Реферат на тему "Триз" технологиясы

Мазмұны:

1.Кіріспе.

2.Негізгі бөлім.

2.1.  ӨТШТ технологиясының әдіс-тәсілдері арқылы жағдай жасау .

2 .2. Мектеп жасына дейінгі  мекемеде ӨТШТ технологиясының түрлерімен тиімділігі.

3. Қорытынды

Мақсаты: оқыту мен тәрбиелеуде инновациялық ойын технологиясының элементтерін пайдалана отырып, жан - жақты, білімді, құзыретті тұлға тәрбиелеу.

Кіріспе:

Қазақстанның заманауи білім беру саясатының білім беру парадигмаларының ауысуымен, жаңа педагогикалық технологияларға өтуімен сипатталуы, мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың дара-шығармашылық нысандар мен әдістерге бағдарлануы мектепке дейінгі білім беру жүйесіндегі тәрбиешілері мен педагогтарының инновациялық әдістемелік қызметінің маңызын арттырады. Қоғамның заманауи даму сатысында инновациялық үдерістер, бірінші кезекте, баланың әлеуетті қабілеттіліктерін ашудың бірінші деңгейі ретінде мектепке дейінгі білім беру жүйесіне әсер етеді. Мектепке дейінгі білім берудің дамуы, жаңа сапалы деңгейге өтуі инновациялық технологияларды дайындаусыз мүмкін емес. Қазіргі заманғы инновациялар бала тұлғасына, оның қабілеттіліктерін дамытуға бағдарланған педагогикалық практикада қолданылатын жаңа әдістерді, нысандарды, құралдарды, технологияларды анықтайды. Әлемдік білім беру кеңістігіне интеграциялануға байланысты білім берудің барлық жүйесін жаңғырту үдерісі мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды ұйымдастыруға жоғары талаптар қояды, осы үдеріске жаңа, барынша тиімді психологиялық-педагогикалық тәсілдемені іздеуді қарқындатады.

Негізгі бөлім:

Тақырыптың өзектілігі: Мектепке дейінгі балаларға бейімделген ӨТШТ (ТРИЗ) технологиясы баланы шығармашылық тапсырмаларды орындауға үйретеді және оның бойында шығармашылық қажеттіліктерді дамыта отырып, оның қызығушылығына сүйене отырып шығармашылыққа баулиды.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқаулық қағидасы бекітілген, бұл білім мекемелірінің мұғалімдеріне, педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық процесті кез-келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құрұға мүмкіндік береді. Осыған сәйкес және  оқытудың тиімділігін арттыру мақсатында жаңа білім парадигмасына сүйене отырып, Генрих Саулович Альтшулер жасаған ӨТШТ  технологиясы. ӨТШТ-ның ұраны» Барлығын айтуға болады?»

Мектепке дейінгі балалық шаққа бейімделген ӨТШТ тех-сы баланы шығармашылық тапсырмаларды орындауды үйретеді және оның бойында шығармашылық қажеттілікті дамыта отырып, оның қызығушылығына сүйене отырып, шығармашылыққа жүйелі түрде жетелеуге мүмкіндік береді.

ӨТШТ және оның принциптері тек техникалық қана емес, сонымен қатар басқа да шығармашылық тапсырмаларды шешуге қолайлы.

Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әдіс-тәсілдер төмендегідей:

·         Жүйелік жақындау

Компоненттік, құрылымдық, функционалды және генетикалық жықындаудың элементтер негізінде қоршаған ортаның жүйелік көріністерігнің бастауларын қалыптастыру. Бір- ьірімен тығыс байланыста болатын бөлімдерден құралған жүйені біртұтас ретінде түсінік беру, объектінің осы шақтағы, өткен шақтағы және келер шақтағы жағжайын бөліп ала отырп, уақыт және кеңістік туралы ұғым беру.

·         Каталог әдісі

Балаларды кез-келген таңдалған сөздің белгілерді екінші бір кез-келген басқа кітаптан алған сөзге ауыстыруға үйрету.

·         Қарама-қайшылықты шешу әдісі- ұсынылған заттар мен құбылыстарды әр қырынан қарау;

·         Сиқырлы объектілер әдісі- балаға таныс оюъектінің сипаттарын екінші бір объектіге таңып айту, қолдану;

·                Салыстыру әдісі- заттар мен объектілердің ұқсастық, ерекшеліктерін аңықтау. Осы әдістерді жүзеге асыру үшін келесі ойындарды қолдануға болады. 1-10 дейінгі өткен және өтетін сандарды бекітуде « не жетпейді?» « Ертегі түстері»,

 «Бейне құрастыр» ойындары кең қолданылады.  Балаларға   математикалық бойжазарлар, соның ішінде цифрлар туралы да қызықты болады.  Мысалы: Мұрны таяқ. Қандай сан (1) Қай цифры жүйрік (3) Қай сан көтергіш кранға ұқсайды Оқу жылында  балалар заттар қасиетін:түсін,пішінін, өлшемін ажыратуды үйренеді.Ол үшін ұқсас және өзгеше қасиеттерін анықтауға жаттықтырудың мәне зор: «Фигуралар несімен ұқсас және қандай айырмашылықтары бар» «Не өзгергенін анықта» «Фигураларды аяқта» «»артық затты тап» «Нүктелер жаттығулар»

Бала тілін дамытуда ӨТШТ технологиясын қолдану арқылы балалардың түсінігін кеңейтіп,сөздік қорын молайып,ұғымын байыту мен қатар ойлау белсенділігін арттыру,тілдерін ширатып,өз бетімен жұмыс жүрг.ізуін дамытусөзтаптарын меңгеруі мен өз ойын еркін жеткізеді. Сондай –ақ, балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда ӨТШТ технологиясын технологиясын қолдану арқылы байланыстыра сөйлеуге, сөздік қорын молайтуды дамыту.

