Реферат по географий Күн жүйесі

Күн жүйесінің пайда болуы.

Жердің ендеше Күн жүйесінің пайда болу жолдары көне заманнан-ақ талайларды танытқан. Мысалы, ежелгі грек ғалымы Гераклит: «Дүние— жалғыз, оны құдайлар да, адамзат та жасаған жоқ, ол болды, бар да, занды тәртіппен от алып, заңдылыкпен өшетін –мәңгі бақи жасайтын от» депті.

Күн жүйесінің жаралу тегі жөнінде алғаш рет ғылыми пікір айтқан немістің әйгілі философы Иммануил Кант (1755 ж.) еді. Тура сондай болжамды өз бетімен «Аспан механикасы» (1797 ж.) деген еңбегінде, француз математигі Пьер Симон Лаплас жазды. Сондықтан бұл болжам Кант-Лаплас болжамы дел аталады. Олардың пікірінше. Күн жүйесі ғарыш кеңістігінде бұлттай ұшып жүретін казіргі   тұмандықтың   біртіндеп   коюлануынан жаралған.    Орталықтан   тепкіш   күштердің   тегеурінен қою тұмандық біртіндеп Сатурндағыдай сақиналарға бөлшектене бастайды . Сақина бойындағы тозаң-түйіршіктер өзара жабысып бірігеді, тығыздалады да олардың ең ірісі   Күнге,   кішілері   планеталарға   айналыпты.

Сондықтан да олардың бәрі   жазықтықтағы  орбитамен бір бағытта қозғалады. Дегенмен  Кант-Лаплас   болжамынша, планеталар біртіндеп суи бастағаи қызулы заттардан түзілген, сондықтан олардың өзектері сұйық балқыған заттардан тұрады, одан магма атқылайды.

Дегенмем Кант -Лаплас болжамында көптеген олқылықтар бар дейді ғалымдар. Күн жүйесінің жасалуын ғылыми тұрғыдан нақтылап шешкен белгілі поляр зерттеуші математик және физик, академик О. Ю. Шмидт пен онын шәкірт-тері. О. Шмидт болжамы бойынша, миллиардтаған жылдар бұрын Күн маңын салқын шан тозаң, қаткан газдардан тұратын алып бұлт коршаған бұлт  бөлшектері бір-бірімен қақтығысып, сонда олардын қозғалу энергиясы жылу энергиясына айналады да ол әлем қеңістігіне жайылып кетеді. Энергиясынан айрылған түйін, бөлшектер бір-біріне тартылып жабысып,   ұлғая келе келешек планеталардың ұрығына протопланетаға (грек- «протос» — алғашқы, бірінші) айналады. Массасы шамамеп 100 есе өскен шақта олар кәдімгідей қатты дене түзеді. Олардың саны бастапкы шақта бірнеше миллиардка жеткен. Осы кішігірім планетизмалар бұлтының қоюланып, бір-біріне соқтығысып, бірігуінен планеталар мен олардың  серіктері  құралады    Жер тобы планеталарының осылайша түзілуі 10 млрд жылға созылған.

 Күн жүйесінің зандылықтары осы тұжырым    тұрғысынан қисынды және қонымды шешіледі. Күннің тарту   күшімен   планеталар бір   жазықта шеңберге  ұқсас орбитамен және Күнмен бір бағытта қозғалады. Жер тобы планеталары Күн көзіне жақын орналасқан тозаң бұлтынан жаралғандықтан олар қызып, құрамындағы мұз, метан, аммиак т. б. ұшпа заттар буланып кетеді. Олардың көлемі кішігірім және жоғары температурада ғана балқитын элементтерден тұрады. Алып планеталар жылу көзінен (Күннен) шалғай түзілгендіктен, ұшпалары буланбай, ішінде қалады. Сондықтан олардың массасы басым және құрамында балқығыш, ұшпа заттар мол болады. Нептун төңірегінен құралған кометалар басында мұздаған ұшпа көп болатыны жақында бізге «қонақтаған» Галлей кометасымен көрінді дейді ғалымдар.

О. Ю. Шмидт теориялык тұрғыдан   Күннен  алыстаған сайын планеталар орбитасының    қашықтау   заңдылығын да түсіндірді. Дегенмен О. Ю. Шмидт болжамы да біраз олқылықтардан   құр емес,   Ең бастысы-    Күн мен планеталар арасындағы қозғалу күштерінің    «табиғатқа қарсы» үлесуі, Күн өз жүйесіндегі массаның 99,87 процентін «тартып алса да»өз білігінен өте  баяу айналады, күш моментінің не бары 2 процентін  меңгереді.Ал планеталар болса, «қозғалу күш қорының» қалған 98 процентін қайдан алады? Сұраққа әзірше жауап жоқ.Екіншіден  Шолпан, Уран, Плутон планеталары кері бағытта айналатын көрінеді.   Кейінгі   екеуінің     айналу білігі  математикалық шарттан  айрыкша, өз орбиталарының жазығында жатыр.Осыларға нанымды   түсінік табу керек. Сонда   да   казіргі таңда   қолымызда  О.Ю. Шмидт тұжырымынан  татымды ештеңе  жоқ.

Сонымен, ұзын  сөздің қысқасы,Жер бұдан 5,0-5,5 млрд жыл бұрын басқа планеталар сияқты дүниеге келді. Жердің жаралу сатысында   радиоактивтік жылу бөлініп, соның әсерінен құрамындағы ауыр бөлшектер ішкі өзегіне екшеліп, жеңілдері қалқып, жоғары шықты.

Жердің жаралуы туралы жоғарыда айтылғандардан басқа да көптеген болжамдар бар.Бұл тұста Кант-Лаплас және Шмидт болжамдарының басты айырмашылықтарын тағы да зейіндеп өтейік. Кант-Лаплас бойьшша, Күн жүйесі бір мезгілде және қатты қызған (балқыған)

күйде болған, ендеше Жер қойнауындағы жылу көзі мен оған  лайыкты   процесстер  осында.   О. Ю.Шмидт   Жер (планеталар)  Күннен кейін  суық заттардан  жаралған, демек ішкі жылу көздері кейінірек пайда болған деп түсіндіреді..

                                                                                   Қарабөгет ауылы

                                                                                  Аль-Фараби атындағы орта

                                                                                   мектептің   11-сынып

                                                                                  оқушысы  Жарысбек  Заңғардың іздену жұмысы