Рекомендация для проведения лабораторных и практических работ по химии

Buxoro viloyat hokimligi halq ta’lim boshqarmasi

Buxoro viloyat pedagog xodimlarni qayta tayyorlash  va  malaka  oshirish  instituti

Umumiy o’rta ta’lim maktablarida

fanidan amaliy mashg’ulot va laboratoriya ishlarida kuzatiladigan natijalari bo’yicha metodik tavsiya

Tuzuvchilar: M.Dj. Raximova -  Buxoro shahar. 1- umumiy o’rta   

                                           ta’lim maktabining   kimyo fani o’qituvchisi

                        M.B. Gulamova - 39-son IDUMning kimyo fani                 

                                            o’qituvchisi.

Taqrizchilar:  Z. Hojiyeva - Buxoro viloyat hokimligi xalq ta’limi       

                                                 boshqarmasi Metodika markazi rahbari

.                              F.M.Xalilova - Viloyat pedagog xodimlarni qayta          

                                                     tayyorlash va malaka oshirish instituti

      Ushbu metodik tavsiy 2010 yil 29 dekabrdagi viloyat hokimligi xalq ta’limi  boshqarmasi Metodika markazi kimyo fani o’quv-metodika kengashining 3/2-sonli qarori bilan tasdiqlangan. materialini tushuntirish uslublaridan biri aks ettirilgan bo’lib, kimyo fani o’qituvchilarining foydalanishlari uchun mo’ljallangan.

                                                              MUNDARIJA

So’z boshi………………………………………………………………………………….…………..5

7 SINF

Amaliy ish №1. Kimyo xonasidagi jihoz va reaktivlar bilan ishlaganda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish…………………………………………………………………………………….…………….6

Amaliy ish №2.Laboratoriya jixozlari bilan tanishish. Alanga tuzilishini o’rganish…………………8

Amaliy ish №3.Ifloslangan osh tuzini tozalash………………………………………………………10

Amaliy ish №4.Kislorod olish va uning xossalari bilan tanishish……………………………………11

Amaliy ish №5.Erigan moddalarning massa ulushi va molyar konsentratsiyasi ma’lum bo’lgan eritmalar tayyorlash……………………………………………………………………………….….12

Amaliy ish №6.Tuproqning suvli eritmasini tayyorlash va ishqor borligini aniqlash…………….….13

Amaliy ish №7.Sulfat kislotaning mis(II)-oksidi va temir-(III)oksidi bilan orasidagi almashinish reaksiyalari…………………………………………………………………………………………...14

Amaliy ish №8.Noorganik moddalarning genetik bog’lanishiga doir tajribaviy masalalar

yechish…………………………………………………………………………………….……….…15.

Mavzu: Oddiy va murakkab moddalar

Laboratoriya ishi №1.Fizik xossalari turlicha bo’lgan moddalar namunalari bilan tanishish……....16

Laboratoriya ishi №2.Aralashmalarni tarkibiy qismlarga ajratish………………………………......17

Laboratoriya ishi №3.Fizik hodisalar………………………………………………………………..17

Laboratoriya ishi №4.Kimyoviy hodisalar…………………………………………………………..18

Laboratoriya ishi №5.Oddiy va murakkab moddalar namulari bilan tanishish……………...……...18

Laboratoriya ishi №6. Kimyoviy reaksiya turlari…………………………………………..…….…19

Mavzu: Kislorod va uning xossalari

Laboratoriya ishi №7Yonilg’ilarning turli xillari va ulardan unimli foydalanish usullari bilan tanishish………………………………………………………………………………………….….19

Mavzu: Vodorod va uning xossalari

Laboratoriya ishi №8Vodorodning olinishi…………………………...………………………..…..20

Laboratoriya ishi №9Vodorodning mis(II)oksid bilan o’zaro ta’siri va bu reaksiyaning amaliy ahamiyatini o’rganish……………………………………..…………………………………….….20

Mavzu: Suv va uning xossalari

 Laboratoriya ishi №10Suvning oksidlar bilan o’zaro ta’siri, hosil bo’lgan eritmalarida indikatorlar rangini o’zgarish……………………………………………………………………………………21

Mavzu: Asoslar va uning xossalari

Laboratoriya ishi №11Natriy, kaliy va temir(III)gidroksidlarning xossalari bilan tanishish…….…21

 Laboratoriya ishi №12Suvda erimaydigan asoslarning kislotalar bilan o’zaro ta’siri ……….……22

Laboratoriya ishi №13Mis(II)-gidroksidning qizdirilganda parchalanishi...………………….……22

Mavzu: Kislotalar va uning xossalari

Laboratoriya ishi №14Neytrallanish reaksiyasi……………………………………………………23 

Laboratoriya ishi №15Kislota eritmalarining indikatorlarga ta’siri.  ……………………….……..23

Laboratoriya ishi №16Kislotalarning metallar bilan o’zaro ta’siri………………………….……..24

Laboratoriya ishi №17Kislotalarning metall oksidlari bilan o’zaro ta’siri. …………………….…24

8 SINF

Amaliy ish №1.“Galogenlar” mavzusiga doir tajribaviy masalalar yechish………………….……25

Amaliy ish №2.“Oltingugurt” mavzusiga doir tajribaviy masalalar yechish………………………26

Amaliy ish №3.Ammiak olish va uning xossalarini o’rganish…………...…………………….….27

Amaliy ish №4.“Azot guruhchasi elementlari” mavzusiga doir tajribaviy masalalar yechish….. ..28

Amaliy ish №5.Mineral o’g’itlarni aniqlash……………………………….…………………….   29

Mavzu: Amfoter xossalari

Laboratoriya ishi №1Rux gidroksidning (yoki aluminiy gidroksidining) olinishi, uning kislota va ishqor eritmalariga ta'sirini o'rganish……………………………………………………………………...30

Laboratoriya ishi №2Turli kimyoviy bog'lanishlarga ega bo'lgan moddalar (kaliy, kaliy xlorid, oltingugurt, yod) kristallari nusxalarini tayyorlash...……………………………………………….…30

Laboratoriya ishi №3Elektrolitlar eritmalari muhitini indikatorlar yordamida sinash……………….…...31

Mavzu:Galogenlar

Laboratoriya ishi №4Xlorid kislota, galogenidlar va yod uchun sifat reaksiyalari…………………...31

Laboratoriya ishi №5.Tuproq eritmasi tarkibida xloridlar borligini aniqlash………………………...32

Laboratoriya ishi №6.Galogen birikmalarining eritmalaridan bir-biridan siqib chiqarish…………...32

Laboratoriya ishi №7.Galogenlarning suvda va organik erituvchilarda eruvchanligini o'rganish……33

Mavzu:Oltingugurt va uning birikmalari

Laboratoriya ishi №8.Oltingugurt namunalari va uning tabiiy birikmalari bilan tanishish……….....33

Laboratoriya ishi №9Turli eritmalarda sulfat anioni borligini aniqlash……………………………….34

Laboratoriya ishi №10Kimyoviy reaksiya tezligiga turli omillar ta'sirini ko'rsatuvchi tajribalarni bajarish………………………………………………………………………………………….……….34

Mavzu: Azot va uning birikmalari

Laboratoriya ishi №11Ammoniy tuzlaridan ohak ta'sirida ammiak olish va uning xossalarini

о'rganish…………………………………………………………………………………….……………...35

Laboratoriya ishi №12Mineral o’g’itlarning namunalari bilan tanishish………………………………..….35

9 SINF

Amaliy ish №1.Uglerod(IV)-oksidni olish va uning xossalari bilan tanishish………...…………..….36

Amaliy ish №2.“Ishqoriy metallar” va “Kalsiy” mavzulari bo’yicha tajribaviy masalalar yechish…………………………………………………………………………………………….…..37

Mavzu:Uglerod va kremniy birikmalarining xossalari

Laboratoriya ishi №1Karbonatlar va gidrokarbonatlarning bir-biriga aylanishi hamda ularning xossalari bilan tanishish……………………………….………………………………………………...……….38

Laboratoriya ishi №2Tabiiy silikatlarning namunalari bilan tanishish……………………………………..38

Laboratoriya ishi №3Shishaning turlari va ularning tarkibi bilan tanishish. “Shisha va undan yasalgan mahsulotlar” to’plami bilan tanishish………………………………………………………………….39

Mavzu: Metallar va ularning xossalari bilan tanishish

Laboratoriya ishi №4Metall namunalarini ko’zdan kechirish………………………………….……….….39

Laboratoriya ishi №5Qotishmalarning namunalarini ko’zdan kechirish…………………………….….… 40

Laboratoriya ishi №6 Tuzlar eritmalari bilan metallarning o'zaro ta'siri………..………………..…...40

Laboratoriya ishi №7Natriy, kaliy, kalsiy va magniyning eng muhim tuzlari namunalari bilan tanishish……………………………………………………………………………………….………....41

Laboratoriya ishi №8Tuzlar eritmalari bilan metallarning o'zaro ta'siri………………………....…....41

Laboratoriya ishi №9Aluminiynig kislota va ishqor eritmalari bilan o’zaro ta'siri……………...…....42

Laboratoriya ishi №10Alyuminiy va uning qotishmalarning namunalari bilan tanishish……………….…42

Laboratoriya ishi №11Aluminiy gidroksidining olinishi, uning kislota va ishqor eritmalariga ta'sirini o'rganish…………………………………………………………………………………………..….43

Laboratoriya ishi №12Aluminiy tuzlari eritmalarining indikatorlarga ta’sirini o’rganish……………..…43

Laboratoriya ishi №13Ikki va uch valentli temir tuzlarini bilib olish…………………………….…..…..44

Laboratoriya ishi №14Cho’yan va po’lat namunalari bilan tanishish…………………………….……..…44

Mavzu:Organik birikmalar bilan tanishish

Laboratoriya ishi №15Neftni qayta ishlash va toshko’mirni kokslash mahsulotlarining namunalari bilan tanishish………………………………………………………………………………………….…..……45

Laboratoriya ishi №16 Etilen olish va uning xossalarini o’rganish………………………………..…45

Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………………………….....46

So’z boshi

Bugun Respublikamiz ta’lim dargohlari O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 21-oktabrdagi «2004—2009 yillarda umumta'lim maktablarini mebel, zamonaviy o'quv laboratoriya asboblari bilan jihozlash dasturi to'g'risida»gi 493-sonli qarori ijrosini ta'minlash maqsadida «ELXOLDING» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi hamkorligida umumiy o'rta ta'lim maktablarining kimyo xonalari zamonaviy o’quv-laboratoriya jihozlari bilan ta’minlanib, o’quvchilarning bilim olishlari uchun yetarli shart-sharoitlar yaratilmoqda.

