суурунун чоогунда чурумалдыг черлер аттарын;
-ог-буле дугайында, торел улустун хундулежип адажырын;
-тыва ог дугайында, оон хундуткелдиг черлерин;
-мал-маган аттарын ангылап адап билирин;
-ог-булеге ээлдек болурун;
-кырган кижилерни хундулээрин;
-бажын
херекселдеринин аттарын, бажын иштинин арыг-силиин, чурумун;
Улусчу ужурлар.
2015-2016
ооредилге чылында 1-ги класска календарь-тематиктиг план.
Неделяда
- 1 шак.
1-ги чартык чыл.
|
№
|
Темазы
|
Сорулгазы
|
Шагы
|
Уези
|
|
1
|
Ог-буле
|
|
|
|
|
а
|
Мээн хоорайым
- Кызыл
|
1. Кызыл
хоорайның дугайында билиг бээр.
2.
Торээн черинге чоргаарланып, анаа ынак болурунга кижизидери.
|
1 шак
|
|
|
б
|
Дөгээ
даа.
|
1.
Даглар аттары-биле таныштырары.
2. Хоорайның
чанында даглар дугайында билипдирер.
|
1 шак
|
|
|
в
|
Тыва
дугайында тоол. Тыва чурту.
|
1.
Тывалар деп ат кайыын тывылганын билиндирер.
2. Тыва
чуртунга ынак болурунга кижизидер.
|
1 шак
|
|
|
г
|
Тывалар.
Тыва Республика, оон ыдык демдектери.
Шулук
"Тывалар деп кымнарыл ол?"
|
1.
Тыванын ыдык демдектерин билиндирер.
2.
Россия болгаш Тыванын ыдык демдектерин деннеп коору.
|
1 шак
|
|
|
2
|
Бистиң
ѳг-бүлевис
|
|
|
|
|
а
|
Кады
торээн кижилер. Ыры "Хунчугеш"
|
1.
Ог-буле деп чул дээрзин билиндирер.
2. Чоок
кижилерин хундулеп, оларга дуза кадып билиринге ооредир.
|
1 шак
|
|
|
б
|
Ада
торел -алдын, ие торели-монгун
|
1.Торел
улусту хундулеп адаарынга ооредир.
2.
Торелдерин хундулээринге чанчыктырар.
|
1
шак
|
|
|
в
|
Кырган-ачазы
биле кырган-авазын хундулээри.
|
1.
Кырган кижилерин хундулеп, оларга ургулчу дуза кадарын сумелээр.
|
1
шак
|
|
|
г
|
Чоок
торел улус.
|
1. Чоок
торел улузу-биле аралажып, дуза кадып, оларны хундулеп чоруурунга кижизидер.
|
1
шак
|
|
|
3
|
Ог -
чурттаар чер.
|
|
|
|
|
а
|
Малчыннар
оглери.
Ог
ужурлары.
|
1. Ог -
чурттаар чер дээрзин билиндирер.
2. Ог
ужурларын, дурумнерин сагыырынга ооредир.
|
1
шак
|
|
|
б
|
Ог дугайында
тоол.
Огнун
эт-севи.
|
1. Ог
дугайында тоолду дунмаларынга чугаалап бээр кылдыр сумелээр.
|
1
шак
|
|
|
в
|
Ог
херекселдеринин ужурлары.
Ыры
"Тыва оглер"
|
1. Ог
ужурларын сагып ооредир.
2. Тыва
оглер дугайында ырыдан чуну билгенин хынаар.
|
1
шак
|
|
|
4
|
Бистин
бажынывыс.
|
|
|
|
|
а
|
Бажын
дугайында.
|
1.
Бажын, оон дугайында билигни бээри.
2.
Бодунун бажынын арыг-силиг, камныг эдилеп билиринге ооредир.
|
1
шак
|
|
|
б
|
Бажын -
кижилернин кол эдилели.
|
1. Бажын
ажылы бичии уругнун хулээлгези дээрзин билиндирер.
2.
Арыг-силиг, кежээ болурунга кижизидер.
|
1
шак
|
|
|
в
|
Эжик
аксында идиктер.
|
1.
Чурумга ооредири.
2.Идикти
шын эдилээринге ооредир.
|
1
шак
|
|
|
г
|
Шулук
"Бичии Лена"
|
1.
Шулукте бичии Лена ышкаш болурунга кижизидер.
|
1
шак
|
|
2-ги чартык чыл.
|
№
|
Темазы
|
Сорулгазы
|
Шагы
|
Уези
|
|
5
|
Аал дугайында.
|
|
|
|
|
а
|
Аал
коданы.
|
1. Аал
болгаш аал коданы-биле таныштырары.
2.
Чангыс аалдын чону демниг болурун ооредир.
|
1
шак
|
|
|
б
|
Аал
ужурлары.
|
1. Аал
коданын арыг-силиг тургузарын билиндирер.
2.