Мектепке дейінгі шақ  адамзат өміріндегі ең шешуші кезең болып келеді. Өйткені осы кезеңде баланың бойындағы табиғи бар дарындылықты жан- жақты дами бастайды. Сондықтан да шақтағы баламен анағұрлым жан –жақты дамытушылық әрекеттер жүйелі жүргізілсе, соншалықты жұмыс нәтижелі болады. Міне осыған сәйкес жекетұлғаны дамытуда «Тапқырлық тапсырмаларды шешу теориясы» технологиясын қолданудың маңыздылығы зор.

. ӨТШТ-ны ұзақ қолданса, өнертапқыш баланың ойлау қабілетін жетілдіреді. Кейбір психологтар шығармашылықты былай деп бағалайды: ол яғни алғырлық, білімпаздық, жүйелік, түп нұсқалық. Ал тапқырлық тапсырмалардышешу теорриясының мақсаты –ойлау стилін жетілдіру, ереже қылу.

Яғни адамныңөмірге деген көзқарасынан шығармашылық туындайды, олөмірдегі өзгерістерді, дамуды қабылдауына байланысты болады. Баланың шығармашылық потенциалының тұлға ретінде даму мәселелері білім мақсатының біріне жатады.

Балалардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы түрлі бағыттағы қызметті болжайды. Бұл жұмыс бала мен педагогтің  бірлескен шығармашылық саласын және құрдастарымен араласуды қастамасыз етеді.

Сонымен қатар ӨТШТ-ақылдылардың, құрастырушылардың,ізденушілердің символы, яғни балалардың қаншалықты абстрактылы ойлауын, қиялдауымен, бақылағыштығын, зейіндерін ертерек дамытудың жолы. Ал, бүгінгі күні  осы тапқырлық тапсырмаларды шешу теориясы арқылы мектепке дейінгі балалардың тілдік құзіреттіліктерін дамыту арттыру жолын қарастыру керек. Бұл теорияның тілдік қабілеттерді дамытудағы өте бір маңызды орынды алатыны айқындалды. ӨТШТ технологиясын пайдалану кезінде төмендегідей алдымен тақырыптың өзектілігін,мақсаты мен міндетін нақтылау, яғни жұмысты жоспарлап алу керек.

Мектепке дейінгі балалардың тілін дамытуда, ӨТШТ технологиясын жолдарын еңгізу -балалардың шығармашылық түсінігін кеңейту, сөздік қорын молайтып, ойлау белсенділігін арттыру мақсатында беріледі.  ӨТШТ технологиясы баланың ойлау қабілетіне, талапты ойлауға жүйелі  әсер етеді. ӨТШТ және оның принциптері тек техникалық қана емес, сонымен қатар басқа да шығармашылық тапсырмаларды шешуге қолайлы.

 ӨТШТ ойлаудың жалпы теориясына жетудің жолындағы бір кезең. Терең  талантты ойлау – бұл ең алдымен жүйелі ойлау болып табылады.

Педагогикалық идея:

Балаларға білім беру барысында жаңа технологиялар мен әдіс-тәсілдерді жүйелі қолдану арқылы білімге деген құндылықтарын арттыру

ӨТШТ технологиясының мақсаты:

- Балаларды қазақ тілінде еркін сөйлеу

- Ізденіс белсенділігі, жаңалыққа талпыну, сөйлеу мен шығармашылық түсінігін кенейту.

- Әнгіме құрауды қалыптастыру

      Педагогтың негізгі міндеттерінің бірі – баланы  ойын арқылы дамыту, дамыту ойындарды кең пайдалану және оған басшылық жасау,  тәрбиелік мәні бар ойындар ұйымдастыру. Сонымен бірге әр баланың шығармашылық бастамасын, көңілдегі ойды өздігінен жүзеге асыра білуін, ойынның мазмұны мен шартына сәйкес өзін-өзі ұстай білу қабілетін, жолдастарына сыпайы, достық ықыласпен қарау сезімін дамыту болып табылады. ӨТШТ – ақылдылардың, құрастырушылардың, ізденушілердің символы, яғни   балалардың қаншалықты ана тілінде сөйлеу,  қиялдауымен  бақылағыштығын, зейіндерін ертерек дамытудың жолы.   Тапқырлық тапсырмаларды шешу   теориясы арқылы мектепке дейінгі балалардың тілдік құзіреттіліктерін дамыту арттыру жолын қарастыруды жөн көріп отырмын. Бұл теорияның тілдік қабілеттілерді дамытудағы өте бір маңызды орынды алатыны айқынды.

«ӨТШТ» технологиясында қайшылықтардың көптеген тәсілдері жинақталған. Алайда деректер банкін, көп жағдайда, жас педагогтар қолданады. Тәжірибелі мол педагогтар табиғат және затты әлемнің қоршаған объектілерінде өздері қайшылықтарды табады және оларды балалармен жұмыс жасауда қолданады. Бірақ негізгі міндет: балаларды қазақ тілінде еркін сөйлеп,әңгіме құрауды қалыптастыру    – бұл шығармашылық ойлауда, қиялдауда, жаңаны ойлап табуда байқалатын өнертапқыштық кезеңі.