"Kimyo" fanini o'zlashtirishda olingan barcha nazariy bilimlar amaliyotga joriy qilinmay o'z samarasini bermaydi. Shuning uchun kimyo darslarida o'rganiladigan qonuniyatlar, tushunchalar, moddalarning xossalari, ularni hosil qilish tajribalar asosida o'rganiladi. "Kimyo" fanidan tajribalar o'tkazish juda muhimdir, chunki tajribalar yordamida o'quvchilar o'z malakalarini oshiradilar.

Mazkur qo'llanma Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va  o’quv dasturi, darslik, Xalq ta'limi vazirligi, Respublika Ta'lim markazi, T.N. Qori Niyoziy nomidagi O'zbekiston Pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot instituti, «ELXOLDING» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi hamkorligida tayyorlangan “Kimyo fanidan amaliy mashg’ulot va laboratoriya ishlari uchun metodik qo’llanma”ga tayanib,  o’qituvchilari hamda o’quvchilar uchun kimyoviy tajribalarni o’tkazishda metodik yordam bera oladi.

Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va  o’quv dasturi asosida amaliy mashg’ulotlar 7-sinflarda 8 ta, 8-sinflarda 5 ta, 9-sinflarda 2 ta; laboratoriya ishlari esa 7-sinflarda 16 ta, 8-sinflarda 13 ta, 9-sinflarda 16 ta.

Ushbu metodik qo’llanma tajriba davomida kuzatiladigan natija va xulosalarni chiqarishga yordam berib, uning maqsadi — o'quvchilarni faol ta'lim olish jarayoniga jalb qilish, ularda bilish va izlanish malaka-ко'nikmalarini rivojlantirishda o'qituvchiga uslubiy yordam berish, umumta'lim maktablari "Kimyo" fani kursi bo'yicha o'quv materiallarini puxta o'zlashtirishda laboratoriya asbob va jihozlaridan to'g'ri va unumli foydalanishga o'rgatish. O'quvchilar ratsional malaka va ko'nikmalarni muntazam o'zlashtirib borib, savol va topshiriqlarda o'zini mashq qildirib, tabiiy obyektlar bilan tajribalar o'tkazib va kuzatib, kimyo bo'yicha o'quv adabiyotlaridan olingan bilimlarni yanada aniqlashtirib oladilar, ularni chuqurlashtirib, boyitib borishadi. Ular laboratoriya ishlari jarayonida ishni bajarish tartibi, bajarilayotgan tajribaviy amallaming algoritmini ketma-ket o'rganib borishadi, ya'ni bunda bilimlarning interfaol o'zlashtirilishi ta'minlanadi.

Ushbu uslubiy qo’llanmada ba’zi kamchiliklarning uchrashi tabiiy, albatta. Shuning uchun mualliflar qo’llanma haqidagi barcha tanqidiy fikr va mulohazalarni mamnuniyat bilan qabul qiladilar va bu o’rtoqlarga o’zlarining samimiy minnatdorchiliklarini bildiradilar.

Mualliflar.

Amaliy ish №1.

Kimyo xonasidagi jihoz va reaktivlar bilan ishlaganda xavfsizlik qoidalariga rioya qilish.

Kimyo laboratoriyasida kislotalarning turli konsentratsiyadagi eritmalari, ishqorlar, zaharli va o’t olib ketish xavfi bor moddalar saqlanadi.

Tajriba o’tkazishda baxtsiz hodisalar sodir bo’lishining oldini olish uchun quyidagi xavfsizlik qoidalariga qat’iy amal qilishi lozim:

Xulosa: Kimyo xonasidagi reaktiv va jixozlar bilan ishlaganda texnika xavfsizlik qoidalari o’rganildi.

Amaliy ish №2.

Laboratoriya jixozlari bilan tanishish. Alanga tuzilishini o’rganish.

Idish va asboblar

Shisha idishlar

Chinni idishlar                                       Polipropilen idishlar

Texnika xavfsizlik qoidalari

1.Ish joyi toza tutiladi. Tajriba bajarish paytida stol ustidagi keraksiz narsalar chetga olib qo’yiladi. 2.Har bir ishni bajarishdan oldin uni bajarish yuzasidan berilgan yo’l-yo’riq bilan yaxshilab tanishib chiqib, shundan keyingina ishni bajariladi. 3. Spirt lampasi yoki gaz gorelkasi bilan ishlayotganda ehtiyot bo’ling. Spirt lampasi alangasidan foydalangandan keyin qopqoq yordamida o’chiriladi.

A. Sham alangasining tuzilishi: a-ichki «xira» konus; b-o'rta yorug'

     konus; d-alanganing tashqi qismi.

B. Laboratoriya shtativining tuzilishi

C. Spirt lampasining tuzilishi

Xulosa: Laboratoriya xonasidagi asbob va idishlarning tashqi ko’rinishi hamda vazifalari bilan yaqindan tanishildi. Ularning ishlatilishi va foydalanilishi, alanganing 3 qismdan iboratligi hamda yuqori qismining quyi qismlarga nisbatan issiqroq ekanligi haqida tushunchalar hosil bo’ldi.

Amaliy ish №3.

Ifloslangan osh tuzini tozalash.

Yig’ilgan asbob

Texnika xavfsizlik qoidalari

1.Spirt lampasi yoki gaz gorelkasi bilan ishlayotganda ehtiyot bo’ling. Spirt lampasi alangasidan foydalanib bo’lgandan keyin uni qopqoq yordamida o’chiring. 2.Moddalar isitayotganda probirka og’zini yonimizdagi o’rtoqlardan boshqa tomonga qaratib qo’yiladi.

Ishning algoritmi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
3 Bug’latish                                                              NaCl  +  H2O     1                              osh tuzi  erituvchi  2 Filtrlash                                                                                               ERITMA 4 Sof osh tuzi	1.Ifloslangan osh tuzi eritmasi hosil bo’ladi. 2.Tiniq filtrat hosil bo’ladi, filtr qog’ozida esa keraksiz moddalar qoladi. 3. Suv bug’lanadi 4.Oq rangli osh tuzi kristallari qoladi.

Xulosa: Tajriba davomida ifloslangan osh tuzi eritish, filtrlash, bug’latish bosqichlari bilan tozalandi. Olingan toza osh tuzi kristallari tashqi ko’rinishi ifloslangan osh tuzi bilan taqqoslanadi.

Amaliy ish №4.

Kislorod olish va uning xossalari bilan tanishish.

Yig’ilgan asbob

Texnika xavfsizlik qoidalari

1.Gaz ajralish bilan boradigan reak-siya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, chunki modda yuzga sachrashi mumkin. Moddalar isitayotganda probirka og’zini yoni-mizdagi o’rtoqlardan boshqa tomon-ga qaratib qo’yiladi. 2. Kislota va ishqorlar eritmalari bi-lan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. 3.Moddalar saqlanadigan idishlarning og’zi ochiq qoldirilmaydi.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Kislorod olish 2KMnO4 → K2MnO4 + MnO2 + O2↑ 2.Kislorodning xossalari a)C+O2=CO2; CO2+Ca(OH)2=CaCO3+H2O b)S+O2=SO2 d)4P+5O2=2P2O5	1.Qora rangli kukun hosil bo’ladi va gaz ajraladi. Isbotlash uchun cho’g’langan cho’p tushiriladi. 2.Kislorod yonishga yordam beradi: a)ko’mir CO2 gazi ajralib, karbonat angidrid ohakli suvga o’tkazilganda oq cho’kma tushadi. b)Sulfit angidrid ajraladi; d)fosfor(V)-oksidi hosil bo’ladi.

Xulosa: Tajriba davomida kaliy permanganatni parchalab kislorod oldik, u rangsiz, hidsiz gaz ekanligini kuzatdik va cho’g’langan cho’p bilan kislorodning yonishga yordam berishini isbotladik. Demak, moddalar kislorodda yonar ekan.

Amaliy ish №5.

Erigan moddalarning massa ulushi va molyar konsentratsiyasi ma’lum bo’lgan eritmalar tayyorlash.

Texnika xavfsizlik qoidalari

1.Ish stolingiz ustiga suyuqliklarni to’kib, quruq moddalarni sochib yubormang. Favqulotda stol ustiga suyuqlik to’kilsa yoki quruq modda sochilib ketsa o’qituvchi ko’rsatmasiga asosan zudlik bilan  stol ustini tozalang. 2. Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang. 3. Moddalar, ularning eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’ling, ular teriga yoki kiyimga tomsa kuydirishi mumkin.

Yig’ilgan asbob

 

                        Avtomatik mikropipetka

Hisoblash algoritmi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Massa ulushi ma’lum bo’lgan osh tuzi eritmasini tayyorlash C%= m(modda) *1oo%                m(eritma)     1) m(NaCl)=0,06•50=3g 2) m(suv)=50-3=47g=47ml 2. Molyar konsentratsiyasi ma’lum bo’lgan osh tuzi eritmasini tayyorlash  Cm= m(modda)                          V(eritma) • Mr         1)m=1•0,1•58,5==5,85g(NaCl)	1.Osh tuzining 6% li 50 g suyultirilgan eritmasi hosil bo’ladi. 2. 1M li 0,1 l li kolbada osh tuzi eritmasi olinadi.

Xulosa: Laboratoriya sharoitida osh tuzining turli ma’lum massa ulushli va molyar konsentratsiyali eritmalaini yuqorida bayon etilgan formulalar bo’yicha tegishli hisoblashlar olib borilgandan so’ng tayyorlash mumkinligi aniqlandi.

Amaliy ish №6.

Tuproqning suvli eritmasini tayyorlash va ishqor borligini aniqlash.

Texnika xavfsizlik qoidalari

1.Ish stolingiz ustiga suyuqliklarni to’kib, quruq moddalarni sochib yubormang. 2.Reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, chunki modda yuzga sachrashi mumkin. 3. Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Yig’ilgan asbob

 

Olingan moddalarning miqdori	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Tuproq eritmasini tayyorlash m(tuproq)=5g Cm(KCl)=1M   V(KCl)=12,5ml = 0,0125l m(KCl)=Cm•V•Mr m(KCl)=0,0125•1•74,5=0,9312g 2.Tuproq muhitini aniqlash V(tuproq eritmasi)=5 ml	1. Loyqalangan eritma hosil bo’ladi, vaqt o’tishi bilan og’ir zarrachalar probirka tubiga cho’kadi. Tiniq eritma olinadi. 2. Indikator ta’sirida eritma pushti rangga bo’yaladi

Xulosa: Tajriba davomida tuproqning suvli eritmasi tayyorlandi va indikator rangining o’zgarishiga qarab tuproq eritmasining muhiti kislotali ekanligi aniqlandi.

Amaliy ish №7.

Sulfat kislotaning mis(II)-oksidi va temir-(III)oksidi bilan orasidagi almashinish reaksiyalari.

