- 18.01.2015
- 1082
- 3
Мах, ирон адæм, нæхи адæмы хатт хонæм, уымæн æмæ нын ис истори, æвзаг, æгъдау, фыды уæзæг æмæ национ бæллиц.
Ацы хæрзиуджытæм цы цæстæнгас дарæм, куыд сыл аудæм,
куыд сæ ахуыр кæнæм, ахæм уавæры уыдзæн нæ национ хиæмба-
рынад, нæ ирондзинад æмæ нæ бынат дунейы цивилизацийы.
Ацы хъуыддагмæ фылдæр бар чи дары, тынгдæр аразгæ кæмæй у, уыдон стæм мах – ирон ахуыргæнджытæ. Махæн нæ зæрдыл дарын хъæуы Джусойты Н.хъуыды, афтæ кæм зæгъы: «Алы адæмæн дæр ис йæхи историон фæндаг æмæ хъысмæт, йæхи национ æвзаг æмæ культурæ, йæхи аивадон хъуыдыкæнынад æмæ традицитæ. Цæмæй дæ адæмы удыхъæд хуыздæр æмбарай, цæмæй йын йæ ивгъуыд дæр, йæ абон дæр æмæ йæ фидæн дæр хуыздæр зонай æмæ хатай зæрдæйæ, уый тыххæй йын æнæмæнг хъуамæ зонай йæ аив культурæйы истори фыццаджы-фыццаг та – йæ литературæйы истори».
Ацы хъуыдыимæ, æвæццæгæн, разы сты ирон литературæйы программæйы проект аразджытæ дæр, æмæ радих кодтой литературæйы истори ахуыр кæнынæн
9-æм къласы – 4 сахаты
10-æм къласы – 5 сахаты
11-æм къласы – 6 сахаты.
Бæрæггонд у ахуырадон æрмæг дæр, зæгъæм, дыууæ сахаты лæвæрд цæуы ирон литературæйы рæзты периодизацийæн; дыууæ сахаты – ирон литературæ 30-æм азты æмæ а.д.
Программæ куыд амоны, афтæмæй лæвæрд сахæтты афæлгæсын хъæуы нæ историйы хицæн периодтыл, уæд цы фысджытæ куыстой активондæрæй, цы уацмыстæ æрцыд фыст, куыд сын æрцыд аргъгонд нæ критикæйы, цы бынат æрцахстой нæ аив литературæйы историйы æмæ æнд.
Бæлвырддæр æрлæууын хъæуы программæмæ цы уацмыстæ хаст æрцыдысты, уыдоныл. Урок ахæм хуызы бацæттæ кæнынæн ис æрмæг: Джусойты Нафийы ахуыргæнæн чингуытæ 8, 9-æм кълæстæн; Ардасенты Хадзыбатыры æмæ Хæдарцаты Азæйы ахуыргæнæн чиныг 9–10-æм кълæстæн. Иннæ æрмæг та – Джыккайты Ш. чингуытæ «Ирон литературæйы очерк æмæ «Ирон литературæйы истори». Ацы ахуыргæнæн чингуыты периодизаци у нæ программæйы домæнтимæ æмхуызон арæзт.
Ǽмæ кæд сæрмагондæй скъолатæн фыст не сты, уæддæр хорз æрмæг сты ахуыргæнджытæн.
Уыдонæй уæлдай пайдагæнæн ис чиныг «Критикон уацтæ», зæгъгæ, уымæй. Бæлвырддæр та йæ разныхас «Ныстуан»-æй. Йæ автор Малиты Васо. Ацы æрмæгæй пайдагæнгæйæ зын нæу, мæнмæ гæсгæ, нæ литературæйы историйыл ныхас кæнын. Уацмыс хуыздæр равзарынæн ахсджиагдæр у хицæнæй æркæсын алы уацмысмæ дæр, сбæрæг кæнын йæ ахадындзинад нæ литературæйы историйы, йæ хъомыладон тых æмæ нысаниуæг. Ахæм хуызы та нæй фаг æркаст нæ литературæмæ. Фæнды мæ иу цалдæр ныхасы уый фæдыл зæгъын.
Ирон литературæйы истори райдыдта нæ фыццаг рухстауæг Иван Ялгъузидзейы уацмыс «Алгъуызы кадæг»-æй, кæцы фыст æрцыд ХVIII-æм æнусы кæрон, ирон адæмæн кад скæныны охыл. Уыдон ивгъуыд заманты куыд хъæбатыр, куыд бирæ æмæ размæдзыд адæм уыдысты, уый равдисыны тыххæй. Куыд уынæм, афтæмæй уацмыс фыст æрцыд ирон адæмы ног историйы райдайæны. Уæдæй фæстæмæ нæ истори æмæ нæ литературæ кæрæдзийыл аудгæйæ рахæццæ сты абоны онг.