«ӨТШТ» технологиясы баланы ғана емес, тәрбиешіні де шығармашылық педагогикаға оқытады. ӨТШТ қолдаушылары алдында тұрған басты мәселе – балалардың сөздік қорын молайту, сабақ өткізуде схемалық түрде қолдану ниетінен сақтандыру. Балалар өсе келе зат атауларын меңгерген соң,онымен әрекет жасаудың сөздерін меңгереді ,ол жай сөйлем құрып сөйлеуден соң ,сөйлемдердің хабарлы,сұраулы,және лепті сөйлемдерді ұғынуына талпынады. Осы шақтағы баламен анағұрлым жан-жақты дамутышылық әрекеттер жүйелі жүргізілсе ,соншалықты нәтижелі болады.Міне осыған сәйкес жеке тұлғаны дамытуда ӨТШТ технологиясын қолданудың маңыздылығы зор.Бұл ойын,тапсырмалар,жаттығулар   балалардың тілдік құзыреттіліктерін  жетілдіруге ,балалармен жұмыс барысында практикаға еңгізу. 2кіші топтарында «Эмпатия» әдісін қолдану,түрлі нысандар пайдаланып,суретке сүйеніп,балалардың сөздік қорын  кенейтеміз

Ортанғы топтарында: «Қиял Биномы»тәсілі арқылы сөздерді ойлап табу,тірек сызбалар ,үлгі-кесте қолдануға  болады.Тірек сызбаларды сабақтың кез келген  бөлімінде қолдана беруге болады . Тірек сызбалары бойынша үлестірме жасағанда мына ежелерді назарға ұстаған тиімді:

-          Тірек сызбалар өтілетін материалдардың негізгі ұғымы беруі керек .

-          Тірек белгілері есте сақталатындай және оңай еске түсетіндей қарапайым болуы керек.

Мнемотехникалық әдістің міндеті :қазақ тіліне тән дыбыстардың дұрыс ай тылуын жаттықтыру ,сөз қорының байытуы ,сөйлеудің грамматикалық дұрыстығын жүзеге асыруы және тілдің дамуы. Мнемотехникалық әдіс –өлендерді ,алгоритмалық жаттығуларды жаттаудың  әнгімелерді сипаттаудың әдістемесі.

Ересек тобында қарама-қайшылық әдісі,салыстыру,миға  шабу әдісі,жүйелік жақындау әдісі,ойын «қосу алу»,каталог әдісі,осы әдістер негізі-біріктіріп жаңа сөздер тудыру біліктерін жаңа алынған қасиетерін бекітеді ,дыбыстық талдау терендетеді.

Дайындық тобы (морфологиялық жәшік,) «кольцо Луллия» тәсілге сүйене отырып сөздер  ,сөйлем құрастыру жолдары бекітіледі балалардың ой қабілетін дамытады. 

ӨТШТ» технологиясы балалармен лексикалық тақырыпта әңгімелесуді  анализ ұсынады: карта проппа,тірек сызбалар  Объектіні даму тұрғысынан қарау үнемі жетілдірудің, ойлап табудың себептерін түсінуге мүмкіндік береді. Балалар ойлап табу – бұл қайшылықтарды шешу дегенді түсіне бастайды.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында оқыту формасын, әдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқаулық қағидасы бекітілген, бұл білім мекемелірінің мұғалімдеріне, педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық процесті кез-келген үлгімен, тіпті авторлық үлгімен құрұға мүмкіндік береді. Осыған сәйкес және  оқытудың тиімділігін арттыру мақсатында жаңа білім парадигмасына сүйене отырып, Генрих Саулович Альтшулер жасаған ӨТШТ  технологиясы. ӨТШТ-ның ұраны» Барлығын айтуға болады?»

Мектепке дейінгі балалық шаққа бейімделген ӨТШТ тех-сы баланы шығармашылық тапсырмаларды орындауды үйретеді және оның бойында шығармашылық қажеттілікті дамыта отырып, оның қызығушылығына сүйене отырып, шығармашылыққа жүйелі түрде жетелеуге мүмкіндік береді.

ӨТШТ және оның принциптері тек техникалық қана емес, сонымен қатар басқа да шығармашылық тапсырмаларды шешуге қолайлы.

Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әдіс-тәсілдер төмендегідей:

·         Жүйелік жақындау

Компоненттік, құрылымдық, функционалды және генетикалық жықындаудың элементтер негізінде қоршаған ортаның жүйелік көріністерігнің бастауларын қалыптастыру. Бір- ьірімен тығыс байланыста болатын бөлімдерден құралған жүйені біртұтас ретінде түсінік беру, объектінің осы шақтағы, өткен шақтағы және келер шақтағы жағжайын бөліп ала отырп, уақыт және кеңістік туралы ұғым беру.

·         Каталог әдісі

Балаларды кез-келген таңдалған сөздің белгілерді екінші бір кез-келген басқа кітаптан алған сөзге ауыстыруға үйрету.

·         Қарама-қайшылықты шешу әдісі- ұсынылған заттар мен құбылыстарды әр қырынан қарау;

·         Сиқырлы объектілер әдісі- балаға таныс оюъектінің сипаттарын екінші бір объектіге таңып айту, қолдану;

·                Салыстыру әдісі- заттар мен объектілердің ұқсастық, ерекшеліктерін аңықтау. Осы әдістерді жүзеге асыру үшін келесі ойындарды қолдануға болады. 1-10 дейінгі өткен және өтетін сандарды бекітуде « не жетпейді?» « Ертегі түстері»,

 «Бейне құрастыр» ойындары кең қолданылады.  Балаларға   математикалық бойжазарлар, соның ішінде цифрлар туралы да қызықты болады.  Мысалы: Мұрны таяқ. Қандай сан (1) Қай цифры жүйрік (3) Қай сан көтергіш кранға ұқсайды Оқу жылында  балалар заттар қасиетін:түсін,пішінін, өлшемін ажыратуды үйренеді.Ол үшін ұқсас және өзгеше қасиеттерін анықтауға жаттықтырудың мәне зор: «Фигуралар несімен ұқсас және қандай айырмашылықтары бар» «Не өзгергенін анықта» «Фигураларды аяқта» «»артық затты тап» «Нүктелер жаттығулар»

Бала тілін дамытуда ӨТШТ технологиясын қолдану арқылы балалардың түсінігін кеңейтіп,сөздік қорын молайып,ұғымын байыту мен қатар ойлау белсенділігін арттыру,тілдерін ширатып,өз бетімен жұмыс жүрг.ізуін дамытусөзтаптарын меңгеруі мен өз ойын еркін жеткізеді. Сондай –ақ, балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытуда ӨТШТ технологиясын технологиясын қолдану арқылы байланыстыра сөйлеуге, сөздік қорын молайтуды дамыту.