Келген аалчыларга эвилен-ээлдек болуру.
|
1
шак
|
|
|
в
|
Ыры
"Шайывыс"
|
1. Тыва
шайнын шынары-биле таныжары.
|
1
шак
|
|
|
6
|
Мал-маган
- тываларнын амыдыралынын дозу.
|
|
|
|
|
а
|
Чурттун
кол ажыл-агыйы.
|
1.
Ангы-ангы чурттарнын кол ажыл-агыйын таныштырар.
|
1
шак
|
|
|
б
|
Мал-маган
дугайында тывызыктар.
Ыры
"Дузааргакпай"
|
1.
Ырынын кол утказын билиндирер.
2.
Ажылга ынак болурунга кижизидери.
|
1
шак
|
|
|
в
|
Инек
дугайында.
|
1.
Инектин назы-харынын аайы-биле адаарын билиндирери.
2.
Инектин ажыынын дугайын
Билиндирери.
|
1
шак
|
|
|
г
|
Сарлык
дугайында.
|
1.
Сарлык дугайын билиндирери.
|
1 шак
|
|
|
д
|
Иви мал.
|
1. Иви
мал дугайын билиндирери.
|
1 шак
|
|
|
е
|
Аът
|
1. Аът,
чылгы дугайын билиндирери.
|
1 шак
|
|
|
ё
|
Теве
мал.
|
1. Теве
дугайын, оон аажы-чанын билиндирери.
|
1 шак
|
|
|
ж
|
Хой
малым.
|
1. Хой
дугайын, оон ажыынын дугайын билиндирери.
|
1 шак
|
|
|
з
|
Ошку
малым.
|
1. Ошку
мал-биле, оон ажыынын дугайын билиндирери.
|
1 шак
|
|
|
7
|
Найыралдыг
ог-буле.
|
|
|
|
|
а
|
Найырал
- унелиг чуул.
|
1.
Ог-булеге найырал, дем дугайын билиндирери.
|
1 шак
|
|
|
б
|
Сайзанак.
|
1.
Сайзанак деп чул дээрзин, ону уревезин билиндирер.
|
1 шак
|
|
|
в
|
Улуг-эргек.
|
1.
Найырал, дем, бот-боттарын хундулежиринге ооредир.
|
1 шак
|
|
|
г
|
Куштуг
чурт. Бистин Тыва.
|
1. Тыва
чуртувус дугайын, оон янзы-буру чонунун дугайын билиндирер.
|
1 шак
|
|
2-ги
класс.
Темазы:
«Чанчылдын чаражы».
Тематиктиг
планы:
1.Этикет (8ш)
2.Рольдарга чарлып
алгаш ойнанар (4ш)
3.Кижинин чаражы –
будужунде (21ш)
4.Туннел кичээл
(1ш)
2-ги
классты доозуп тургаш, билир турар ужурлуг:
-Тыва
Республиканын тугунун онун, сулде демдээнин дугайында;
-торээн суурунун адын,
кайы кожуунга хамааржырын,
-бодунун чурттап турар
адрезин;
-ада-иезинин,
чоок торел улустарынын ат-сывын, хундулеп адаарын;
-бажын херекселдеринин
аттарын, бажын иштинин арыг-силиг, чурумун;
-ээлдек чугаа ужурларын;
-ог-булеге келген кижини
хулээп алырын;
-кылаш,
шимчээшкин, чодуреринин, азырарынын, оске кижи херекселинге дегбезинин ужурларын.
Улусчу
ужурлар
2-ги
класс
Г.Д.
Сундуй «Кызыл» - 2003г.
неделяда
–1шак, чылда – 34 шак
|
п/№
|
Программанын кезээ, теманын аттары
|
Темаларнын допчузу
|
Шагы
|
Уези
|
|
А.
|
Чанчылдын
чаражы
|
|
|
|
|
1
|
Этикет
|
Ниити чурум
сагылгазы.
Этикетти
каяа сагыырыл?
Делегей чоннарынын
ужурлары.
|
1
|
|
|
2
|
Курай-курай.
Ыры
|
Ырда эвилен-ээлдек
ужурлар.
Чоннун кузелдери.
|
1
|
|
|
3
|
Ог-булеге
ээлдек
болуру
|
Бичии уругларнын
ада-иезинге хамаарылгазы.
Чугаалажырда
ажыглаар состери.
Улуг назылыг
улустарга хамаарылга.
|
1
|
|
|
4
|
Чарашпай.
Дунмам.
Ыры
|
Чарашпайда
эки шынарлар.
Дунмазынын
ооредилгези.
|
1
|
|
|
5
|
Назын
хундузу.
Кырган-авам.
|
Назын хундузу
деп чул?
Улуг кижи-биле
чугаалажыры.
Кырган-аванын
аажы-чаны.
|
1
|
|
|
6
|
Чурттун
толдери.
