Разработка урока по осетинскому языку "Туганов»"

Аивад-удварны рæзæн

Конференци

                          Зассеты Людмила

Джиуæргуыбайы мæйы 20 бон

            Эпиграф: «Махарбек Туганов выхватил из эпической дали такие нравственные силы, как мужество, благородство, высокое представление о человеческом достоинстве, сострадание к человеческому горю, любовь к подвигу… и обогатил ими духовный мир нашего современника… Он обладал искусством творить из прошлого будущее» (Н.Джусойты).

КОНФЕРЕНЦИЙЫ  ХÆСТÆ:

1) ахуырдзауты Тугъанты Махарбеджы цард æмæ сфæлдыстадимæ базонгæ кæнын;

2) Реализмы, импрессионизмы, экспрессионизмы тыххæй теори практикæимæ бабæтгæйæ, цыбыр зонæнтæ раттын.

КОНФЕРЕНЦИЙЫ ФÆЛЫСТ: Махарбеджы фотоальбомæй хуызистытæ, урочы цы нывтыл дзырд цæудзæнис, уыдонæй репродукцитæ, интерактивон фæйнæгыл иллюстративон æрмæг аивадон здæхтыты фæдыл.

КОНФЕРЕНЦИЙЫ ХУЫЗ: лекци беседæйы элементтимæ.

АХУЫРГÆНÆДЖЫ РАНЫХАС.

1.     Аивады егъаудæр хæстæй иу у, адæмы зондæн ахъаз æмæ намысонæй цы ис, уыдон фæлтæрæй фæлтæрмæ адæттын, сæнусон кæнын. Уый хорз æмбæрста Ирыстоны адæмон нывгæнæг, Гуырдзыйы аивæдты сгуыхт архайæг Тугъанты Махарбег (1881-1952).

 Йæ царды фæлтæрæнтæ. (Биографион æрмæг дæтты скъоладзаутæй исчи). Тугъаны –фырт йæ цард снывонд кодта йæ уарзон адæмæн, йе сфæлдыстад егъау фæд ныууагъта Ирыстоны æхсæнадон æмæ аивадон хъуыдыйы. Нывгæнæг, публицист, фольклорон уацмыстæ æмбырдгæнæг æмæ иртасæг, педагог æмæ этнограф – Махарбеджы курдиат алкæм дæр йæхи равдыста тыхджын æмæ алывæрсыгæй.

           Йæ фыд Сафар – Ирыстоны фыццаг ахуыргонд ботаник, агроном – каст фæци Бонны университет. Ахуыры азты йæ зæрдæмæ хæстæг айста социал-демократон идеалтæ, архайдта йæхи фæллойæ цæрынмæ. Тугъанты уæздан мыггаг уымæй разы нæ уыдысты, кусæг адæммæ хæлар цæстæй кæй кастис, уый йын нæ барстой. Сафары нал бафæндыди семæ иу цары бын цæрын. Махарбеджы фыд Дур-Дуры балхæдта къаннæг (дыууæуатон) хæдзар. Суинаг нывгæнæг райгуырдис ам. Йæ мад – Санаты Гацыры чызг Асиат, йæ рæстæгмæ гæсгæ райста хорз ахуырдзинад. Санаты æфсымæртæ, Гацыр æмæ Дзантемыр, Ирыстоны зындгонд сты куыд рухстауджытæ, адæмон сфæлдыстады фыццаг æмбырдгæнджытæ.

