Рекомендации "1 кылааска киирэргэ субэлэр"

            Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение

«Атамайская средняя общеобразовательная школа имени В.Д.Лонгинова»

                      Муниципального района «Горный улус» РС(Я)

 

Оскуола боруогун атыллаары туран…

( төрөппµттэргэ тэттик сµбэлэр)

Бэлэмнээтэ: Степанова М.С.-алын кылаас учуутала

Бэс-Куел,2022

Оскуола боруогун атыллаары туран…

       Оҕо маҥнайгы кылааска киириитэ-бу кэтэhиилээх кэрэ бэлиэ, ону тэҥэ эппиэттээх түгэн. Бастакы  үѳрэх сыла үѳрэнээччигэ эмиэ улахан суолталаах. Үгүс тѳрѳппүт: «Мин оҕом сатаан ааҕар, уон  иhинэн кѳҥүл суоттуур, онон  оскуолаҕа бэлэм, үѳрэҕэр ыарырҕаппат ини»,-дии саныыр. Оскуолаҕа бэлэм буолуу диэн киэҥ ѳйдѳбүл.  Оҕо билиэн-кѳрүѳн баҕата, болҕомтото,  ѳйүгэр тутара тѳhѳ сайдыбыта, тарбахтарын былчыҥнарын сайдыыта, күннээҕи режими тутуhара,бэйэтин кѳрүнэрэ-дьаhанара, атын оҕолору кытта алтыhарын таhынан,ѳссѳ тѳрѳппүт туохха болҕомтотун ууруон сѳбүй?

        Ону маннык түhүмэхтэргэ араарыахха сѳп.

1.    Оскуола боруогун аан бастаан атыллыыр кырачаан билиэн-кѳрүѳн баҕата үрдук буолуохтаах.

2.    Күннэээҕи режими тутуhуохтаах. Оҕо лоп бааччы тэринэн оскуолаҕа  барыыта, бириэмэтигэр сѳпкѳ аhыыра,болдьоммут бириэмэтигэр уруогун толороро, күнүс утуйан ылара,сибиэhэй салгыҥҥа дьаарбайыыта, киэhэ сѳпкѳ утуйуу-бу барыта күннээҕи режими кытаанахтык тутуhары ирдиир. Үгүс оҕо сарсыарда элбэхтэ этиттэрэн, нэhиилэ турар. Онтон сыыhа-халты аhаат,ѳмүрэх киhи курдук хомуна охсоот,хаамыы-сүүрүү былаастаан оскуолаҕа тиийэн кэлэллэр. Маннык кѳстүү буолбатын курдук, оҕо хара маҥнайгыттан режими тутуhарын хонтуруоллуохха наада. Оҕо хойутуур буоллаҕына,ол  тѳрѳппүт буруйа. Ол иhин бириэмэни сѳпкѳ  аттаран туруоруу тѳрѳппүттэн ирдэнэр. Оҕоҕутун сарсыарда сыллаан уhугуннарыҥ,тиэтэйбэккэ таҥыннарын, сылаас аhы аhаан барарыгар кыhаллыҥ. Тахсаары туран «Дьэ, мэниктээн кѳрѳѳр  эрэ!» «Таҥаскын киртитээйэҕин!» диэн установкалары биэримэҥ, ол оннугар сырылаччы сыллаан баран, ситиhиилээх күнү баҕарыҥ. Күнүс үѳрэҕиттэн кэллэҕинэ сылаастык кѳрсүҥ. «Хайдах үѳрэнниҥ? Тугу гынныгыт?- диэн ыйытыыларынан кѳмѳн кэбиhимэҥ, оҕо сынньаммытын кэннэ, кэлин холкутук нам-нум буоллаҕына ыйытылаhыҥ.  Өскѳтүн оҕо бэйэтэ кэпсиэн тиэтэйэр буоллаҕына, бол5омтолоохтук истиҥ, сэргээҥ. Күнүс 1-1,5 чаас утуйан ылыан сѳп. Адаптация барар кэмигэр о5о доруобуйата  кэбириэн сѳбүн учуоттааҥ, иҥэмтэлээх аhынан аhатыҥ. Битэмииннэ сиэтиҥ. Киэhэ сѳпкѳ сытарын, хонтуруоллаҥ, «бар утуй» диэбэккэ эрэ, бэйэ5ит сытыарыҥ, сымна5астык кэпсэтиҥ, остуоруйата кэпсээҥ, ырыата ыллааҥ, секреттэhиҥ, куттанар буолла5ына уоскутуҥ. О5о чугас киhитин кытта тѳhѳнѳн  аhа5ас да, оччонон эhиэхэ эрэллээх уонна бэйэтин кѳмускэллээхтик сананар.

