Разработка классного часа и презентация

Класс шагы: «Тываларның аалчылырны хундулээри».

Сорулгалары:

1. Өгге кирген кижилерни хүндүлээр ёзулалдарны өөредир;

2. Тыва улустун аас чогаалынын бир хевири,үлегер домактарны ажыглавышаан, ооң утказын билиндирип, уругларнын сөс курлавырын сайзырадыры;

3. Уругларны арыг-силиг, чазык, сагыш-човангыр культурлуг аажы-чанга кижизидер;

Дерилгези: үлегер домактар, презентация

Арга- методу: -тайылбыр,

Класс шагынын чорудуу:

I.                    Организастыг кезээ

1. Амыр-менди солчуру.

2. Класс шагының сорулгазы-биле таныштырар.

II.                  Кол кезээ

Тыва Республиканың Президентизиниң Шолбан Валерьевич Кара-оолдуң  2015 чылдың декабрь 30 хунунден № 254 дугаарлыг указы үнген, 2016 чыл тывалырның  аалчылырны уткуп хулээри кылдыр доктааткан, ынчангаштын бис бѳгүн хүндүлел ёзулалдарын ѳѳренип кѳѳр бис.

1.       Ѳгге келген кижини шайладыр ёзулал.

Аалга келген кижи, аяк эрии ызырар (Үлегер домак)

Бо дээрге тываларнын эрте-бурун шагдан бээр туруп келген хүндүлээчел чаңын илереткен үлегер домаа. Ѳгге келген кижини ол ѳгнуң ээлери албан шайлдаыр, хѳѳрежип чугаалажыр, кайда чүү-чүү болганын алыр. Ѳгге кандыг-даа кижи келир деп угаагаш, кымга чуну чиртирин база чуну ижиртирин баш бурунгаар белеткеп алгаш, тускай черге шыгжап алыр чурум турган. Хүндүлүг аалчы келирге, ёзу барымдаалап кудар араганы хойлааракка азы кѳгержикке кудуп алган болур. Чорумал кижи суксуннап келген болза, ону ашкарып-чемгергеш, аъткарып үдеп каар.

Амыдыралы бай-даа бол, ядыы-даа бол, тыва ѳг хүндүлүг аалчыны чемгерер чемин тускай белеткеп алган болур.

Ѳгге келген кижи-биле баштайгы ёзулал болза амыр-менди солчур, ол ышкаш таакпы тыртар улус болза, данза солчуп  таакпылажыр. Ѳгнүң эр ээзи-биле келген кижи чугаалажып орар аразында кадай кижи шайны хайындырыптар. Бо таварылгада баштайгы аяк шайны келген кижиге сунар. Ооң баарынга тавак долу далган, тараа, боова, боорзакты делгеп салыптар. Дараазында аякты ашаанга сунар, ооң соонда ѳгде олурган улуг кижилерге тус-тус шайны кудуп сунар. Чаш уруг-дарыг авазының чанында олургалаар. Элээдилер дашкаар үнгеш, мал-маган карактап, оожум-топтуг ойнап турарлар.

Ѳгге келген кижини шайладыр, дыштандырар болгаш аъткарар ёзулалды элээдилер улуг кижилер-биле бир дѳмей эрттирер турган.

Кижи ѳгже кирип бар чорда, аныяк оолдар кижини мурнай эжиин ажыткаш, ѳгже чалаар. Кым-даа, кайы-даа ѳгже кирер апаарга, дѳмей-ле бир-ле оол бо-ла чедип келген, эжиин ажыдып алган турар. Бѳлүк кижи ѳгже кирерге, эң улуг назылыг кижини дѳр бажынче чалаар. Оон улаштыр оон бичиилери олуруптарга, ѳгнүң ээлери ам олурар. Аныктары эжик чоогунче, эң бичелери иезиниң олурар чериниң адаанга олурарлар. Аныяктардан болгаш бичиилерден улус чугаазанга киржи бээр кижи чок.