Yig’ilgan asbob

Texnika xavfsizlik qoidalari

1.Moddalar isitayotganda probirka og’zini yonimizdagi o’rtoqlardan boshqa tomonga qaratib qo’yiladi. 2. Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. 3.Elektr isitish asbobidan foydalanishdan oldin elektr simining izolyatsiyasi butunligi tekshirib ko’riladi. O’qituvchining ruxsati bilan asbobni tok manbaiga ulab, tajriba tugagach uzib qo’yiladi.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Mis(II)-oksidning sulfat kislota bilan ta’sirlashuvi: CuO+H2SO4=CuSO4+H2O 2. Filtrlangan eritmani qizdirish CuSO4+5H2O = CuSO4•5H2O 3.Temir-(III)oksidining sulfat kislota bilan ta’sirlashuvi Fe2O3+3H2SO4=Fe2(SO4)3+3H2O	1.Qora rangli mis(II)-oksidi kukuni erib, mis(II)-sulfat tuzi hosil bo’ladi va havo rangli eritma olinadi. 2.Qizdirilgandan so’ng havo rangli tuz kristallari mis kuporosi olinadi. 3.Qo’ng’ir rangli temir(III)-sulfat eritmasi hosil bo’ladi

Xulosa: Tajriba davomida havo rangli mis(II)-sulfat kristallogidrati (mis kuporosi CuSO₄•5H₂O)olindi, bu almashinish reaksiyasi orqali amalga oshirildi. Chunki reagentlar o’zaro tarkibiy qismlari bilan almashinadi. Demak, oksidlar kislotalar bilan ta’sirlashib tuz va suv hosil qilar ekan.

Amaliy ish №8.

Noorganik moddalarning genetik bog’lanishiga doir tajribaviy masalalar yechish.

Sxema

Texnika xavfsizlik qoidalari

1.Gaz ajralish bilan boradigan reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, chunki modda yuzga sachrashi mumkin. Moddalar isitayotganda probirka og’zini yonimizdagi o’rtoqlardan boshqa tomonga qaratib qo’yiladi. 2. Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. 3.Moddalar saqlanadigan idishlarning og’zi ochiq qoldirilmaydi.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Probirkalardagi tuzni aniqlash a)KOH+NH4Cl =NH4OH+HCl b)Na2CO3+H2SO4=Na2SO4+CO2↑+H2O d)BaCl2+ H2SO4=2HCl↑+BaSO4↓ e) Na2CO3+ BaCl2=BaCO3↓+2NaCl 2.Ishqor, kislota va suv xossalarini taqqoslash a)Suv + lakmus = b)NaOH+lakmus = d)HCl +lakmus =	1.a)o’tkir hidli gaz ajraladi; b)hidsiz CO2 gazi ajraladi; d)Oq rangli cho’kma tushadi; e) Oq cho’kma tushadi; 2. Indikator ta’sirida a)rangsiz eritma; b)Ko’k rangga bo’yaladi; d)Qizil rangga bo’yaladi

Xulosa: Tajriba davomida oksid, asos, kislota, tuzlar o’zaro ta’sirlashib, xossasiga qarab indikator rangini o’zgartira olishi kuzatildi. Sifat reaksiyasi orqali bir moddani ikkinchisidan farqlash mumkinligi aniqlandi

Mavzu: Oddiy va murakkab moddalar

Laboratoriya ishi №1.

Fizik xossalari turlicha bo’lgan moddalar namunalari bilan tanishish

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

№	Moddalar nomi	Agregat holati	Rangi	Hidi	Suvda eruvchanligi
1	Aluminiy granulalari	qattiq	Kumushsimon oq	---	erimaydi
2	Mis granulalari	qattiq	Qizg’ish	---	erimaydi
3	Mis (II) sulfat	qattiq	Ko’k	---	yaxshi
4	Natriy xlorid	qattiq	Shaffof (oq)	---	yaxshi
5	Saxaroza	qattiq	Shaffof (oq)	---	yaxshi
6	Natriy gidrokarbonat	qattiq	oq	---	yomon
7	Etil spirti	Suyuq	rangsiz	O’ziga xos	yaxshi
8	Oltingugurt kukuni	Qattiq	Sarg’ish	---	yomon
9	Grafit	Qattiq	kulrang	---	yomon
10	Glitserin	suyuq	rangsiz	O’ziga xos	erimaydi

Xulosa: Laboratoriya ishi davomida moddalarning tashqi ko’rinishi, hidi, suvdagi eruvchunligi fizik xossalarini tashkil qilishi, agregat holatning suyuq, qattiq, gaz ko’rinishida bo’lishi haqida tushunchalar hosil qilindi. Moddalarni bir-biridan farqlash va taqqoslash malakalari oshirildi.

Laboratoriya ishi №2.

Aralashmalarni tarkibiy qismlarga ajratish

T/X: Reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, chunki modda yuzga sachrashi mumkin. Moddalar isitayotganda probirka og’zini yonimizdagi o’rtoqlardan boshqa tomonga qaratib qo’yiladi.

 

Ishning algoritmi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Osh tuzini eritish 2.Osh tuzini eritmasini bug’latish 3. Quruq qoldiqni sovitish 4. Tuz kristallarini taqqoslash	1.Ifloslangan osh tuzi eritmasi hosil bo’ladi. 2. Suv bug’lanadi 3.Oq rangli osh tuzi kristallari qoladi. Oldingi tuzga nisbatan toza va mayday kristall shaklda.

Xulosa: Tarkibi va xossalari butun hajm boyicha bir xil bo’lgan moddalar toza moddalar, o’zgaruvchan tarkibga ega bo’lgan moddalar esa aralshmalar deyiladi. Bug’latish, kristallanish, filtrlash, tindirish, magnitga tortish, haydash aralashmalarni tozalash usullariga kiradi.

Laboratoriya ishi №3.

Fizik hodisalar

T/X: Moddalarni isitishda ehtiyot bo’lish lozim. Har qanday moddani hidlaganda burningizni idish og’ziga yaqinlashtirmang.

Ishning algoritmi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Parafinning suyuqlanishi 2.Osh tuzining erishi va eritmasining bug’lanishi 3. Etil spirti va sirka kislotasi bug’larini hidlash yo’li bilan farqlash	1.Qattiq paraffin syuq agregat holatga o’tib, so’ng yana qotadi. 2. Quruq osh tuzi kristallari hosil bo’ladi. 3.Har bir modda o’ziga xos hidga ega.

Xulosa: Moddalarning bug’lanishi, suyuqlanishi, erishi, qotishi, maydalanishi kabi jarayonlarda shakl, hajm, agregat holat o’zgarmay, tarkib o’zgarmaganligi uchun fizik xodisalarga taalluqlidir.

 Laboratoriya ishi №4.

Kimyoviy hodisalar

T/X: Kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. Issiq idish yoki narsalarni qo’l bilan ushlab olmang. Ular bilan ishlaganda hamma vaqt tutqichlardan foydalaning.

Ishning algoritmi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Qog’ozning va etil spirtining yonishi 2.Mis bo’laklarini qizdirish 3. Xlorid kislota eritmasining natriy karbonatga ta’siri	1. Yorug’lik va issiqlik ajralib, qog’oz kulga aylanadi, etil pirti esa yo’qoladi. 2. Qizg’ish rangli mis qora rangga aylanadi. 3.Gaz ajralishi kuzatiladi.

Xulosa: Moddalar rangining o’zgarishi, cho’kma tushishi, gaz ajralashi, issiqlik chiqishi kimyoviy hodisaning alomatlari hisoblanadi.

Laboratoriya ishi №5.

Oddiy va murakkab moddalar namulari bilan tanishish

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

Ishning algoritmi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Moddalarning tashqi ko’rinishi: agregat holati, rangi, hidi 2) Moddalarning suvda eruvchanligi 3. Metallar va metallmaslarni o’zaro taqqoslash 4.Oddiy va murakkab moddalarni ajratish	1. Fosfor, oltingugurt ko’mir, mis oksid, mis(II) sulfati va boshqalar qattiq moddalar, turli xil ranglarga ega, o’ziga xos hidli yoki hidsiz 2. Suvda yaxshi eriydigan hamda yomon eriydigan moddalar bor. 3.Metallar yaltiroqlikka ega, metallmaslar esa ko’pchiligi mo’rt.

Xulosa: Oddiy va murakkab modda namunalari bilan tanishildi, har qanday modda o’ziga xos xususiyatlarga egaligi o’rganildi. Metallar va metallmaslar oddiy moddalar turkumiga kiradi. Oddiy moddalar- bu bir xil elementlarda tashkil topgan, murakkab moddalar esa har xil elementlardan tashkil topgan moddalar hisoblanadi.

Laboratoriya ishi №6. Kimyoviy reaksiya turlari

T/X: Kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. Issiq idish yoki narsalarni qo’l bilan ushlab olmang. Ular bilan ishlaganda hamma vaqt tutqichlardan foydalaning.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Ohakni so’ndirish CaO+H2O=Ca(OH)2 2. Malaxitni parchalash Cu(OH)2-CuCO3=2CuO+CO2+H2O 3. Temirning mis(II)xloridga ta’siri Fe + CuCl2 = Cu + FeCl2	1.Probirka isiydi, ohakli suv olinadi.(Birikish) 2.Yashil modda qora rangli mis oksidiga aylanadi.(Parchalanish) 3. Kul rang temir qizg’ish rangli misga aylanadi.(O’rin olish)

Xulosa: Kimyoviy reaksiyalarning birikish, ajralish, o’rin olish, almashinish turlari bilan tanishildi.

Mavzu: Kislorod va uning xossalari

Laboratoriya ishi №7

Yonilg’ilarning turli xillari va ulardan unimli foydalanish usullari bilan tanishish

 

           T/X: Yonilg’ilar tez alangalanuvchan va portlash xususiyatiga ega bo’lganligi uchun ular bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. Isitish asboblari va olovdan uzoqroq joyda saqlash kerak.

"Neft mahsulotlari" kolleksiyasi

 

№	Yonilg’i  nomi	Agregat  holati	Rangi	Hidi	Suvda eruvchanligi
1	Neft	suyuq	Qoramtir jigar	O’ziga xos	erimaydi
2	Benzin	suyuq	Och sarg’ish	O’ziga xos	erimaydi
3	Tabiiy gaz	gaz	Rangsiz	Hidsiz	Yomon eriydi
4	Komir	qattiq	Qora	Hidsiz	Yomon eriydi
5	Yog’och	qattiq	daraxtsimon	Hidsiz	erimaydi
6	Spirt	suyuq	rangsiz	O’ziga xos	yaxshi

"Ko'mirning ko'kslash mahsulotlari"

Xulosa: Turli xil yonilg’ilarning tashqi ko’rinishi va fizik xossalari bilan tanishildi. Ular qattiq, suyuq va gazsimon agregat holatlarda uchraydi, xalq-xo’jaligida, oziq-ovqat mahsulotlarni pishirishda, metallurgiya sanoatida, transport vositalarda energiya sifatida foydalanilishi o’rganildi.