      Иу дзырдæй, Махарбеджы Дунескæнæг курдиаты генæй мадырвадæлтырдыгæй дæр нæ фæхъулон кодта… Лæппу райдианы ахуыр кодта Кизеры пансионы, фæстæдæр реалон училищейы. Суанг уæд фæбæрæг ис йæ зæрдæргъæвддзинад ныв кæнынмæ. Иу рæстæджы Алыккаты Аннæмæ, Къостайы хорз зонгæмæ, бахатыди, цæмæн йын уый йæ фыццаг фæлварæнтæ Къостамæ равдиса. Алцы дæр йæхицæй аразгæ у, нырау æнувыдæй йæ нысанмæ куы тырна, уæд дзы нывгæнæг æнæмæнг рауайдзæни, зæгъгæ, Аннæ лæппуйæн Къостайы ныхæстæ куы рафæзмыдта, уæд ын стыр ныфсы хос фесты. Фæлæ йæ ныййарджытæм сæ фырты фæлтæрæнтæ хи ирхæфсынау кастысты. Æмæ йæ 1900 азы Бетъырбухмæ афæндараст кодтой, цæмæй фæлварæнтæ радта Хæххон институтмæ. Лæппу конкурсы нæ ацыди(геометрийæ «цыппар» кæй райста, уымæ гæсгæ), фæлæ сæхимæ нал аздæхти. Сфæнд кодта Къостайау уый дæр Аивæдты академимæ бацæуын. Уый тыххæй уал иу аз сахуыр кодта нывгæнæг Гольдблаты цæттæгæнæн скъолайы æмæ 1901 азы ссис Аивæдты академийы студент.

      Йе сфæлдыстадон фыццаг къахдзæфтæ акодта хъуыстгонд Репины æрмадзы, курдиатджын педагогтæ Чистяков, Мясоедов, Саввинский æмæ иннæты разамындæй. Фæлæ Махарбеджы фæндыди Антон Ашбейы скъоламæ. Мюнхен уыди ног аивады – авангарды центр.

      Фæсарæнты Махарбегæн фадат фæци Берлины, Мюнхены, Венæйы аивæдты музейтæ бабæрæг кæнын. Æрыгон нывгæнæджы зыд цæстæнгас зылди Тицианы, Рембрандты, Делакруайы æрмдзæфы бæрджытыл, «касти» сын сæ дæсныйады сусæгдзинæдтæ.

       1907 азы Махарбег сыздæхтис йæ фыдызæхмæ. Дзæуджыхъæуы байгом кодта аивадон студи, уыди дæсны ахуыргæнæг æмæ æмрæстæджы – æнувыд ахуыргæнинаг. Кърандасæй ныв кодта хохаг рагон хæдзæрттæ: сæ орнаменты характерон нывæфтыдтимæ, цæджындзты сæртыл хъæдæйскъахт фыры здыхт сыкъатимæ, ныв кодта мæсгуытæ æмæ зæппæдзтæ, кувæндæттæ, хæдзары дзаумæттæ, æмбырд кодта кадджытæ æмæ таурæгътæ.

      Ирыстоны Советон хицауад куы æрфидар, уæд Махарбег ссис  Терчы  зылды аивадон – агитацион плакатты  хайады сæргълæууæг. Фыста цыргъ карикатурæтæ – кулактæ, урсгвардионтæ, ног цардæн цæлхдуртæ чи аразы, уыдоны ныхмæ.

      1924-1925 азты афтыди Бакумæ, уырдыгæй Туркменимæ, ахуыр кодта амы адæмты цард. Астæуккаг Азийы сахартæ æмæ змисджын быдырты сæмæбæлди цымыдисаг типажтыл, разагъды архитектурæйыл, базонгæ, нырмæ кæй никуы федта, ахæм æрдзон ахорæнтæ æмæ фæзындтимæ. 

        Дзæуджыхъæумæ куы æрыздæхтис, уæд куыста  Ирон педагогон техникумы, уыдис аивадон къорды сæргълæууæг. 

       1930 азы Махарбег æрцарди Чъребайы, амы Бæстæзонæн музейы байгом кодта аивадон студи  æмæ национ нывты галерей.  Ноджы йæ сæйраг нывгæнæгæй æрбахуыдтой  Хуссар ирыстоны паддзахадон театрмæ.

     1942 азæй фæстæмæ лæууыди Хуссар Ирыстоны наукон-иртасæн институты аивады хайады сæргъы, ныффыста бирæ иртасæн куыстытæ культурæ, фольклор æмæ аивады ахсджиаг фарстатыл.

      1952 азы, июны кæрон, Махарбег æвиппайды æррынчын æмæ 4 июлы йæ цардæй ахицæн ис. Бирæ сфæлдыстадон фæндтæ йын баззадис æххæстгæнинагæй. Йæ гуырахстджындæр уацмыс «Нарты куывд»-ыл дæр кæронмæ нал бакуыста.