Аалга келген аалчы, ѳгге келген чорумал аңгы-аңгы чоруктуг болгулаар. Чугле шайлап алыр дээш келир кижилер база турар. Ырак чер чорааш, дүн чарып, хонуп аар дээш келир кижилер турар. Чангыс-даа, бѳлук-даа кижи ѳгге келир. Оларны ѳгге бир дѳмей хүндүлээр, олар-биле хѳѳрежип чугаалажыр.

2.       Аалчыны хундулээр  ёзулал.

Шаанда шагда тываларның аалдажыр ден чаңчылы бар. Аалдажыр чорук тѳрелзиир чоруктуң уланчызы болур.

Чылдың аалдажыр чорук бар.

Үш чыл, алды чыл болгаш, тос чыл болгаш аалдажыр чорук бар.

Аалдаар чоруктун дорт кол уг-шии бар:

- Бирээде, огленген уругну бег-кунчуу чыл болганда ада-иезинче аалдадыр чанчылдыг. Ынчан ѳнчуу, үлүк бээр.

- Ийиде, хундулуг  тѳрелиниң  кандыг чурттап орарын сонуургап, ооң  караанга коступ каары.

- Үште, кандыг-бир шыдалдыг торелинден бир-ле чувени дилеп алырын кордап келири.

- Дѳртте, ырак черде чурттап орар кырган тѳрелидеринге бодунуң  оглун азы кызын кѳргузер дээш, тѳрелзинип келири.

Аалчы кижи бодунун-хире- шаа биле белеткенип алыр, ол чул дээрге бир когээр  арагалыг, бир хап  быштактыг, бир хапка кончуг ирттин дулуп каан ужазын чода-биле суп каан  болур.

Аалчы кижи тѳрелиниң аалынга бир, ийи болгаш үш хонар, ооң соонда чанып чоруптар.

3.       Хүндүлел ёзулалдары.

Кандыг-даа чон чурттап орар черлиг, чугаалажыр тускай дылдыг болгаш онзагай ылгалыр хунду ёзулалдыг болур. Тыва  чон эрте-бурун шагдан бээр Соңгу Саянның, Башкы Таңдының аразынга, Азия диптиң тѳвунге чурттап чораан. Ада-ѳгбениң биске арттырып каан эң улуг байлаа болза тыва дыл, ынчангаш чүс-чүс чылдарда туруп келген, сайзырап келген болгаш салгал дамчып келген хүндүлел ёзулалы тыва чоннуң бир ыдыктыг чаңчылы болгаш сагыыр сүзүглели болур. Хүндүлел ёзулалын билбес болгаш сагывас кижини мирит кулугур деп бурунгулар соодап чораан.

Хүндүлел ёзузун сагыыры дээрге ажы-тѳлдү эптиг-эвилең, ак сеткилдиг болгаш ойбуннуг кижилер кылдыр кара чажындан кижизидип доруктурары болур. Ада-ѳгбениң арттырып каан хүндүлел ёзулалдарын ыдыкшыдып кѳѳру дээрге чоннун тѳѳгүзүн хандыр билип алырының база бир аргазы болур. Ада ѳгбениң хүндүлел ёзулалдарын ылап шын сагып чоруур болза, бодунун мѳзүлүүн, биче сеткилдиин, кижизиин кѳргүзүп чоруур албаты болур.

Тыва кижи бодунун хан-тѳрел угун тос ада угундан бээр ыяк билген болур, ону тѳѳгу кылдыр кѳруп чораан. Бодунун укталган угун болгаш тѳѳгузун билбес кижини дѳңгур кѳк буга деп шолалаар болгаш кыжырыыр турган. Тос ада угу үш кол бѳлукке хувааттынып турар.

Бистин ѳгбелеривис, ол дээрге бирден үш ада угунга чедир тѳрел угун салгаанын ынча дээр. Ол үениң хан тѳрел оглу, кызы ашак-кадай болбас турган. ѳгбелерниң часкы, чайгы, күскү, кышкы хонаштарын, аңнап чораан черлерин, тараа тарыыр ховуларын болгаш оларның чүнү кылып алдаржаанын база мѳчээннерниң сѳѳгүн кайда-кайда салганын ада-иелери уруг- дарыынга чугаалап бээрлер.