Mavzu: Vodorod va uning xossalari

Laboratoriya ishi №8

Vodorodning olinishi

T/X: Kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. Ular bilan ishlaganda hamma vaqt tutqichlardan foydalaning..

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Ruxga kislotaning ta’siri Zn+2HCl=ZnCl2+H2↑ 2. Faol metallga suvning ta’siri 2Na+2H2O=2NaOH+H2↑	Rangsiz, hidsiz vodorod gazi ajralib chiqadi.  (O’rin olish reaksiyasi)

Xulosa:Vodorod faol metallarga kislotalarni yoki suvni ta’sir ettirish orqali o’rin olish reaksiyasi yordamida olindi. Vodorod rangsiz, hidsiz, havodan yengil gaz.

Laboratoriya ishi №9

Vodorodning mis(II)oksid bilan o’zaro ta’siri va bu reaksiyaning amaliy ahamiyatini o’rganish

  T/X: Kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.  Issiq

  idish yoki narsalarni qo’l bilan ushlab olmang. Ular bilan ishlashda     

  doim tutqichlardan foydalaning.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Ruxga kislotaning ta’siri Zn+2HCl=ZnCl2+H2↑ 2. Mis(II)oksidiga vodorodning ta’siri CuO+H2=Cu+H2O	Rangsiz, hidsiz vodorod gazi ajralib chiqadi. Qora mis oksidi qizg’ish rangli misga aylanadi va suv hosil bo’ladi  (O’rin olish reaksiyasi)

Xulosa:Vodorod metallarni oksidlaridan ajratib olishda qo’llaniladi va bu xossa vodorodning qaytaruvchilik xususiyatiga ega ekanligini isbotlaydi.

Mavzu: Suv va uning xossalari

Laboratoriya ishi №10

Suvning oksidlar bilan o’zaro ta’siri, hosil bo’lgan eritmalarida indikatorlar rangini o’zgarishi

 T/X: Reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, chunki modda yuzga sachrashi mumkin. Kislota va ishqor eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Kalsiy oksidning suv bilan ta’siri CaO+H2O=Ca(OH)2 2. Uglerod(IV)oksidiga suvni ta’siri CaCO3+2HCl=CaCl2+H2O+CO2↑ CO2+H2O=H2CO3 3. Mis(II)oksidga suvning ta’siri CuO+H2O≠	1.Probirka isiydi va ohakli suv hosil bo’ladi. Indikator rangi o’zgaradi. 2.Karbonat angidrid suvda eriydi, bunda fosfat kislota hosil bo’ladi. Indikator rangi o’zgaradi. 3.Qora kukun(CuO) suvda erimaydi.

Xulosa: Tajriba davomida suvning xossalari o’rganildi. Asosli oksidlar suv bilan ta’sirlashib ishqorlar, kislotali oksidlar esa kislotalar hosil qiladi. Nofaol metallar oksidlari esa suv bilan ta’sirlashmaydi.

Mavzu: Asoslar va uning xossalari

Laboratoriya ishi №11

Natriy, kaliy va temir(III)gidroksidlarning xossalari bilan tanishish.

T/X: Kislota va ishqor eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.  Reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, chunki modda yuzga sachrashi mumkin.

№	Modda nomi	Formulasi	Agregat  holati	Rangi	Suvda eruvchanligi	Indikator ta’sirida rangi
						lakmus	fenolftal	metilzarg’
1	Natriy gidroksid	NaOH	Qattiq	Oq	eriydi	Ko’k	pushti	sariq
2	Kaliy gidroksid	KOH	Qattiq	Oq	eriydi	Ko’k	pushti	sariq
3	Temir(III)gidroksid	Fe(OH)3	Qattiq	Qo’ng’ir	erimaydi	-	-	-

Xulosa:Suvda eriydigan va erimaydigan asoslarning fizik xossalari o’rganildi, turli indikatorlarning ishqoriy muhitdagi rangining o’zgarishi kuzatildi.

Laboratoriya ishi №12

Suvda erimaydigan asoslarning kislotalar bilan o’zaro ta’siri. 

 T/X: Reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, chunki modda yuzga sachrashi mumkin. Kislota va ishqor eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. Qizdirish jarayoni borayotganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Mis(II)gidroksid va temir(III)gidroksidning erishi 2.Kislotalarning ta’siri a)Cu(OH)2 +H2SO4=CuSO4+H2O b)Fe(OH)3+3HCl=FeCl3+3H2O	1.Suvda erimaydi. 2.a)Ko’k rangli cho’kma erib, havo rangli eritma hosil bo’ladi; b)Qo’ng’ir rangli cho’kma eriydi.

Xulosa: Suvda erimaydigan asoslarga kislotalar ta’sir ettirilganda cho’kma eriydi tegishli metallarning tuz eritmalari hosil bo’lishi tajriba yordamida isbolandi.

Laboratoriya ishi №13

Mis(II)-gidroksidning qizdirilganda parchalanishi. 

 T/X: Moddalar isitayotganda probirka og’zini yonimizdagi o’rtoqlardan boshqa tomonga qaratib qo’yiladi. Qizdirish jarayoni borayotganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Mis(II)gidroksidning olinishi CuSO4+2NaOH=Na2SO4+Cu(OH)2↓ 2.Mis(II)gidroksidning parchalanishi Cu(OH)2=CuO+H2O	1.Ko’k rangdagi cho’kma hosil bo’ladi. 2.Ko’k rangli cho’kma qora modda va suv tomchilarini hosil qiladi.

Xulosa: Suvda erimaydigan asoslar qizdirilganda tegishli metall oksidi va suvga parchalanishi o’rganildi.

Mavzu: Kislotalar va uning xossalari

Laboratoriya ishi №14

Neytrallanish reaksiyasi. 

 T/X: Reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, chunki modda yuzga sachrashi mumkin. Kislota va ishqor eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Natriy gidroksidga fenolftalein ta’siri ta’siri 2.Natriy gidroksidga xlorid kislotaning ta’siri NaOH+HCl=NaCl+H2O 3.Eritmani bug’latish	1.Eritma pushti rangga bo’yaladi. 2.Eritma rangsizlanadi, tuz hosil bo’ladi. 3.Quruq tuz hosil bo’ladi

Xulosa: Kislota asoslar bilan ta’sirlashib tuz va suv hosil qilsa neytrallanish reaksiyasi deyiladi. Indikator rangining o’zgarishi orqali tajriba davomida neytrallanish reaksiyasi kechishi isbotlandi.

Laboratoriya ishi №15

Kislota eritmalarining indikatorlarga ta’siri. 

 

 T/X: Suyultirish qoidasiga rioya qilish lozim. Kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

№	Modda nomi	Formulasi	Indikator ta’sirida rangi
			lakmus	fenolftalein	metilzarg’aldog’i
1	Xlorid kislota	HCl	Qizil	rangsiz	Qizil
2	Sulfat kislota	H2SO4	Qizil	rangsiz	Qizil

Xulosa: Suvda eriydigan kislotalarning turli indikatorlar ta’sirida rang o’zgarishi kuzatildi.

Laboratoriya ishi №16

Kislotalarning metallar bilan o’zaro ta’siri. 

 T/X: Qizdirish jarayoni borayotganda hamda kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot  bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Rux bilan kislotaning ta’siri    Zn+2HCl=ZnCl2+H2↑          Zn+H2SO4(suyul)=ZnSO4+H2↑ 2. Temir bilan kislotaning ta’siri     Fe+2HCl=FeCl2+H2↑     Fe+H2SO4(suyul)=FeSO4+H2↑ 3.Mis  bilan kislotaning ta’siri    Cu+HCl≠       Cu+H2SO4(suyul)≠	1.Vodord gazi ajralib chiqadi. 2.Bir oz qizdirilganda vodord gazi ajralib chiqadi. 3.Reaksiya sodir bo’lmaydi

Xulosa: Faol metallar kislotalar bilan oddiy sharoitda, kam faol metallar qizdirish bilan ta’sirlashib, bunda vodorod ajralishi kuzatildi, nofaol metallar ta’sirlashmaydi. Metallarning faollik qatorida vodoroddan chapda turgan metallar uni kislotalardan siqib chiqaradi, o’ngda turganlari esa siqib chiqara olmaydi va bunda boshqa mahsulotlar hosil bo’ladi.

Laboratoriya ishi №17

Kislotalarning metall oksidlari bilan o’zaro ta’siri. 

 T/X: Qizdirish jarayoni borayotganda hamda kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Temir(III)oksidiga kislotaning ta’siri Fe2O3+6HCl=2FeCl3+3H2O Fe2O3+3H2SO4(suyul)=Fe2(SO4)3+3H2O 2.Magniy oksidiga kislotaning ta’siri MgO+2HCl=MgCl2+H2O MgO+H2SO4(suyul)=MgSO4+H2O	1.Reaksiya qizdirish bilan kechadi. Tuz va suv hosil bo’ladi. 2.Reaksiya oddiy sharoitda boradi, tuz va suv hosil bo’ladi.

Xulosa: Kislotalar asosli va amfoter oksidlar bilan ta’sirlashib tuz va suv hosil qilishi kuzatildi. Bunday reaksiya neytrallanish reaksiyasiga kiritiladi.

8 SINF

Amaliy ish №1.

“Galogenlar” mavzusiga doir tajribaviy masalalar yechish.

Texnika xavfsizlik qoidalari

1.Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. 2.Moddalar saqlanadigan idishlarning og’zi ochiq qoldirilmaydi. 3.Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang. Laboratoriyada ovqat istemol qilish yoki kimyoviy stakandan foydalanish qat’iy taqiqlanadi.

Reaksiya tenglamasi

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1.Xlorid kislota tarkibida xlorni aniqlash HCl+AgNO3=AgCl↓+HNO3 2.Xlorid kislota tarkibida vodorod ionini aniqlash 2HCl+Zn=ZnCl2+H2↑ 3.Tuz tarkibida galogen ionini aniqlash a)NaCl+AgNO3=AgCl↓+NaNO3 b)NaI+ AgNO3=AgI↓+NaNO3 d)NaBr+AgNO3=AgBr↓+NaNO3 4.Rux xloridning olinish usullari a)Zn+2HCl=ZnCl2 +H2 b)ZnSO4+BaCl2=BaSO4↓+ZnCl2 d)ZnO+2HCl=ZnCl2+H2O e)Zn(OH)2+2HCl=ZnCl2+2H2O 5.Probirkalardagi tuzni aniqlash a)NaCl+AgNO3=AgCl↓+NaNO3 b)Na2CO3+2HCl=H2O+CO2↓+2NaCl

1.Oq rangli kumush xlorid cho’kmaga tushadi. 2. Hidsiz H2 gazi ajraladi. 3.a)Oq rangli kumush xlorid cho’kmaga tushadi; b)To’q sariq rangli kumush yodid cho’kmaga tushadi; d)Och sarg’ish cho’kma olinadi. 4.a)Hidsiz H2 gazi ajraladi; b)Oq rangli bariy sulfat cho’kmasi tushadi; d)Rux oksidi eriydi; e)Oq cho’kma eriydi. 5.a)Oq rangli kumush xlorid cho’kmaga tushadi; b)Hidsiz CO2 gazi ajraladi.