      Нывгæнæджы хъысмæт, йæ курдиаты рæзт æмæ ивæнтæ æнгом баст уыдысты рæстæгимæ, стæй уæрæсейаг æмæ Европæйаг хуызфыссынады ног агурæнтимæ. (Ахуыргæнæг скъоладзауты зонгæ кæны  аивады ацы здæхтимæ, сæ алкæйы тыххæй ныхас бафидар кæны интерактивон фæйнæгыл фыст цыбыр  характеристикæйæ, скъоладзаутæ сæ радыгай рафыссынц сæ кусæн тетрæдтæм).

Ахуыргæнæджы хатдзæг:

    Куыд федтам, афтæмæй Тугъанты Махарбег нæ ахызтис модернизмы агурæнты иувæрсты. Фæлæ советон хицауад куы æрфидар сты, уæд ын йæ уыцы æмхицтыл æргомæй дзурæн нал уыдис. Райдыдта социалистон реализмы дуг. Махарбег дæр, кой ма нæм уыди, 1920-1930 азты йæ курдиаты тых фылдæр хардз кодта плакаттæ æмæ карикатурæтæ, хъæууон-хæдзарадон равдыстытæ æмæ партион съездты куыст ныв кæныныл.

    Фæлæ курдиат дуры бынæй дæр æвзар суадзы. Тугъаны-фырты сфæлдыстады ацы фæлтæры дæр æмбæлæм,  тохы пафос æмæ динамизмæй чи улæфы, ахæм кæттæгтыл. Уый фæрцы сæ плакатондзинад  æмæ гротескон сатирæ дæр цыма иучысыл æрлæмæгъ вæййынц.

       Нысаниуæгджын историон цауы бындурыл сырæзтис Махарбеджы æмбисонды ныв «Гокъонаты Кябæ» (1929). 1919 азы Деникины æфсæддонтæ æрхъула сты Чырыстонхъæуыл. Хъæуиргъæвгæнджытæ сын ныхкъуырд радтой, фæлæ, нымæцæй æмæ хæцæнгарзæй фаг ифтонг кæй нæ æййæфтой,  уымæ гæсгæ тугкалæн хæсты кæцыдæр уысмы фæкъуыхцы сты. Уæд Гокъонаты Кябæ, йæ фырттæ урсгвардионты къухæй кæмæн фæмард сты, уыцы хъайтар сылгоймаг, кæлмæрзæн йæ сæрæй сыскъуынгæйæ, нæлгоймæгтæн сæ фæндаг æрæхгæдта. Фыдæлтыккон æгъдауы фарн æмæ æфсарм тохы быдырæй лидзæг адæмыл уыйас сахадыдтой, æмæ, цæхгæр фæзилгæйæ, знаджы уайтæккæ сæ быны ассæстой. Махарбег дæр йæ нывы ацы уысм «æрцахста»: хæцæг дзыллæ  размæ куыд ныххæррæтт кодтой. Ныв егъау нæу, фæлæ йæ автор композицион æгъдауæй уыйбæрц дæсны сарæзта, æмæ дзы тохы быдыр æнæхъæнæй дæр цыма зыны, афтæ нæм кæсы.

       Нывы раззаг пъланы ставд фыстæй – æхсарджын Мад: цæнгтæтыгъдæй фидар лæууы йе схæссæг райгуырæн зæххыл: фыдгулæн дзы бæрц дæр нæ ратдзæнис !.. Йæ цæсгомы æнгас, йæ гуырæвæрд дзурæг сты тыхгæнæгмæ æнæуынондзинадыл. Уынæм æй удæгасау: ацæргæ, фæлæ нырма хъæддыхтæ сылгоймаг ирон фæлысты, дымгæ йын фæйлауы йæ куырæты фæдджитæ æмæ кæлмæрзæн – рахиз къухæй йæ бæрзонд систа, йæ галиу къухы сæрыстыр æмæ барджын фæтылдæй сиды адæммæ. Æд  «хотыхтæ» адæмы бардзы иу хай йæ иувæрсты размæ фæбырсы, иннæтæ дæр æрхæстæг сты. Нывы дзæбæх зынынц экспрессионизмы æууæлтæ. Уымæ гæсгæ хорз уаид ахуырдзауты базонгæ кæнын Европæйаг аивады дæсныты æрмдзæфимæ.