Бистин бурунгу ѳгбелеривис, ол дээрге дѳрттен алды ада угун билирин ынча дээр. Бурунгу ѳгбелерниң эр тѳрел талазындан кандыг мѳгениң кѳдүрүп чораан кѳдүрер-дажын адазы кижи элээди апарган оолдарынга херек кылып кѳргузуп бээр, оларның кайыын келгенин база кандыг чурттар четкенин чугаалап бээр.

Бистин эрте-бурунгу ѳгбелеривис, ол дээрге чеди ададан тос ада чедир харылзаазын ынча дээр. Тос ада угунун тѳѳгузун тоолчургу чугаалардан, эрги хонаштардан болгаш тѳрел бѳлуктуң аттарындан колдуг билип алыр. Азыранды кижи, ол дээрге тыва чоннун хан-тѳрел тѳѳгузунге шуут хамааржыр кижи болур. Эрте-бурун ѳгбелерниң чаңчылында тыва кижи тѳл чок чурттавас чораан. Эр кижи кандыг-бир чылдагаан-биле кадай албаан болгаш тѳл азыраар шыдалы чок болза, сагыжынга кирер бир ѳгге чеде бергеш, оон ада-иезинге оттуун бергеш, бир оолду оглу кылдыр дилеп алыр. Ол оол ада-иезинин ѳѳнге ѳзер, ол хиреде ону тѳл кылдыр дилеп алган адалыг бооп артар. Оон ады Монгуш Чамбал дижик, ол кижи чорта бээрге, ол оол Чамбалдың оглу болуп артар, оон мѳңгун оттуун эдилээр. Тѳл божувас азы ашакка барбаан кыс кижи бодунун шилип алганы хѳй уругларлыг ѳгге чеде бергеш, оларның ада-иезинден кыс уругну дилеп алыр, бодунуң мѳңгүн чүстүүн арттырып каар. Оон ады Сарыглар Чечек дижик. Ол кадай чорта бээрге, демги уруг оон уруу болуп артар. Ол уруг ѳзүп келгеш, Чечектин уруу деп чонга хүндүткедип ададыр, авазының мѳнгүн чүстүүн эдилеп артар. «Кускун кара-даа болза, тѳлүнге хараа» деп үлегер домак бар. Тыва кижи эрте-шагдан бээр тѳлүнге эмин эрттир ынак чораан, тѳрел когун успезин ыдык чуве кылдыр сагып чораан.

III.                Туннел.

- Класс шагында чуну билип алдывыс?

- Аалчынын дорт кол уг-шиин адаптынар?

- Бир дугаарында-ла аалчы кижи келирге  канчаан уткуурул?

- Баштайгы аяк шайны кымга сунарыл?

- Тос ада угу үш кол бѳлукке хувааттынып турар, ол бѳлүктерни адаптынар.

- Бѳгүн бистер дыка солун чүүлдерни билип алдывыс, тыва чоннуң бурунгу ужурларынның аалчыны канчаан хундулээрин билип алган бис. Силерниң кичээнгейинге Монгуш Кенин-Лопсаннын «Тыва чоннун бурунгу ужурлары» деп номун сонуургап номчуурунарны кыйгырып тур мен, бо номда ёзулуг тыва чанчылдар болгаш оол кижинин канчаан алдынарын, кыс кижинин канчаан алдынарын тодаргайлап бижип каан, номну кожууннуң тѳп библиотеказындан бижидип ап болур.

- Байырлыг, класс шагын дыннааныңар дээш четтирдим.

• 1 слайд

  Класс шагы
  «Тывалырныӊ аалчыларны хүндүлээри».
  Ѳгге келген кижини шайладыр ёзулал.
  Аалчыны хундулээр ёзулал.
  Хүндүлел ёзулалдары.
  
  

• 2 слайд

  Аалга келген кижи, аяк эрии ызырар (Үлегер домак)
  Амыдыралы бай-даа бол, ядыы-даа бол, тыва ѳг хүндүлүг аалчыны чемгерер чемин тускай белеткеп алган болур.
  Ѳгге келген кижини шайладыр ёзулал
  

• 3 слайд

• 4 слайд

  Аалчыны хундулээр ёзулал.
  