Мектепке дейінгі шақ  адамзат өміріндегі ең шешуші кезең болып келеді. Өйткені осы кезеңде баланың бойындағы табиғи бар дарындылықты жан- жақты дами бастайды. Сондықтан да шақтағы баламен анағұрлым жан –жақты дамытушылық әрекеттер жүйелі жүргізілсе, соншалықты жұмыс нәтижелі болады. Міне осыған сәйкес жекетұлғаны дамытуда «Тапқырлық тапсырмаларды шешу теориясы» технологиясын қолданудың маңыздылығы зор.

. ӨТШТ-ны ұзақ қолданса, өнертапқыш баланың ойлау қабілетін жетілдіреді. Кейбір психологтар шығармашылықты былай деп бағалайды: ол яғни алғырлық, білімпаздық, жүйелік, түп нұсқалық. Ал тапқырлық тапсырмалардышешу теорриясының мақсаты –ойлау стилін жетілдіру, ереже қылу.

Яғни адамныңөмірге деген көзқарасынан шығармашылық туындайды, олөмірдегі өзгерістерді, дамуды қабылдауына байланысты болады. Баланың шығармашылық потенциалының тұлға ретінде даму мәселелері білім мақсатының біріне жатады.

Балалардың шығармашылық қабілеттерінің дамуы түрлі бағыттағы қызметті болжайды. Бұл жұмыс бала мен педагогтің  бірлескен шығармашылық саласын және құрдастарымен араласуды қастамасыз етеді.

Сонымен қатар ӨТШТ-ақылдылардың, құрастырушылардың,ізденушілердің символы, яғни балалардың қаншалықты абстрактылы ойлауын, қиялдауымен, бақылағыштығын, зейіндерін ертерек дамытудың жолы. Ал, бүгінгі күні  осы тапқырлық тапсырмаларды шешу теориясы арқылы мектепке дейінгі балалардың тілдік құзіреттіліктерін дамыту арттыру жолын қарастыру керек. Бұл теорияның тілдік қабілеттерді дамытудағы өте бір маңызды орынды алатыны айқындалды. ӨТШТ технологиясын пайдалану кезінде төмендегідей алдымен тақырыптың өзектілігін,мақсаты мен міндетін нақтылау, яғни жұмысты жоспарлап алу керек.

Мектеп жасына дейінгі балалармен серуендеуде балалардың ой-өрісін белсендендіретін әртүрлі тәсілдерді қолдануға кеңес беріледі: табиғат заңдарының өзгеруі, табиғаттың оянуы, түрленуі, объектінің әсер ету деңгейінің артуы, төмендеуі және т.б. Мәселен, тәрбиеші балаларға: «Ал, балалар, желді тұрғызайық: оның анасы кім? Оның достары кім? Не үшін жел күнмен дауласады?». Эмпатия тәсілін де қолдануға болады. Балалар өздерін бақылаушы орнына қояды: «Егер сен бұтаға айналсаң, не істер едің? Нені армандайсың? Кімнен қорқасың? Кіммен достасар едің? Сенің жапырақтарың не туралы сыбырлайды?» немесе «Өзіңді қызыл қоңыздың орнына қойып көр. Не үшін сен өмір сүресің? Сенің достарың кім? Нені жегенді жақсы көресің?». «ӨТШТ» бағдарламасы тәрбиешілер мен балаларға адам өзінің жасына тәуелсіз меңгеретін шығармашылықтың әдістері мен құралдарын береді. Осы бірыңғай құралды қолдана отырып, балалар мен ересектер бір-бірімен тіл табысуы, түсінісуі жеңіл болады. ӨТШТ – бір рет құрылып, өзгермейтін шығармашылық педагогикалық жұмыстар жүйесі емес, бұл үнемі дамитын технология. ӨТШТ қолдаушылары әрдайым ізденісте болады, балалар мен тәрбиешілердің шығармашылық ойлауын белсендірудің жаңа әдістерін ойлап табады, дайындайды.

Балабақшада жоғарыда көрсеткен міндеттер мен әдіс-тәсілдерді дұрыс қолдану барысында жететін жетістіктер.  Бала сөздерде жақсы меңгереді, әңгімелер, ертегілер, өз еркімен құрастырады, тілге деген қызығушылығы молаяды, өз жолдастарының арасында сұрақ қойып әңгімеге тарта біледі. Сөздік қоры бай, таза сөйлей білетін граматикалық құрлымды дұрыс анықтай алатын тұға  тәрбиеленіп шығады.

 Баланы дамыту жолы — балабақшадан басталады. Адамға не қажет екенін осы кезеңде түсінеді. Ол қарауға, тыңдауға, қуанумен уайымдауға, тілек тілеп және оны орындауға, жүріп және жүгіріп, сөйлеп; осы қысқа уақытта қоршаған ортамен танысады. Баланың дұрыс сөйлеп, ойын еркін жеткізуге үйрететін негізгі бағыт тіл дамыту болып табылады. Сондықтан жүйелі түрде тілін дұрыс қалыптастыру үшін жоғарыда қойылған талаптарды жүйелі орындап натижеге жету.

Дарындылық –ол балалық шақтан бастап шығармашылық қабілеті артылған және мәселелерді шешу, қоршаған ортаға ерекше көзқараспен қарайтын тұлға.

Шығармашылық – ол бала өз бетінше жаңа бір бейне құрумен сипатталады, яғни іс –әрекеттің қандай түрінде болсын жаңалық ашу арқылы, өзіндік және даралық дамудың бір көрінісін байқатқан жағдаймен түсіндіріледі.