Xulosa: Tajriba davomida galogenlarga xos sifat reaksiya orqali bir moddani ikkinchisidan farqlash, moddalarning sifat analizi orqali tarkibida qanday ionlar borligi aniqlash mumkinligi o’rganildi. Galogenlarga sifat reaktivi sifatida kumush ionlari ekanligi isbotlandi.

Amaliy ish №2.

“Oltingugurt” mavzusiga doir tajribaviy masalalar yechish.

Texnika xavfsizlik qoidalari

1.Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. 2.Moddalar saqlanadigan idishlarning og’zi ochiq qoldirilmaydi. 3.Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang. Laboratoriyada ovqat istemol qilish yoki kimyoviy stakandan foydalanish qat’iy taqiqlanadi.

Reaksiya tenglamasi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Sulfat kislotaga xos sifat reaksiya H2SO4+BaCl2=BaSO­4↓+2HCl 2.Suyultirilgan va konsentrlangan H2SO4 ning kimyoviy xossalarini taqqoslash a) H2SO4(suyul)+Zn=ZnSO­4+H2↑ b)H2SO4(kons)+Zn=ZnSO4+SO2+H2S+S+H2O 3. Probirkalardagi tuzni aniqlash a)CaCl2+Na2CO3=2NaCl+CaCO3↓ b)Na2S+Pb(NO3)2=PbS↓+2NaNO3 d)K2SO4+BaCl2=BaSO­4↓+2KCl 4.Rux xloridning olinish usullari (NH4)2SO4+BaCl2=BaSO4↓+2NH4Cl	1.Oq rangli bariy sulfat cho’kmaga tushadi. 2. a)Hidsiz H2 gazi ajraladi; b)palag’da tuxum hidli gaz yoki sarg’ish rangli oltingugut chokmaga tushadi. 3.a)Oq rangli kalsiy karbonat cho’kmaga tushadi; b)Qora rangli chokma tushadi; d)Oq rangli bariy sulfat cho’kmasi tushadi. 4.Oq rangli bariy sulfat cho’kmasi tushadi.

Xulosa: Tajriba davomida galogenlarga xos sifat reaksiya orqali bir moddani ikkinchisidan farqlash, moddalarning sifat analizi orqali tarkibida qanday ionlar borligi aniqlash mumkinligi o’rganildi. Galogenlarga sifat reaktivi sifatida kumush ionlari ekanligi isbotlandi.

Amaliy ish №3.

Ammiak olish va uning xossalarini o’rganish

Yig’ilgan asbob

  

Texnika xavfsizlik qoidalari

1. Laboratoriyada ovqat istemol qilish yoki kimyoviy stakandan foydalanish qat’iy taqiqlanadi. 2.Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. 3.Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

Reaksiya tenglamasi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Ammiak hosil qilish 2NH4Cl+Ca(OH)2=CaCl2+2NH3↑+2H2O 2.Ammiakning suvning indikatorlarga ta’siri a) NH3+lakmus=… b)NH3+fenolftalein=-- - 3. Ammiakning kislorodda yonishi 4NH3+3O2=2N2+6H2O 4.Ammiakning kislotalar bilan ta’siri NH3+HNO3=NH4NO3 2NH3+H2SO4=(NH4)2SO4 NH3+HCl=NH4Cl	1.O’tkir hidli gaz ajraladi. 2. Indikator: a)ko’k rangga bo’yaladi b)pushti rangga bo’yaladi 3.Oksidlanish-qaytarilish reaksiyasida ammiak qaytaruvchi kislorod esa oksidlovchi vazifasini bajaradi. 4.a)ammoniy nitrat tuzi; b)ammoniy sulfat tuzi; d)ammoniy xlorid tuzi (tutun) hosil bo’ladi.

Xulosa: Tajriba davomida ammikni ammoniy xlorid va kalsiy gidroksidning o’zaro ta’sirlashuvidan olindi. Ammiak suvda yaxshi eriydigan o’tkir hidli gaz bo’lib, katalizator ishtirokisiz yonganda azotgacha oksidlanadi, asosli xossasi indikatorlarga ta’siri va kislotalar bilan reaksiyasi orqali isbotlandi.

Amaliy ish №4.

“Azot guruhchasi elementlari” mavzusiga doir tajribaviy masalalar yechish.

Texnika xavfsizlik qoidalari

1. Laboratoriyada ovqat istemol qilish yoki kimyoviy stakandan foydalanish qat’iy taqiqlanadi. 2.Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. 3.Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

Reaksiya tenglamasi

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1.Ammiak hosil qilish 2NH4Cl+Ca(OH)2=CaCl2+2NH3↑+2H2O 2.Ammiakning suvning indikatorlarga ta’siri a) NH3+lakmus=… b)NH3+fenolftalein=-- - 3. Mis(II)-nitrat tuzini olish CuO+2HNO3=Cu(NO3)2+H2O Cu(OH)2+2HNO3=Cu(NO3)2+2H2O (CuOH)2CO3+2HNO3=Cu(NO3)2+2H2O+CO2↑ 4.Probirkadagi tuzlarni aniqlash a)Na2SO4+Ba(OH)2= BaSO4↓+2NaCl b)2NH4NO3+Ba(OH)2=Ba(NO3)2+2NH3↑+H2O d)2NaCl+Ba(OH)2=BaCl2+2NaOH e)2Na3PO4+3Ba(OH)2=Ba3(PO4)2↓+6NaOH

1.O’tkir hidli gaz ajraladi. 2. Indikator: a)ko’k rangga bo’yaladi; b)pushti rangga bo’yaladi 3.a)Qora rangli kukun eriydi; b)Ko’k rangli cho’kma eriydi; d)ko’kish yashil rangli tuz eridi va gaz ajraladi. 4.a)Oq rangli bariy sulfat cho’kmasi tushadi; b)O’tkir hidli gaz ajraladi; d)Hech qanday hodisa kuzatilmaydi. e)Sarg’ish rangli cho’kma tushadi

Xulosa: Tajriba davomida azotning eng muhim birikmalari: ammiak, nitrat kislota, nitrat va fosfat tuzlari va ularning xossalari o’rganildi. Moddalarning sifat reaksiyalari orqali tarkibi isbotlandi

Amaliy ish №5.

Mineral o’g’itlarni aniqlash.

Texnika xavfsizlik qoidalari

1.Laboratoriya tajribalari va amaliy ishlarni bajarayotgan paytda xonada keraksiz harakat qilish mumkin emas. 2.Ish joyi toza tutiladi. Tajriba bajarish paytida stol ustidagi keraksiz narsalar chetga olib qo’yiladi. 3.Har bir ishni bajarishdan oldin uni bajarish yuzasidan berilgan yo’l-yo’riq bilan yaxshilab tanishib chiqib, shundan keyingina ishni bajariladi.

Reaksiya tenglamasi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Probirkadagi tuzlarni aniqlash a)2NH4NO3+Ba(OH)2=Ca(NO3)2+2NH3↑+2H2O b)2KNO3+Ba(OH)2=Ba(NO3)2+2KOH d)Ca(H2PO4)2+3BaCl2=Ba3(PO4)2↓+CaCl2+2H2O 2.Kaliy xlorid o’g’itini aniqlash KCl+AgNO3=AgCl↓+KNO3­ 3. Ammoniy xlorid o’gitini aniqlash NH4Cl+NaOH=NaCl+NH3↑+H2O NH4Cl+AgNO3=AgCl↓+NH4NO3	1.a)O’tkir hidli gaz ajraladi; b)hech nima kuzatilmaydi; d)Sarg’ish rangli cho’kma tushadi. 2.Oq rangli kumush xlorid cho’kmasi tushadi 3.a)O’tkir hidli gaz ammiak ajraladi; b)Oq rangli kumush xlorid cho’kmasi tushadi.

Xulosa: Tajriba davomida mineral o’g’itlarning tarkibi aniqlandi va fosforli, ammiakli o’g’itlarga xos sifat reaksiyasi o’tkazildi. Xlorid ioniga kumush, ammoniy ioniga gidroksid, fosfat ioniga bariy yoki kalsiy ionlari sifat reaksiyani beradi. O’g’itlarning xossalarini bila turib, tuproqning muhitiga qarab, qancha miqdorda va qaysi turini sepishga imkon yaratadi.

Mavzu: Amfoter xossalari

Laboratoriya ishi №1

Rux gidroksidning (yoki aluminiy gidroksidining) olinishi, uning kislota va ishqor eritmalariga ta'sirini o'rganish. 

 T/X: Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Rux gidroksidning olinishi ZnCl2+2NaOH=Zn(OH)2+2NaCl 2 Rux gidroksidning xlorid kislota bilan ta’siri Zn(OH)2+2HCl=ZnCl2+H2O       3.Rux gidroksidga ishqorning ta’siri Zn(OH)2+2NaOH=Na2ZnO2+2H2O	1.Oq rux gidroksid cho’kmasi hosil bo’ladi; 2.Oq rux gidroksid chokmasi eriydi; 3.Oq rux gidroksid chokmasi eriydi.

Xulosa: Ishqor eritmasi yordamida suvda erimaydigan asos - rux gidroksid olindi uning xlorid tuzidan olindi bunda oq chokma shakda probirkada hosil bo’ldi. Rux gidroksidning amfoterlik xususiyati unga kislota hamda ishqor ta’sir ettirib isbotlandi. Demak, rux gidroksidi ham kislotali, ham asosli xossa namoyon qiladi.

Laboratoriya ishi №2

Turli kimyoviy bog'lanishlarga ega bo'lgan moddalar (kaliy, kaliy xlorid, oltingugurt, yod) kristallari nusxalarini tayyorlash.

 

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.          Natriy xlorid, oltingugurt, yod kristall panjaralarining nusxalari tayyorlanadi. 2.          Mis, olmos va grafitning kristall panjaralari bilan tanishish.	Shar stertjenli molekula modellari va kristall panjaralar tuziladi

Xulosa: Turli kimyoviy bog’lanishli moddalarning atom va molekula tuzilishlari haqida abstract tafakkurga tayanib ilmiy tasavvurga ega bo’lishdi. Demak, atomlar o’z valentliklariga binoan o’zaro birikadi.

Laboratoriya ishi №3

Elektrolitlar eritmalari muhitini indikatorlar yordamida sinash. 