  Чылдың аалдажыр чорук бар.
  Үш чыл,
  алды чыл болгаш,
  тос чыл болгаш аалдажыр чорук бар.
  
  

• 5 слайд

  Аалдаар чоруктун дорт кол уг-шии бар:
  
  - Бирээде, огленген уругну бег-кунчуу чыл болганда ада-иезинче аалдадыр чанчылдыг. Ынчан ѳнчуу, үлүк бээр.
  - Ийиде, хундулуг тѳрелиниң кандыг чурттап орарын сонуургап, ооң караанга коступ каары.
  - Үште, кандыг-бир шыдалдыг торелинден бир-ле чувени дилеп алырын кордап келири.
  - Дѳртте, ырак черде чурттап орар кырган тѳрелидеринге бодунуң оглун азы кызын кѳргузер дээш, тѳрелзинип келири.
  
  

• 6 слайд

  Хүндүлел ёзулалдары.
  
  
  Тыва кижи бодунун хан-тѳрел угун тос ада угундан бээр ыяк билген болур, ону тѳѳгу кылдыр кѳруп чораан. Бодунун укталган угун болгаш тѳѳгузун билбес кижини дѳңгур кѳк буга деп шолалаар болгаш кыжырыыр турган. Тос ада угу үш кол бѳлукке хувааттынып турар.
  

• 7 слайд

  Бистин ѳгбелеривис,
  ол дээрге бирден үш ада угунга чедир тѳрел угун салгаанын ынча дээр. Ол үениң хан тѳрел оглу, кызы ашак-кадай болбас турган. ѳгбелерниң часкы, чайгы, күскү, кышкы хонаштарын, аңнап чораан черлерин, тараа тарыыр ховуларын болгаш оларның чүнү кылып алдаржаанын база мѳчээннерниң сѳѳгүн кайда-кайда салганын ада-иелери уруг- дарыынга чугаалап бээрлер.
  

• 8 слайд

  Бистин бурунгу ѳгбелеривис
  ол дээрге дѳрттен алды ада угун билирин ынча дээр. Бурунгу ѳгбелерниң эр тѳрел талазындан кандыг мѳгениң кѳдүрүп чораан кѳдүрер-дажын адазы кижи элээди апарган оолдарынга херек кылып кѳргузуп бээр, оларның кайыын келгенин база кандыг чурттар четкенин чугаалап бээр.
  

• 9 слайд

  Бистин эрте-бурунгу ѳгбелеривис,
  ол дээрге чеди ададан тос ада чедир харылзаазын ынча дээр. Тос ада угунун тѳѳгузун тоолчургу чугаалардан, эрги хонаштардан болгаш тѳрел бѳлуктуң аттарындан колдуг билип алыр. Азыранды кижи, ол дээрге тыва чоннун хан-тѳрел тѳѳгузунге шуут хамааржыр кижи болур. Эрте-бурун ѳгбелерниң чаңчылында тыва кижи тѳл чок чурттавас чораан.
  

• 10 слайд

  Улегер домактар
  Бай мен дээш балдыр эъди октава,
  чок мен дээш чода эъди чиве.
  Аштай-аштай, тодугга чедер, доӊа-доӊа, чылыгга чедер.
  Чединместе чевен аттыг, чеми чокта харам аттыг.
  Харам кижиниӊ караа куду.
  Аӊ төрээнде, турлаам дээр.
  Кижи төрээнде, төрелим дээр.
  Эвилеӊ кижээ чон ынак.
  

• 11 слайд

  Туннел.
  - Класс шагында чуну билип алдывыс?
  - Аалчынын дорт кол уг-шиин адаптынар?
  - Бир дугаарында-ла аалчы кижи келирге канчаан уткуурул?
  - Баштайгы аяк шайны кымга сунарыл?
  - Тос ада угу үш кол бѳлукке хувааттынып турар, ол бѳлүктерни адаптынар.
  
  

• 12 слайд

  Ажыглаан курлавыр:
  Монгуш Кенин Лопсан «Тыва чоннун бурунгу ужурлары».
  Улегер домактар Оюн Зоя Даржаевнанын сайтызындан алган. http://oyunz.has.edusite.ru/