Ең маңыздысы –балалардың қиялдау, бейімделу, қозғалу, жүйелеу, диалектикалық ойлау қабілеттері дамып, екінші жағынан іздену белсенділіктері, жаңалыққа талпынуы, сөйлеуі, қиялдау қабілеттері жетіледі.

Қорыта айтқанда заманымыздың болашағы – жас ұрпақтың ой-өрісін жоғарлату, тілдік, шығармашылық, әлеуметтік, таным және денсаулық құзіреттіліктерін арттыру, рухани байлығын, тапқырлық тапсырмаларды шешу теориясының негізгі түсініктерімен таныстыру, проблемалық жағдайдан шығу жолын іздеуде алған білімдерін қолдануға үйрету, әрбір тәрбиешінің міндеті.

ӨТШТ  әдістемелері. Мектепке дейінгі балалық шаққа бейімделген ТРИЗ технологиясы баланы шығармашылық тапсырмаларды орындауды үйретеді, және оның бойында шығармашылық қажеттілікті дамыта отырып, оның қызығушылығына сүйене отырып, шығармашылыққа жүйелі түрде жетелеуге мүмкіндік береді.Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған әдіс –тәсілдер төмендегідей:

Жүйелік жақындау.

Компоненттік, құрылымдық, функционалды және генетикалық жақындаудың элементтер негізінде қоршаған ортаның жүйелік көріністерінің бастауларын қалыптастыру. Бір –бірімен тығыз байланыста болатын бөлімдерден құралған жүйені біртұтас ретінде түсінік беру, объектінің осы шақтағы, өткен шақтағы және келер шақтағы жағдайын бөліп ала отырып, уақыт және кеңістік туралы ұғым беру.

          Каталог әдісі.

Балаларды кез –келген таңдалған сөздің белгілерді, екінші бір кез –келген кітаптан алған сөзге ауыстыруға үйрету.

          Қарама –қайшылықты шешу әдісі.

Ұсынылған заттар мен құбылыстарды әр қырынан қарау;

          Сиқырлы объектілер әдісі – балаға таныс объектілерінің сипатын екінші бір объектіге танып алу, қолдану;

          Салыстыру әдісі –заттар мен объектілердің ұқсастық ерекшеліктерін анықтау.

          ТРИЗ технологиясының мақсаты: баланың тілін дамыту, шығармашылоық қиялын дамыту болып табылады. Мектепжасынадейінгібалалардыңтіліндамытуданегізгімақсатқарастырылған:

1.      Ауызша сөйлеуге үйрету, сөздік қорын дамыту. Айналадағы дүниені, табиғатты бақылау, таныту арқылы сөз қорын жаңа сөздермен байыту, баланың ауызша сөйлеген сөздерін тыңдап, өзіне қойылған сұраққа жауап беруге үйрету:заттың атын (ойыншық, көл, жапырақ және т.б.) заттың сынын, сапасын, түр –түсін, пішінін сөздерді меңгерту. Заттың іс –әрекетін білдіретін (жүрді, жүгірді, келді, кетті, епті және т.б.) сөздерді әрі қарай меңгерту. Үстеу сөздерді (қасында, үстінде, осында, жоғарыда, төменде) қосып айтуға үйрету.

2.      Сөз дыбыстарын дұрыс айту.Сөйлеуде ауыз қуысы арқылы дұрыс дем шығара білуге үйрете отырып, дауссыз қатаң, ұяң дыбыстарды  естілуіне қарай дұрыс, анық айтуға үйрету, 3-4 сөздерден тұратын сөйлем құрату.

3.      Байланыстырып сөйлеуін дамыту. Күнделікті сабақта естіген, білгенін ойын, серуен кезінде көргенін, түйгенін, сурет және оқылған ертегілер мазмұнын ұнатқан ойыншықтары жайында ауызша сұрақ қоя отырып, әңгімелей отырып, қысқа ертегілердің кейіптендіре білуге үйрету. Мысалы: «Түлкі мен ешкі» ертегісінде: Түлкінің терісі құандай? (үлпілдек) тағы нелер үлпілдек болады? (қар, шапан, тымақ, мысықтың жүні, кілемнің беті). Ешкінің түсі сұр болған, тағы нелер сұр түске жатады? (сұр бұлт, сұр бас киім, сұр ішік, сұр қоян)

4.      –Құдықтың суы қандай болады? –Мұздай. Тағы нелер мұздай болады? (мұздай су, мұз, суық жел, қар, су, мұз жаптады).

Жұмбақтар тіл мәдениетін тәрбиелеуде үлкен рөл атқарады. Жұмбақтар баланы байқағыштыққа, тапқырлыққав, баулып, ой-қиялын ұштастыра көр әсері етеді. Жұмбақ баланың ойлау қабілетін дамытады.

Жұмбақтарды балаға үйрету барысында «ТРИЗ» технологиясының әдіс –тәсілдерін қолдануға болады. Осы технологияның жұмбақпен жұмысты үш әдіс арқылы жүргізуге болады:

Жүйелік жақындау әдісінің құндылығы:

1.      Тақырып таңдап алынады. 2. Ойдың жалпыдан жекеге, дербеске ауысуы. 3. Объектілердің әр –түлі қасиеттері мен белгілерін айқындау арқылы абстракты –жалпыдан дербеске ауысуы. Мысалы, өсімдіктерге байланысты жұмбақтар алатын болсақ,тақырып таңдалып алынады. Мысалы: Ағаш жазда жап-жасыл, күзде сап-сары деп айтамыз. Жазда жапырақпен, қыста жалаңаш. Көктемде бүршік жарады, күзде түсіп қалады. Бұнда біз жүйелеп көрсетіп тұрмыз.  Бала өз ойын ұшқырлап, шығара алады.