T/X: Suyultirish qoidasiga rioya qilish lozim. Kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

№	Modda nomi	Formulasi	metilzarg’aldog’i
1	Aluminiy xlorid	AlCl3	pushti
2	Natriy karbonat	Na2CO3	sariq
3	Natriy xlorid	NaCl	O’zgarmaydi

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.  Cho’kma hosil bo’lishi bilan boradigan reaksiya CuSO4+2NaOH=Cu(OH)2↓+Na2SO4 2.Gaz ajralishi bilan boradigan reaksiya Na2CO3+H2SO4=Na2SO4+CO2↑+H2O 3.Neytrallanish reaksiyasi NaOH+HCl=NaCl+H2O	1.Havo rang cho’kma tushadi; 2.Karbonat angidrid gazi ajraladi; 3.Tuz va suv hosil bo’ladi

Xulosa: Tuzlaring gidroliz jarayoni o’rganildi, indikatorlar yordamida eritma muhiti aniqlandi. Tajribada ion almashinish reaksiyalari kuzatildi. Cho’kma, gaz yoki kam dissotsilanadigan modda ajralishi bilan boradigan reaksiyalar ion almashinish reaksiyalari deyiladi.

Laboratoriya ishi №4

Xlorid kislota, galogenidlar va yod uchun sifat reaksiyalari

T/X: Kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.  Xlorid kislotaga kumush nitrat ta’siri HCl+AgNO3=AgCl↓+HNO3 2.     Natriy xloridga kumush nitrat ta’siri NaCl+AgNO3=AgCl↓+NaNO3 3.     Natriy bromidga kumush nitrat ta’siri NaBr+AgNO3=AgBr↓+NaNO3 4.     Natriy yodidga kumush nitrat ta’siri NaI+AgNO3=AgI↓+NaNO3	1.Oq cho’kma ajraladi. 2.Oq cho’kma ajraladi. 3.Och sarg’ish rangli cho’kma tushadi 4.Sarg’ish rangli cho’kma tushadi

Xulosa: Xlorid, yodid, bromide ionlarga xos sifat reaksiya o’tkazildi. Ularni aniqlash uchun kumush nitrat reaktiv hisoblanadi.

Laboratoriya ishi №5.

Tuproq eritmasi tarkibida xloridlar borligini aniqlash

T/X: Kumush nitrat (qo’rg’oshin(II)atsetat) eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Tuproqning suvli so’rimini tayyorlash 2.Xlor ioni borligini tekshirish Cl-+Ag+(Pb2+)=AgCl(PbCl2)↓	1.Filtrlangan eritma olinadi 2. Cho’kma hosil bo’ladi.

Xulosa: Tajribada tuproqning suvli so’rimida xlorid ionlari borligi aniqlandi. Xlor ioniga kumush nitrat yoki qo’rg’oshin atsetat eritmalari reaktiv hisoblanadi.

Laboratoriya ishi №6.

Galogen birikmalarining eritmalaridan bir-biridan siqib chiqarish.

T/X: Suyultirish qoidasiga rioya qilish lozim. Kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Kaliy bromidga xlorning ta’siri 2KBr+Cl2=2KCl+Br2 2.Kaliy yodidga xloridning ta’siri 2KI+Cl2=2KCl+I2 3.Kaliy yodidga bromning ta’siri 2KI+Br2=2KBr+I2	1.Benzol eritmasi qo’ng’ir rangga bo’yaladi. 2.Benzol eritmasi binafsha rangga kiradi  3.Benzol eritmasi binafsha rangga bo’yaladi

Xulosa: Faolligining oshib borishiga qarab faol galogenlar passiv galogenlarni ularning tuzlaridan siqib chiqarishi o’rganildi.

Laboratoriya ishi №7.

Galogenlarning suvda va organik erituvchilarda eruvchanligini o'rganish

T/X: Galogenlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Yod va bromning benzol eritmasida erishi 2.Yod va bromning distillangan suvda erishi	1. Yaxshi eriydi. 2. Yomon eriydi.

Xulosa: Tajribada galogenlarning suvda va organik erituvchilarda erishi kuzatildi, natijada organik erituvchilardagi eruvchanligiga qaraganda suvdagi eruvchanligi nisbatan past ekanligi aniqlandi.

Laboratoriya ishi №8.

Oltingugurt namunalari va uning tabiiy birikmalari bilan tanishish.

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

Namunalarning nomi	Kimyoviy formulasi	Tashqi ko'rinishi	Hidi	Suvda eruvchanligi
Oltingugurt	S (S8)	sarg’ish qattiq modda	O’ziga xos	yomon
Sulfat kislota	H2SO4	Rangsiz moysimon suyuqlik	O’ziga xos	yaxshi
Ammoniy sulfat	(NH4)2SO4	Kulrang kukun	hidsiz	yaxshi
rux sulfat	ZnSO4	Oq rangli kristall	hidsiz	yaxshi

Xulosa: Oltingugurt va uning birikmalari namunalarining tashqi ko’rinishi bilan tanishildi, har bir modda o’ziga xos fizik xususiyatlarga egaligi o’rganildi.

Laboratoriya ishi №9

Turli eritmalarda sulfat anioni borligini aniqlash. 

T/X: Kislota eritmasi bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Ammoniy sulfatga bariy xloridning ta’siri BaCl2+(NH4)2SO4=BaSO4↓+2NH4Cl Ba+2+2Cl-+2NH4++SO42-=BaSO4+2NH4++2Cl Ba+2+SO42-=BaSO4↓ 2.Sulfat kislotaning bariy xloridga ta’siri BaCl2+H2SO4=BaSO4↓+2HCl 3.Bariy sulfatga nitrat kislotaning ta’siri BaSO4↓+2HNO3=Ba(NO3)2+H2SO4	1.Oq bariy sulfat cho’kmasi hosil bo’ladi. 2.Oq bariy sulfat cho’kmasi hosil bo’ladi. 3.Cho’kma eriydi.

Xulosa: Tajriba davomida ammoniy sulfat, sulfat kislotaning bariy xloridi bilan oq cho’kma berishi va bu sulfat ioniga sifat reaksiya ekanligi, shu bilan birga bariy ioniga sifat reaksiyasi bo’lishi isbotlandi.

Laboratoriya ishi №10

Kimyoviy reaksiya tezligiga turli omillar ta'sirini ko'rsatuvchi tajribalarni bajarish.

T/X: Qizdirish jarayoni borayotda hamda kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot  bo’lish kerak.Reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, chunki modda yuzga sachrashi mumkin. Kislota eritmasi bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Reaksiya tezligiga moddalar tabiatining ta'siri Zn+2HCl=ZnCl2+H2↑ Zn+2CH3COOH=Zn(CH3COO)2+H2↑ 2.Reaksiya tezligining bir-biriga tegish sirt kattaligiga  ta'siri. CaCO3+2HCl=CaCl2+H2O+CO2↑ CaCO3+2CH3COOH=Ca(CH3COO)2+H2O+CO2↑ 3.Reaksiya tezligiga temperaturaning ta'siri. Na2S2O3+H2SO4=	1.1-probirkada vodorod gazi tezroq ajraladi. 2.Bo’laklari mayda bo’lgan ohaktosh saqlagan probirkadagi reaksiya tezroq boradi

Xulosa: Laboratoriya ishi davomida reaksiya tezligiga kislota kuchining,  haroratning, konsentratsiyaning, moddalarning tabiati, maydalanish darajasiga bog’liqligi kuzatildi.

Laboratoriya ishi №11

Ammoniy tuzlaridan ohak ta'sirida ammiak olish va uning xossalarini о 'rganish 

T/X: Qizdirish jarayoni borayotda hamda kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot  bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Ammiakning olinishi Ca(OH)2+2NH4Cl=CaCl2+2NH3+2H2O 2.Ammiak gazining fenolftalein indikatoriga ta’siri 3.Ammiakning xlorid kislota bug’lari bilan ta’siri:NH3+HCl=NH4Cl 4. Ammiakni yig’ish va suvda eritish NH3+H2O=NH4OH	1.O’tkir hidli ammiak gazi ajraladi. 2.Indikator qog’ozi pushti rangga bo’yaladi 3.Tutun hosil bo’ladi, ammoniy xlorid ajraladi 4.Ammiak suvda yaxshi eriydi.

Xulosa: Tajriba davomida ammiak olindi va uning asosli xossa namoyon qilishi hamda suvda erishi kuzatildi. Xlorid kislota bilan ammiak olovsiz tutun hosil qilishi aniqlandi. 

Laboratoriya ishi №12

Mineral o’g’itlarning namunalari bilan tanishish.

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

O'g'itning nomi	Formulasi	Nisb. molekulyar massasi	Tashqi ko'rinishi	Suvda erishi
Ammoniy nitrat	NH4NO3	80	Oq    kristall	yaxshi
Ammoniy xlorid	NH4Cl	53,5	Oq kristall	yaxshi
Kaliy nitrat	KNO3	101	Mayda och-kul rang kristall	yaxshi
Ammoniy sulfat	(NH4)2SO4	132	Yirik rangsiz kristall	yaxshi
Superfosfat	Ca(H2PO4)2∙2H2O	270	Och kulrang kukun	yomon
Silvinit	KCl∙NaCl	133	Tuzda pushti kristallar bor	yaxshi

Xulosa: Mineral o’g’it namunalarining tashqi ko’rinishi bilan tanishildi, har biri o’ziga xos fizik xususiyatlarga egaligi o’rganildi. Ularning suvdagi eruvchanligi, kimyoviy formulasi va nisbiy molekulyar massasi aniqlandi.

9 SINF

Amaliy ish №1.

Uglerod(IV)-oksidni olish va uning xossalari bilan tanishish.

Yig’ilgan asbob

Texnika xavfsizlik qoidalari

1. Asbobning to’g’ri va germatik yig’ilganligi tekshiriladi. 2. Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak. 3.Moddalar saqlanadigan idishlarning og’zi ochiq qoldirilmaydi.

Reaksiya tenglamasi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Karbonat angidridning olinishi CaCO3 +2HCl→CaCl2+H2O+CO2↑ 2. Karbonat angidridni aniqlash Ca(OH)2 +CO2→CaCO3 ↓+H2O 3. Mo’l miqdordagi gazning o’tkazilish CaCO3 + CO2 + H2O→Ca(HCO3)2 4. Karbonat angidridning ishqor bilan ta’sirlashuvi NaOH + CO2=NaHCO3 5. Karbonat ionlariga xos sifat reaksiya Na2CO3+2HCl=2NaCl+CO2↑+H2O	1.Rangsiz, hidsiz karbonat angidrid (CO2) ajralib chiqadi. 2.Ohakli suv loyqalanadi. 3.Cho’kma eriydi va tiniq eritma hosil bo’ladi. 4.Fenolftaleinli ishqorning pushti rangli eritmasi rangsizlanadi. 5.Karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi.