Б.Комбу
|
Шулукте оолдарнын
чугаазынын утказы.
|
1
|
|
|
7
|
Ээлдек
чугаа
ужурлары
|
Кижилер аразында
ээлдек чугаа ужурлары.
|
1
|
|
|
8
|
Рольдуг
оюннар:
таныжары,
таныштырары
|
Рольдап ойнаары.
Чуну билип
алганыл?
|
1
|
|
|
9
|
Янзы-буру
чугаа
ужурлары
|
Чугаа ужурларын
практика кырынга коору.
|
1
|
|
|
10
|
Кижинин
даштыкы
хевирин
чугаа-биле дамчыдары
|
Кижинин даштыкы
хевирин практика кырынга чугаа-биле дамчыдары.
|
1
|
|
|
Б.
|
Кижинин чаражы
- будужунде
|
|
|
|
|
1.
|
Оол
кижи. Э. Кечил-оол. Угаан-бодал. Эр кижинин чангыс состуу.
|
Оол кижи
- ог-буленин чоленгиижи, идегели, эр кижинин угааныы, билии, ээлдек чанныы.
|
1
|
|
|
2.
|
Кижи
нууру. А. Дартай
Эреспей.
Ыры
|
Эр
кижинин адын камнаары.
Эреспейнин
бодун ап чорууру.
|
2
|
|
|
3.
|
Таныжылга.
А. Шоюн
Чунгувуста.
Ыры
|
Оолдун кижизиг
чаны.
Шулукте кымнарны,
чуге шугумчулеп турарыл?
|
2
|
|
|
4.
|
Кыс
кижи. Электей бээр. Ыры
|
Кыс кижи
- ог-буленин чырыткызы, арыг-силиг болуру. Кыс кижинин арын-шырайы,
сагыш-човаачалы. Шулукте уругну чуу дээш электеп турарыл?
|
2
|
|
|
5.
|
Бичии
кижинин
оске
огже кирерде сагыыр
ужурлары.
Чагыг.
Э.Кечил-оол.
|
Суур черге,
аал коданынга, хоорай черге бажынче кирерде сагыыр ужурлар.
Ада-иенин
толунге берген чагыы.
|
2
|
|
|
6.
|
Огге
келген кижини
хулээп
алырынын ужурлары
|
Бажынга
(аалга) келген аалчыларны хулээп алыр, удээр чуруму.
|
2
|
|
|
7.
|
Бажынга
|
Бажынга кижи
келзе сагыыр ужурлар.
|
1
|
|
|
8.
|
Шырай
ужуру.
Хоглугбей.
Ыры
|
Кижилернин
шырайлары, оларнын утказы.
Хоглуг кижи
дугайында.
|
2
|
|
|
9.
|
Кылаш
ужурлары. Шимчээшкин ужурлары.
|
Кижилернин
кылажы, шимчээшкиннеринин утказы.
|
2
|
|
|
10
|
Чодуреринин
ужурлары
Синмиреринин
ужурлары.
|
Думчук аржыылынын
утказы. Арыг-силиг болурунун ужур-утказы.
|
2
|
|
|
11
|
Азырарынын
ужурлары.
Оош
эде берзе.
|
Эпчок таварылгаларда
бодун ап билирин коору.
|
1
|
|
|
12
|
Оске
кижинин херекселинге
дегбезинин
ужурлары.
Ынак
авамга. Ыры
|
Чопшээрелалыры.Дилегкылыры.Диленирчоруктунуржуу.
Ава
кижиге ынакшыл.
|
2
|
|
|
13
|
Чаны
чарашта – чоргаар.
Кижи
экиде – дыш.
|
Улегер домактын
утказы.
Толептиг
аажы-чан дугайында.
|
1
|
|
|
14
|
Суурга.
Оореникчээ.
С. Сарыг-оол
|
Чайгы дыштанылгада
уени канчаар ажыктыг кылдыр эрттирерил? Шулукчунун оореникчи кижиге чагыы,
сумези.
|
1
|
|
|
15
|
Бичии
салаа.
Тыва
улустунтоолдары.
|
Тоолда болуушкун,
ажы-толдуг болуру, ажы-толдун ажык-дузазы.
|
1
|
|
|
16
|
Туннел
кичээл. Айтырыгларга харыы.
|
Ооренген
темаларынга хамаарышкан айтырыгларга харыы.
|
1ш
|
|
Ажыглаан
литература:
1.Улусчу ужурлар. Г.Д.
Сундуй «Кызыл» - 2003г.
2.Самбу И.Ч.,
Самбу М.Д. Тыва чоннун бурунгу ажыл-агыйы, амыдыралы. – Кызыл,2004.-80с.
3. Маннай-оол М.Х.
Тыва улустун чанчылдары болгаш езулалдары. – Кызыл,1991.
4. Хадаханэ М.,
Саган-оол О. Тувинские пословицы и поговорки. – Кызыл,1966.
5. Орус-оол С.М.,
Чакар Р.С. Матпаадыр. – Кызыл: УАЧ ТНЧ, 2006.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.