Топтастыру әдісінің құндылығы:

1.      Тақырып таңдап алу.

2.      Тақырыпты ести отыра, бір ойға келу.

3.      Айтылған зат немесе құбылыспен байланысты сөздерді қасиеттерді атау.

4.      Тақырыпқа байланысты сөздер топтасады.

5.      Келесі кезең айтылған топтастыру әдісіне негізделіп жұмбақ шығарады.

Ағаш

Бүршік Гүл Жеміс Тамыр Жапырақ

Ағаш өміріне байланысты болып топтасады.

Мысалы: Бүршік жапырақ жаяады, гүлімен жеміс береді, тамырымен қоректенеді, биік болып өседі. Бұл не? (Ағаш)

Миға шабуыл әдісінің құндылығы:

1.      Тақырып таңдап алынады.

2.      Бір затты сипаттап алу.

3.      Айтылған заттың ерекңшелігін әрі қарай жалғастыру.

Мысалы: Өзі дөңгелек, қызыл, тәтті, түсі әр –түрлі, ағашта өседі тағы басқа сипаттау.

 Сонымен қатар ТРИЗ технологиясында баланың тілін дамытуда мнемокестелер, тірек суреттер, тірек сызбаларды қолданған өте тиімді болып келеді. Соныі ішінде мнемотехника-бұл  есте  сақтауды  дамытатын технология.

Мнемотехника - бұл көркем шығармаларды тез есте сақтау және қабылдауға қолданатын әдістер мен тәсілдер жүйесі. Мектеп жасына дейінгі балаларда мнемотехнологияны  пайдалану  қазіргі таңда өте тиімді.  Балалармен жұмыс істеуде дидактикалық материалдар ретінде  мнемокестелерді пайдалану ерекше  орнын алады. Мен өз тәжірибемде бұл технологияны пайдаланып,  балалардың тілін дамытуда  өте тиімді тәсіл екеніне көз жеткіздім 

Мнемокесте –бұл белгілі бір мәліметтері бар сызба. Мнемокестенің дидактикалық материалы белгілі бір ақпарат жасырылған сызбалар болып табылады. Мнемокестелерді жұмыста пайдалану уақытты үнемдейді және  төмендегі міндеттерді шешеді:

•         қабылдау, естесақтау,зейін,ойлаут.бпсихологиялықпроцестердідамытады;

•         символдар мен белгілерарқылызаттыбелгілейді,яғни ақпаратжинақтайды;

•         ақпаратты белгілеу, яғни бейнені символдар арқылы жадыңда сақтау.

шығармадағы мәліметтерді графикалық суреттермен белгілеу арқылы қолдың ұсақ моторикасын дамыту. Мнемотехникалық әдіс – өлеңдерді, алогоритмикалық жаттығуларды жаттаудың, әңгімелерді сипаттаудың әдістемесі.  Осы жастағы балаларға өлеңдер жаттауда  сөйлейтін суреттерді қолданған қолайлы. Өлең жаттауда әр сөзді рәміздермен алмастыруға болады. Кейбір жағдайда сөйлемді бір сызбада көрсетуге болады. Заттардың сынын, күйін, әрекетін білдіретін суреттерді құрастырғанда толық түсіну үшін балалармен бірге ойнау қажет және эмоциялы деңгейде әрекетті көрсетуге болады. Мектепке дейінгілерді өлеңдерді мәнерлеп жаттауға, шығармаға сай ырғақты сақтауды үйретеді. Балаларменбіргеқайталағанда педагог интонацияға, дикцияға, демалуынаназараударады. Өлеңдіоқыпболғаннанкейінміндеттітүрдеәңгімеөткізіледі:

·         аударма жұмысын өткізу;

·         тәрбиешінің сұрақтары;

·         суреттерқарау;

·         қазақтілінетәндыбыстардыдұрысайтқызу, қайталату;

·         сызбаларарқылыжаттау;

Балаларғаөлеңдіесіндесақтауүшін, мұғалімгекелесіәдістердіқолдануғаболады:

·         біріншіжолдытоппенқайталаужәне 3-4 балағабір-бірденқайталатқызу;

·         фонетикалықжаттығуорындау;

·         әсіресемәнерлепоқуғаталапететінсөзді, жолдыбалаларғақайталату.            

Мнемокестелермен жұмыс істеу бес кезеңнен тұрады:

1. Кестені мұқят қарап және қандай суреттер салынғанын анықтау.

2. Берілген символдарды оқып шығу.

3. Бейнелерге сүйене отырып  ертегіні әңгімелеу..

4. Графикалық суреттермен мнемокесте жасау..

5. Кестені балаға көрсетіп отырып бірге жасау.

Мнемокестемен жұмыс істеу тәсілдерін меңгеру оқытудың уақытын біршама азайта отырып, тақпақты жатқа айту,әңгімелеп беру, шығарманы мазмұндау  дағдыларын,  балаларда ойлау, қабылдау, қиялдау, есте сақтау т.б псиихикалық процестерін дамытады. Сол сияқты, ақыл – ойын дамыту, жылдам ойлауға, салыстыра білуге, ұқсастықты таба білу іскерліктерін арттырады.

Мектепке дейінгі бала есте сақтау мен қабылдауы жоғары қабілетімен ерекшеленеді. Мнемотехникалық әдіс балалардың сөз материалын есте сақтауда қалдыру үшін қолайлы. Сонымен қатар дыбыстық және көру қабілеттері де  дамиды. Мектепке дейіңгілердің жас ерекшеліктеріне қараса, осындай қорытындыға келуге болады, сөйлейтін суреттерді пайдалану әңгіме құрастырғанда, өлең, логоритмикалық жаттауда жеңілдетеді және есте сақтау процесін тездетеді. Есте сақтаумен жұмыс әдістерін қалыптастырады. Есте сақтауды бекітудің ережесінің бірі былай дейді: «Жаттағанда жаз, сызба, диаграммалардың суретін сал, кестелерді сыз». Сөйлейтін суреттер, сипаттау сызбалары қызығушылық тудырады және проблеманы шешуге көмектеседі.