Xulosa: Marmarga xlorid kislota ta’sir ettirish yo’li bilan karbonat angidrid gazi olindi va ohakli suv yordamida CO₂ ekanligi isbotlan-di. Karbonat angidrid suvda yaxshi erishi va uning kislotali xossa namoyon qilishi aniqlandi. Tajriba davomida karbonat ioniga xos sifat reaksiya o’rganildi.

Amaliy ish №2.

“Ishqoriy metallar” va “Kalsiy” mavzulari bo’yicha tajribaviy masalalar yechish.

Texnika xavfsizlik qoidalari

1.Elektr isitish asbobidan foydala-nishdan oldin elektr simining izolyat-siyasi butunligini tekshirib ko’riladi. 2.Gaz ajralish bilan boradigan reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, chunki modda yuzga sachrashi mumkin. Moddalar isitayotganda probirka og’zini yonimizdagi o’rtoqlardan boshqa tomonga qaratib qo’yiladi. 3. Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish lozim.

Reaksiya tenglamasi

Kuzatiladigan o’zgarishlar

1.Probirkalardagi tuzni aniqlash a)NaOH+ fenolftalein = b)Na2CO3+2HCl=2NaCl+CO2↑+H2O d)NaCl+AgNO3=AgCl↓+NaNO3 2.Probirkalardagi tuzni aniqlash a)KCl+ HCl ≠ b)K2CO3+2HCl=2KCl+CO2↑+H2O d)CaCO3+2HCl→CaCl2+H2O+CO2↑ e)CaCl2+2AgNO3=2AgCl↓+Ca(NO3)2 3.Kalsiy gidroksidni aniqlash  a)2KOH+CO2=K2CO3+H2O b)Ca(OH)2+CO2=CaCO3↓+H2O 4. 1-amaliy mashg’ulotda olingan bilimlarini mustahkamlash 5.Ohakli suv xossalari: Ca(OH)2+CO2=CaCO3↓+H2O a) CaCO3↓+ Ca(OH)2≠ b) CaCO3+Na2CO3≠ d) CaCO3→CaO+CO2

1.a)pushti rangli eritma hosil bo’ladi; b)CO2 gazi ajraladi; d)Oq rangli cho’kma tushadi; 2. K va Ca tuzlari alangani bo’yashi asosida ajratiladi. a)reaksiya bormaydi; b-va d-reaksiyalarda CO2 gazi ajraladi; e)Oq rangli cho’kma tushadi. 3.a)Hech nima kuzatilmaydi; b)Oq cho’kma hosil bo’ladi. 5.Eritma loyqalanadi: a)reaksiya bormaydi; b)reaksiya bormaydi; d)CO2 gazi ajraladi.

Xulosa: Tajribada kalsiy va ishqoriy metallar ionlarining alangani bo’yashi va faolligi kuzatildi ion almashinish reaksiyalari orqali asosli xossalari o’rganildi.

Mavzu:Uglerod va kremniy birikmalarining xossalari

Laboratoriya ishi №1

Karbonatlar va gidrokarbonatlarning bir-biriga aylanishi hamda ularning xossalari bilan tanishish.

T/X: Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish lozim.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Ohakli suvning karbonat angidrid bilan ta’siri Ca(OH)2+CO2=CaCO3↓+H2O 2.Karbonat angidrid o’tkazishni davom ettirish CaCO3 + CO2 + H2O→Ca(HCO3)2 3.Kalsiy gidrokarbonatni qizdirish Ca(HCO3)2→CaCO3 + CO2 ↑+ H2O 4.Karbonat ioniga xos sifat reaksiya MgCO3+2HCl=MgCl2+H2O+CO2↑	1.Ohakli suv loyqalanadi. 2.Cho’kma eriydi va tiniq eritma hosil bo’ladi. 3.Karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi. 4.Rangsiz karbonat angidrid gazi ajraladi

Xulosa: Ohakli suv yordamida CO₂ ekanligi isbotlandi. Tajriba davomida karbonat ioni vodorod ioni reaktivi orqali aniqlandi. Karbonatlar va gidrokarbonatlarning bir-biriga aylanish reaksiyalari o’rganildi.

Laboratoriya ishi №2

Tabiiy silikatlarning namunalari bilan tanishish.

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

1. Qum          –SiO2 2.Kvars         -SiO2 3.Dala shpati-K2O∙Al2O3∙6SiO2 4.Kaolin         -Al2O3∙SiO2∙H2O 5.Shisha         -Na2O∙CaO∙6SiO2

Xulosa: Tabiiy silikatlar namunalarining tashqi ko’rinishi bilan tanishildi, har biri o’ziga xos fizik xususiyatlarga egaligi o’rganildi.

Laboratoriya ishi №3

Shishaning turlari va ularning tarkibi bilan tanishish. “Shisha va undan yasalgan mahsulotlar” to’plami bilan tanishish.

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

Shisha nomlari	formulasi	Ishlatilishi
1Oddiy shisha             2.Billur shisha                   3.Issiqlikka chidamli shisha	Na2O∙CaO∙6SiO2 K2O∙PbO∙6SiO2 K2O∙CaO∙6SiO2	tibbiyot va uy ro’zg’orda Texnik vositasi

Xulosa: Shisha va undan yasalgan mahsulotlar namunalarining tashqi ko’rinishi bilan tanishildi, har birining ishlatilish sohalari sanab o’tildi.

Mavzu: Metallar va ularning xossalari bilan tanishish

Laboratoriya ishi №4

Metall namunalarini ko’zdan kechirish.

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

№	Nomi	Rangi	Ar	Qora yoki rangli	Elektr o'tkazuv-chanligi	Issiqlik o'tkazuv chanligi	Og'irligi g/sm3
1	alyuminiy	Kumushsimon oq	27	rangli	yaxshi	yaxshi	2,7
2	mis	Qizg’ish	64	rangli	yaxshiroq	yaxshiroq	8,9
3	temir	Kumushsimon oq	56	qora	yaxshi	yaxshi	7,874
4	rux	Ko’kimtir oq	65	rangli	yaxshi	yaxshi	7,13
5	qo’rg’oshin	kulrang	207	rangli	yaxshi	yaxshi	11,34

Xulosa: Metall namunalarining tashqi ko’rinishi bilan tanishildi, hamma metallar yaltiroqlikka ega, issiqlik va elektr o’tkazuvchanligi yaxshi, og’ir, temirdan tashqari hammasi rangli metallar qatoriga kirishi aniqlandi va kuzatildi.

Laboratoriya ishi №5

Qotishmalarning namunalarini ko’zdan kechirish.

Metall qotishmalari	Tashqi ko’rinishi	Ishlatilishi
1.Dyuraluminiy             2.Bronza                   3. Po’lat 4.Cho’yan	Kumushsimon Qizil-sarg’ish Kumushsimon-oq Kulrang	Deraza, idish, tibbiyot va uy ro’zg’orda Texnik vositasi

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

Xulosa: Metall qotishmalari namunalarining tashqi ko’rinishi bilan tanishildi, ko’pchiligi qattiq, yaltiroqlikka ega, issiqlik va elektr o’tkazuvchanligi yaxshi, og’ir, transport va texnik vositasi sifatida korroziya va yemirilishga chidamlilik xossasi sanab o’tildi.

Laboratoriya ishi №6

Tuzlar eritmalari bilan metallarning o'zaro ta'siri

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Mis simining kumush nitrat eritmasi bilan ta’siri 2AgNO3+Cu=Cu(NO3)2+2Ag 2.Mis sulfatning temir bilan ta’siri CuSO4+Fe=FeSO4+Cu 3.Qo’rg’oshin(II)-nitratning mis bilan ta’sirlashuvi Pb(NO3)2+Cu=	1.Mis simining yuzasi kumush bilan qoplanadi. 2.Kulrang temir qizg’ish  misga o’rnini beradi 3.Reaksiya bormaydi

Xulosa: Metallarning faolligi o’rganildi, elektrokuchlanish qatorida o’ng tomonda turgan metallar chap tomondagi metallarni siqib chiqara olmasligi tajribada kuzatildi. 

Laboratoriya ishi №7

Natriy, kaliy, kalsiy va magniyning eng muhim tuzlari namunalari bilan tanishish.

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

Metallar tuzlari	Alanganing o’zgarishi
Kaliy xlorid Natriy xlorid Kalsiy xlorid	Binafsha Sariq Qizg’ish

Xulosa: Tajriba davomida metal tuzlarining alangani bo’yash xossasidan foydalanib ularni farqlash usuli bilan tanishildi.

Laboratoriya ishi №8

Tuzlar eritmalari bilan metallarning o'zaro ta'siri

T/X: Elektr asboblari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish va ishdan so’ng elektr manbadan o’chirish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1. Mis(II)xlorid eritmasining elektrolizi CuCl2+H2O→Cu+Cl2↑+H2O 2.Kaliy yodid eritmasining elektrolizi KI+H2­O=KOH+H2↑+I2 Yodga kraxmalning ta’siri Kraxmal+I2=Ko’k eritma	1.Katod yuzasida qiz-g’ish rangli mis bilan qoplanadi, anodda esa xlor gazi ajraladi 2.Katodda vodorod pufakchalari, anodda yod ajraladi.

Xulosa: Elektroliz jarayonida tuzlarning elektrolizi kuzatildi. Katodda qaytarilish, anodda esa oksidlanish jarayoni kechishi o’rganildi. Elektroliz yordamida sof metallarni olish mumkinligi ahamiyatga molik. 

Laboratoriya ishi №9

Aluminiynig kislota va ishqor eritmalari bilan o’zaro ta'siri 

 T/X: Qizdirish jarayoni borayotganda hamda kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot  bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Aluminiyning xlorid kislota bilan ta’siri 2Al+6HCl=2AlCl3+3H2↑ 2.Alyuminiyning ishqor bilan ta’siri 2Al+2NaOH+2H2O=2NaAlO2+3H2↑	1.Vodorod gazi ajralib chiqadi(tezlashtirish uchun isitish mumkin). 2.Vodorod gazi ajralib chiqadi(tezlashtirish uchun isitish mumkin).

Xulosa: Aluminiy metallining amfoterlik xususiyati unga kislota hamda ishqor ta’sir ettirib isbotlandi, bunda vodorod gazi siqib chiqarildi. Demak, aluminiy ham kislotali, ham asosli xossa namoyon qiladi.

Laboratoriya ishi №10

Alyuminiy va uning qotishmalarning namunalari bilan tanishish.