3.    Уруогу аахтарыы. Бастакы сылга о5о уруогун тѳрѳппүтүн кытта оцорор. Бэйэ5ит оцорон биэримэц, бииргэ оцорсуц. Ыарыр5атар буолла5ына ыйан-кэрдэн кемелеьуц. Чэпчэки сорудахтартан са5алыыргыт ордук. Бэйэ5ит ньиэрбэ5итин харыстаан о5о5утун харыстаан оцорон биэрэр буоллаххытына, кэлин эьиэхэ найылаан уруокка бэлэмнэнии олох да умнуллуон сеп. Хара мацнайгыттан о5о уроугун толоруутугар эппиэтинэстээх буоларын  ирдээц.

4.    Уерэх тээбиринэ. Тереппут о5отугар сыаналаах, саамай муодунай сугэьэр ыла сатыыра ейденер гынан баран, мацнайгы кылааска сугэьэр табыгастаах буолара ирдэнэр. Сугэьэр ыйааьынаалын кылаастарга_буолуохтаах. Оскуола5а тиийэн уруокка онтун-мантын сургэйбэтин курдук  эрдэттэн ханнык тэрил хайа сиэпкэ чопчу баарын  билиэхтээх. Онон, оскуолага барыан иннинэ тээбириннэрин уган-хостоон керен бэлэмнэнэргэ кецул биэриц. Пенала паартаны биир гына сабардаан сыппатын курдук судургу буолара ордук. Уонна бу тээбириннэргэ  харыстабыллаахтык сыьыаннаьарын уерэтиц.

5.    Уруучука. О5о суруйа олорон уерэ5ин ейугэр хатаан иьиитэ ылбыт уруучукатыттан эмиэ тутулуктаах. Уруучуканы талан,табыгастаа5ын керен атыылаьыы о5о билиини ылыныытын чэпчэтиэ. Уруучуката табыллыбата5ына, ейен-санаата кетен аралдьыйыан, атын о5олорго мэьэйдиэн сеп. Онон саамай боростуой  уруучуканы  ыларгыт ордук. Ескетун о5о5ут хацастай буолла5ына,уца илиитинэн суруйарын ирдииргит  табыллыбат. Быраастар этэллэринэн куьэйэн туран суруйар илиитин уларытыы о5о доруобуйатыгар охсуулаах буолар  эбит.Полушариеларын улэлэрэ кэьиллэн о5о кэлэ5эй да буолуон  сеп.

6.    Учуутал. Оскуола. Учуутал кыра киьиэхэ- муцуутуур авторитет. Субу кэмцэ кини учууталын тереппуттэринээ5эр да ере тутар. «Учууталым эппитэ…», «Эн сыыьа оцоро5ун, учуутал маннык оцорор…» диэн да туруон сеп. О5о5ут истэригэр учуутал туьунан куьа5аны кэпсэтимэц. Учууталгытын кытта ыкса сибээьи тутуьуц, о5о5ут туьунан туоьулатыц, уерэ5ин,бэрээдэгин, тугу ыарыр5атарын, кимниин бодоруьарын. Учуутал туох диирин толоро сатаац, тереппут муннта5ын кетутумэц, аьа5ас уруоктарга  сылдьыц.

7.    О5о5о сыьыан. Мацнайгы кылааска киирии, атын эйгэ5э уерэнии-о5о5о улахан стресс. Саамай ыарахан кэминэн мацнайгы икки ыйы аа5аллар- ону адаптация дииллэр. Адаптацияны о5олор араастаан ааьаллар. Сорох ардыгар ыйааьына туьуен сеп, сорохтор иммунитеттара мелтуен сеп.

Саца дьыл кэнниттэн дьэ улам уерэнэн холкутуйаллар. Ол иьин о5о5утуттан элбэ5и эрэйимэц,о5о сыыьар, ал5аьыыр. Кини билбэтэ-кербете ессее да элбэх, кыра5а кыйаханымац. Кини бу кэмцэ хаьааццытаа5арда5аны сылаас сыьыацца наадыйар. Кинини таптыыргытын биллэрэ , сыллыы, имэрийэ-томоруйа, куьа сылдьыц.  Бастакы сыл сыыьа-халты ааьара табыллыбыт. Онон тереппуттэртэн тулуурдаах буолууну ирдэнэр. Барыта этэццэ буолла5ына сотору кэминэн кырачаан киьигит дьотун киьи буола улааппытын бэлиэтии керуеххут. Барыгытыгар ситиьиини ба5арабын.