            Әсіресе 6-7 жастағы балалардың тілдің дамуында ерекше маңызы бар. Балаларда танымдық белсенділік арттылады.

Баланың тілін дамыту үшін 6-7 жастағы балалар шағын әңгіме құрастырады, өлеңдер, aлогоритмикалық жаттығулар жаттайды. Әңгіме сипаттағанда, өлең, логоритмикалық жаттығулар жаттағанда сызбалар қолданған қолайлы. Мнемотехникалық әдістің міндеті: қазақ тіліне тән дыбыстардың дұрыс ай тылуын жаттықтыруы, сөз қорының байытуы, белсенуі мен бекітуі, сөйлеудің грамматикалық дұрыстығын жүзеге асыруы және тілдің дамуы.

Ересек топтан бастап балаларда қоршаған әлем туралы түсініктер бар болғанда, таңбалы рәміздерді құрастыруға өздеріне жасауға болады. Бала өзі таңба жасайды, одан кейін мұғалім сәйкес келетін рәмізді таңдап алады. Заттардың белгілері мен күйін (көңілді, ызалы, аянышты, т.б), іс - әрекетті білдіретін таңбалы рәміздерді құрастырғанда толық түсіну үшін балалармен ойнау және эмоциялы-ымдық деңгейде әрекетті көрсету қажет. Әңгіме, өлең, логоритмикалық жаттаулар жаттағанда әрбір дыбысталатын сөзді алмастыруға болады. Кейбір кезде рәміздік бір сызбада толық сөйлемді суретте көрсетуге болады. Егер де біз кейбір сөздерге балалардың ерекше назарын аударатын болсақ ( мысалы, іс-әрекетін білдіретін сөздер), оларды жеке сызбада көрсеткен жөн.

Өлең, логоритмикалық жаттығулар жаттауда ондағы бірнеше рет қайталанып келетін сөз тіркестерін сөздерді рәміздермен алмастырудың қажеті жоқ. Мемлекеттік стандартына сай әңгіме құрастыру, жаттау айына 2-3 рет. 5-6 жастағы балалар әңгіме құрастырғанда 3-5 сөйлем, ал 6-7 жастағы балалар 5-7 сөйлем құрастыру қажет.

Сызба – схемалар тақырыптарға байланысты үйренген жеке сөздермен сөйлем құрастыруға, сөйлемдермен әңгіме құрастыруға таптырмайтын қазына. Сызбаларға қарап, балалар әңгіме құрастыруды тез үйренеді. Әсіресе отбасы тақырыбына арналған сызбаны әр сабақта қолдануға болады. Бұл сызбаға қарап, балалар  отбасы мүшелерінің атауын тез есте сақтауға, адамдардың әрекеттерін әңгімелеуге үйренеді. Жеміс-көкөністерге арналған сызба бойынша балалар олардың түрін, түсін, дәмін, қайда өсетінін сипаттап бере алады. Мысалы, алманы сипаттау: алманың түсі қызыл, пішіні – домалақ, дәмі – тәтті. Ол ағашта өседі, жеміс. Біз оны жейміз.Ойыншықтарға  арналған сызба бойынша балалар олардың түсін, пішінін, мөлшерін   атап беруге үйренеді. Міне, осылай әрбір жаңа тақырып бойынша сызбалар қолдануға болады. Мұғалім өз балаларының қабылдау қабілетін, жас шамасын ескере отырып, сызбаны өзі жасап алуына да болады.

       Алгоритмикалық  жаттығулар танымдық процестердің, есте сақтау, зейін, қозғалыс дағдылардың, дыбыстардың айтылуының, сөйлеу функционалды жүйесінің және барлық сөйлеу құрамының дамуына бағытталған. Ұсынған жаттығулар сипаттау сызбалар арқылы жатталады, содан кейін  бірге айтылады және әр түрлі қимылмен көрсетіледі. Логоритмикалық жаттығуларды орындағанда,балалар педпгогпен бірге ортада тұрған жөн, сонда балаларды көруге, қозғалуға және сөйлеу материалын орындауға мүмкіндік бар. Алгоритмикалық жаттығуларды өткізуде балалар спецификалық дыбыстардың дұрыс айтуын жаттығады, дауыстың ырғағы дамиды, сонымен қатар ымның, қозғалыстың дағдылары, жалпы және ұсақ моториканың нақтылығы мен үйлестіруі  дамиды.

 «Тәрбие  отбасынан басталады» -   демекші    тілді  үйрету  мақсатында    балабақша  ата - аналармен  өте  тығыз  жұмыс  жасауда пайдалануға мүмкіншілік бар.

 Мектепалды даярлық бағдарламаның базалық минимумда 6-7 жастағы балаларды  оқытуда мынадай талаптар қойылған. Балабақша, балабақша қызметкерлер туралы әңгіме құрастыру білу.Сенің атың кім? Кім? Не істеді? сұрақтарына жауап беруді білу. Ойыншықтардың атауын, түсін, пішінін айта білу.Адамның дене мүшелерін атау және таныс сөздерді сөйлемде қолдану.Сонымен қатар отбасы мүшелерін, киім, аяқ-киім атауын айта білу.Сөйлеу бала үшін қарым-қатынас құралы болып табылады, оның ойлау қабілетін дамыту және мінез-құлқын реттеуде маңызды рөл атқарады.Сөйлеу қатынасы баланың білімді меңгеруіне, қажетті білік пен дағдыларды қалыптастыруға мүмкіндік береді.Байланысты сөз ойға мағына беріп, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасауын және өзара түсінуін қамтамасыз етеді.Сөйлеу қызметі ойдың дамуымен қатар өрбиді.Дұрыс сөйлеуге тәрбиелеу коммуникативтік біліктілікті, тілдік (фонетикалық, лексикалық, грамматикалық) және тілдік емес (ым, мимика, қалып, көзқарас, іс-қимыл) құралдардың көмегімен айналадағы адамдармен қарым-қатынас жасауды реттеу қабілетін дамытуға бағытталған. Тілді дамытуда өз қатарларымен сөйлесе білудің маңызы ерекше.