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

Qotishma	Tarkibi,( % hisobida)	Qo'llanish
Aluminiy	95%-Ni, 1,8-2,5%-Al. 1,8-2,5%-Mn. 0,88-1,15%-Si.	Elektrik xossalari tempera-turaga o'zgarishiga juda sezgir material bo'lgani uchun termoo'lchagichlar, termoparalar yasaladi.
Dyralumin	94%-Al. 3-5%-Cu. 1%-Mg, Ni, Mn	Samolyotsozlik, mashinasozlik va asbobsozlikda ishlatiladi.
Silumin	86-88%-Al. 12-14%-Si.	O'lchov va signal beruvchi moslamalarda ishlatiladi.
Aluminiy-marganetsli bronza	90%-Cu. 8,5-9,5%-Al. 1,5-2%-Mn.	Mashina detallari tayyorlanadi.

Xulosa: Metall qotishmalari namunalarining tashqi ko’rinishi bilan tanishildi, ko’pchiligi qattiq, yaltiroqlikka ega, issiqlik va elektr o’tkazuvchanligi yaxshi, og’ir, transport va texnik vositasi sifatida korroziya va yemirilishga chidamlilik xossasi sanab o’tildi.

Laboratoriya ishi №11

Aluminiy gidroksidining olinishi, uning kislota va ishqor eritmalariga ta'sirini o'rganish. 

 T/X: Kislota va ishqorlar eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Aluminiy gidroksidning olinishi Al(NO3)3+3NaOH=Al(OH)3+3NaNO3 2.Aluminiy gidroksidning xlorid kislota bilan ta’siri Al(OH)3+3HCl=AlCl3+3H2O       3.Aluminiy gidroksidga ishqorning ta’siri Al(OH)3+NaOH=NaAlO2+2H2O	1.Oq aluminiy gidroksid cho’kmasi hosil bo’ladi; 2.Oq aluminiy gidroksid chokmasi eriydi; 3.Oq aluminiy gidroksid chokmasi eriydi.

Xulosa: Ishqor eritmasi yordamida suvda erimaydigan asos - aluminiy gidroksid uning xlorid tuzidan olindi, bunda oq chokma shakda probirkada hosil bo’ldi. Aluminiy gidroksidning amfoterlik xususiyati unga kislota hamda ishqor ta’sir ettirib isbotlandi. Demak, aluminiy gidroksidi ham kislotali, ham asosli xossa namoyon qiladi.

Laboratoriya ishi №12

Aluminiy tuzlari eritmalarining indikatorlarga ta’sirini o’rganish 

                                                                                        T/X: Qizdirish jarayoni borayotda hamda kislota eritmalari bilan ishlaganda ehtiyot  bo’lish kerak.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Aluminiy xlorid eritmasining gidrolizi AlCl3+3H2O=Al(OH)3↓+3HCl Al+3+3Cl-+3H2O=Al(OH)3↓+3H++3Cl- Al+3+3H2O=Al(OH)3↓+3H+	1.Lakmus qizil rangga bo’yaladi 2.Metiloranj pushti rangga bo’yaladi

Xulosa: Aluminiy xlorid eritmasi gidroliz ta’sirida kislotali muhit namoyon qiladi, chunki tuz kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan. 

Laboratoriya ishi №13

Ikki va uch valentli temir tuzlarini bilib olish. 

 T/X: Zaharli moddalar bilan ishlaganda moddalarni hidlash va mazasini tatib ko’rish mumkin emas.

Ishning algoritmi va reaksiyalar	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Temir(II)ioniga sifat reaksiya 3FeSO4+2K3[Fe(CN)6]=Fe3[Fe(CN)6]2+3K2SO4 2 Temir(III)ioniga sifat reaksiya a)4FeCl3+3K4[Fe(CN)6]=Fe4[Fe(CN)6]3+12KCl b)FeCl3+3NH4SCN=Fe(SCN)3+3NH4Cl	1.Turunbul zangori cho’kmasi hosil bo’ladi; 2.a)Berlin lazuri cho’kmasi hosil bo’ladi; b)Eritma to’q qizil tusga kiradi.

Xulosa: Ishqor eritmasi yordamida suvda erimaydigan asos - rux gidroksid olindi uning xlorid tuzidan olindi bunda oq chokma shakda probirkada hosil bo’ldi. Rux gidroksidning amfoterlik xususiyati unga kislota hamda ishqor ta’sir ettirib isbotlandi. Demak, rux gidroksidi ham kislotali, ham asosli xossa namoyon qiladi.

Laboratoriya ishi №14

Cho’yan va po’lat namunalari bilan tanishish.

T/X: Moddalar bilan ishlaganda, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, mazasini tatib ko’rmang.

Cho'yan turi		Tarkibi		Xossasi	Qo'lanishi
Kulrang cho'yan		1,7-4,30C  1,25-4%-Si.   1,5%-Mn.  Kremniy ko'p bo'lganida uglerodning  temirda eruvchanligi pasayadi.  Shuning uchun uglerod grafit holida ajralib chiqadi		Yumshoq, mexanik ishlash oson	Turli quyma detallar: shesterna, g'ildirak, quvurlar tayyorlanadi.
Oq cho'yan		1,7-4,3%-C. 4% dan ko'p Mn uglerod sementit Fe4C3-		Qattiq, mo'rt.	po'lat tayyorlanadi
Legirlangan element	Legirlovchi elementning xossasi		Qo'llanishi
Xrom	Qattiqiik va korroziyaga bardoshlik.		Asboblar, keskich va iskanalar tayyorlanadi.
Nikel	Qovushqoqlik, mexanik pishiqlik, ishqalanishga chidamlilik.		Turbinalar, reaktiv dvigatellar, o'lchov asboblari tayyorlanadi.
Marganes	Qovushqoqlik, mexanik pishiqlik, ishqalanishga chidamlilik.		Mayda inshootlar, temir yoi relslari, ekskavator cho'michlarining tishlari tayyorlanadi.
Titan	O'tga, yuqori haroratga chidamlilik, korroziyaga bardoshlik		Samolybt, raketa va kemasozlikda kimyoviy apparatura tayyorlashda ishlatiladi
Volfram	Qattiqiik, o'tga chidamlilik, ko'p yillar ishlay olish xususiyati.		Tez qirquvchi instrumentlar, arra, elektr lampa tolalari tayyorlanadi.
Molibden	Elastiklik, o'tga chidamlilik, korroziyaga bardoshlilik		Reaktiv samolyot turbina parraklari, avtomashina detailari, bronzalangan plitalar, laboratoriya idishlari,
Kremniy	Kislotalar ta'siriga chidamlilik		Transformator, kislota ta'siriga chidamli apparat tay
Vanadiy	Yuqori pishiqlik, zarbaga bardoshlilik		Instrumental po'lat, zarbabardosh detallar

Xulosa: Cho’yan va po’lat namunalarining tashqi ko’rinishi, xossalari, tarkibi bilan tanishildi, ularning kislotalarga chidamliligi, zarbabardoshligi, issiqlik va elektr o’tkazuvchanlik xossalari sanab o’tildi va taqqoslandi. Ularning ishlatilish sohalari va tarmoqlari haqida ma’lumot olindi.

Mavzu:Organik birikmalar bilan tanishish

Laboratoriya ishi №15

Neftni qayta ishlash va toshko’mirni, u qanday modda bo’lishidan qat’iy nazar, kokslash mahsulotlarining namunalari bilan tanishish.

T/X: Moddalar bilan ishlaganda mazasini tatib ko’rmang va hidlaganda burningizga yaqinlashtirilmaydi.

№	Yonilg’i  nomi	Agregat  holati	Rangi	Hidi	Suvda eruvchanligi
1	Neft	suyuq	Qoramtir jigar	O’ziga xos	erimaydi
2	Benzin	suyuq	Och sarg’ish	O’ziga xos	erimaydi
3	Tabiiy gaz	gaz	Rangsiz	Hidsiz	Yomon eriydi
4	Komir	qattiq	Qora	Hidsiz	Yomon eriydi

Xulosa: Neftni qayta ishlash va toshko’mirni kokslash mahsulotlar namularining tashqi ko’rinishi, ba’zi fizik xossalari sanab o’tildi. Neftni haydash jarayonida hosil bo’ladigan mahsulotlar haqida tushunchaga ega bo’lishdi.

Laboratoriya ishi №16  

Etilen olish va uning xossalarini o’rganish.

 T/X: Spirt lampasi bilan ishlayotganda ehtiyot bo’lish kerak. Spirt lampasi alangasidan foydalanib bo’lgandan keyin u qopqoq yordamida o’chiriladi. Reaksiya sodir bo’layotgan idish ustida engashib qaralmaydi, modda yuzga sachrashi mumkin. Brom bilan boradigan tajribalar mo’rili shkafda o’tkaziladi.

Reaksiya tenglamasi	Kuzatiladigan o’zgarishlar
1.Etilenning olinishi (kat H2SO4) a)C2H5OH →C2H4↑+ H2O b) Etilenga  bromning birikishi  C2H4+Br2 → C2H4Br2 d)Etilenning oksidlanishi 2KMnO4+3C2H4+4H2O=3C2H4(OH)2+2KOH+2MnO2 e)Etilenning yonishi C2H4+3O2 → 2CO2 +2H2O	1.a)Etilen gazi ajraladi; b) qo’ng’ir rangli suyuqlik (Br2) rangsizlanadi; d) pushti rangli KMnO4 eritmasi rangsizlanadi va qora cho’kma MnO2 tushadi. e)Ravshan alanga bo’lib yonadi.

Xulosa: Laboratoriya sharoitida etilen etil spirtidan degidratlash usuli bilan olindi. Toyinmaganlik xossasiga oid tajribalar:kaliy permanganate eritmasini va bromli suvni rangsizlantirishi sifat reaksiyalar o’tkazildi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi, Toshkent 2010

2.  I.R. Asqarov, N.X. To`xtaboyev, K.G`. G`opirov                “Kimyo “ 7- sinf darsligi.

3.  I.R. Asqarov, N.X. To`xtaboyev, K.G`. G`opirov   “Kimyo “8- sinf darsligi.

4.  I.R. Asqarov, N.X. To`xtaboyev, K.G`. G`opirov   “Kimyo “9- sinf darsligi.

5. M.S. Ergashev, M.F. Yulayev va boshqalar “ Umumiy o`rta ta`lim maktablarida kimyo fanidan amaliy mashg`ulot va laboratoriya ishlari uchun metodik qo`llanma ( 7-9 siniflar).

Краткое описание документа:

Данная рекомендация или брощура написана для учителей химии. ЕЮ можно пользоватся во время урока  в помощь учителю для проведения лабораторных или практических занятий. Брощура содержит правила техники безоапсности для каждого занятия, алгоритм работы, необходимые реактивы и оборудования, также химические реакции.

Ею могут пользоватся не тольео учителя, но и учащиеся среднеобразовательных школ и лицеев, а также студенты колледжей.

В этой разработке вы можете найти выводы после каждой лабораторной работы или практического занятия. А также там имеются рисунки как собрать необходимый прибор для использования его на занятиях.