          Сонымен, қорыта келгенде әлемдік білім беру кеңістігіне интеграциялануға байланысты білім берудің барлық жүйесін жаңғырту үдерісі мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуды ұйымдастыруға жоғары талаптар қояды, осы үдеріске жаңа, барынша тиімді психологиялық-педагогикалық тәсілдемені іздеуді қарқындатады.

Қоғамның заманауи даму сатысында инновациялық үдерістер, бірінші кезекте, баланың әлеуетті қабілеттіліктерін ашудың бірінші деңгейі ретінде мектепке дейінгі білім беру жүйесіне әсер етеді. Мектепке дейінгі білім берудің дамуы, жаңа сапалы деңгейге өтуі инновациялық технологияларды дайындаусыз мүмкін емес.

Инновациялар бала тұлғасына, оның қабілеттіліктерін дамытуға бағдарланған педагогикалық практикада қолданылатын жаңа әдістерді, нысандарды, құралдарды, технологияларды анықтайды. Қазақстанның заманауи даму сатысында білім беру үдерістерінде өзгерістер орын алуда: мектепке дейінгі білім беру жүйесіндегі педагогтардың назарын балалардың шығармашылық және интеллектуалдық дамуына, эмоционалды-еріктік және қозғалыс аясын түзеуге бұра отырып, білім беру мазмұны күрделене түсуде; дәстүрлі әдістердің орнын баланың танымдық дамуын белсендіруге бағытталған тәрбие мен оқытудың белсенді әдістері басуда.

Мұндай өзгермелі жағдайда мектепке дейінгі білім беру педагогтарына балалардың дамуында интерактивті тәсілдемелердің көп түрлілігіне, заманауи технологиялардың кең таңдауына бейімделе алуы қажет. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту құрылымына мемлекеттік талаптар және білім беру саясатындағы инновациялық үрдістерді талдау негізінде инновациялық әдістемелік қызметті дамыту технологиясын жобалауға және іске асыруға жаңа тәсілдемелер ұсынылды.

Қазақстанның заманауи білім беру саясатының білім беру парадигмаларының ауысуымен, жаңа педагогикалық технологияларға өтуімен сипатталуы, мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың дара-шығармашылық нысандар мен әдістерге бағдарлануы мектепке дейінгі білім беру жүйесіндегі тәрбиешілері мен педагогтарының инновациялық әдістемелік қызметінің маңызын арттырады.

 Қазіргі кезеңде Республиканың білім беру жүйесінің ең басты міндеті қазақ мектебі түлегінің білім сапасының деңгейін халықаралық дәрежеге жуықтату.
Бала болашағымыз десек, сол балаға жүйелі білім беріп, ынта – ықыласын дұрыс бағыттауды, қабілет - қасиеттерін дамытуды балабақшадан бастауымыз керек. Мектепке дейінгі білім беру стандарты мектепке дейінгі тәрбиемен мектепалды даярлық топтарында педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда жаңашыл әдіс - тәсілдерді пайдалануға мүмкіндік береді. Балабақшада жаңа педагогикалық технологияларды пайдаланудың басты мақсаты: оқыту мен тәрбиелеуде инновациялық ойын технологиясының элементтерін пайдалана отырып, жан - жақты, білімді, құзыретті тұлға тәрбиелеу.

Қорытынды: Мектепке дейінгі балалық шаққа бейімделген ТРИЗ технологиясы баланы шығармашылық тапсырмаларды орындауды үйретеді, және оның бойында шығармашылық қажеттілікті дамыта отырып, оның қызығушылығына сүйене отырып, шығармашылыққа жүйелі түрде жетелеуге мүмкіндік береді. Қорыта айтқанда заманымыздың болашағы – жас ұрпақтың ой-өрісін жоғарлату, тілдік, шығармашылық, әлеуметтік, таным және денсаулық құзіреттіліктерін арттыру, рухани байлығын, тапқырлық тапсырмаларды шешу теориясының негізгі түсініктерімен таныстыру, проблемалық жағдайдан шығу жолын іздеуде алған білімдерін қолдануға үйрету, әрбір тәрбиешінің міндеті.

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

1.Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. -  Астана, 2007.
2. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан халқына жолдауы».
3. Изучаем казахский язык, әдістемелік құрал
4. А.М.Бородич «Методика развития речи детей» Москва, 1981г.
5. О.Ушакова «Развитие речи детей»
6. «Отбасыжәнебалабақша» журналдары
7. Мақал - Мәтелдержинағы
8. Е. Өтетілеуов «Дидактикалықойындармектепжасынадейінгібасқаұлтбалаларынаарналған» 
9. Артемова Л.В. Дидактикалықойындар. ¬– М., 1992.

10    Дошкольное воспиание №12, 2000;

11. «Воображение и творческое мышление». -М. 2005

11    Ткаченко Т.А Наглядно-дидактическое пособие.

12.  Л. Е. Белоусовой.«Составление описательных рассказов по опорным схемам»

13.  М.Книголюб«Метод.руководство, картинный комплект. 2005.

14. Т.Б.Полянская. «Использование  метода мнемотехники в обучении рассказыванию детей дошкольного возраста»

 15.«Отбасы және балабақша» журналы

«Мектеп жасына дейінгі балаларды дамытуда ТРИЗ технологиясын қолдану»

Тәрбиеші: Мауиянова Д.Е