Нæ литературæйы æрмæг фæвæййы Ходы Камалы уацмыс «Рæстдзинады сонет»-æй. Ǽртæ азы дæргъы 9,10 æмæ 11-æм кълæсты махæй алы ахуыргæнæджы раз дæр ис аив литературæйы сæйраг домæнтæ, ахуырдзауты зонд æмæ зæрдæйы ныффидар кæнын, ома, бæллиццаг цардмæ æмæ бæллиццаг адæймаг суæвынмæ тырнын: адæм æмæ цард зонын, аивад уарзын кæнын, æмæ уыимæ раздæры кълæсты зонындзинæдты бындурыл ахуырдзаутæн уæздандæр кæнын сæ удыхъæд, се нкъарæнтæ, сæ ахастытæ адæймагмæ, æрдзмæ, дунемæ, цардмæ. Ǽрмæст программæйæ кæцыфæнды уацмыс амонгæйæ дæр ахуыргæнæджы къухы ницы бафтдзæн куы нæ уа уый иу чысыл литератор æмæ патриот, критик æмæ æхсæнадон царды архайæг, рæстдзырд æмæ романтик, нывгæнæг æмæ актёр, уæвгæ, æнæ уымæй ахуыргæнæг уæвын зын у.
Фарæстæм къласы литературæйы истори ахуыр кæнгæйæ фыццаг урочы литературæйы периодизацийы кой куы кæнæм, уæд зæрдыл дарын хъæуы – нæ литературæ иртасджытæй бирæты хъуыдымæ гæсгæ нæ литературæйы историйæн кæй нæй зонадон æгъдауæй, бынтон æнæзæрдæхсайгæ периодизаци. Ацы хатдзæг хуымæтæг хъуыддаджы фæстиуæг нæу.
Ирон адæм, нымæцæй чысыл уæвгæйæ, сæ ног историйы дæргъы цæрынц бирæнацион паддзахады, кæцыйæн йæ бæллицтæ æмæ царды фæзилæнтæ алы хатт æмхуызон нæ уыдысты ирон адæмы бæллицтимæ.Стæй, æмткæй райсгæйæ, куыд историмæ, афтæ литературæмæ дæр, æгæр тагъд-тагъд ивта æхсæнадон æмæ политикон цæстæнгас. Уый та зын кæны паддзахадон æмæ национ идейæтæ бæлвырд кæнын. Ахæм æбæлвырддзинад, кæй зæгъын æй хъæуы, зындæр кæны ахуыргæнæджы куыст. Зындæр бæрæггæнæн у уацмысы идейæ, цы у æмæ цы ахъаз кæны нæ адæмæн,
Нæ литературæйы истори амонгæйæ нæ бон фидарæй загъын у нæ литературæйы райдайæнтæ кæй сты дыууæ егъау къабузы: адæмон сфæлдыстад æмæ чырыстон дин. Адæмон сфæлдыстады тыххæй ныхас вæййы кæстæр кълæсты, хистæр кълæсты та зæгъын хъæуы чырыстон дины фæрцы фæзынд фыццаг ирон алфавит, фыццаг ирон скъола 1753-æм азы, фыццаг ирон чиныг 1798-æм азы, фыццаг æмдзæвгæтæ ирон æвзагыл (Колыты Аксойы æртæ уацмысы .)
Дин цы ахъаз уыди æмæ уыдзæн нæ аив литературæйæн, ууыл дзургæйæ рох кæнын нæ хъæуы, мах ирон адæм кæй уыдыстæм æмæ стæм нæ ног историйы райдайæнæй нырмæ дыууæ диныл хæст. Уыимæ пысылмон дин дæр нæ хиæмбарынады нæ литературæйы райрæзты кæй бахаста йе ххуысы хай, æмæ у æркæсинаг æмæ рæгъмæ рахæссинаг хъуыддаг .
Нæ литературæйы райрæзты сæрмагонд бынат ахсы нæ фыццаг профессионалон поэт Мамсыраты Темырболат. Нæ аив литературæйæн иуæй йæ фæзынды периоды кæрон кæй у, иннæмæй та йæ райрæзты периоды райдайæн. Темырболат бæллыд «Залымимæ хæцынмæ. Уый фæстæ цы фысджытæ ралæууыдысты ныхасы нæ адæмы раз, уыдонæн сæ хъуыды арæзт уыдис афтæ, зæгъгæ, уырысы паддзахадимæ цæрын хъæуы фидыдæй. Фæстаг хъуыды æнæивгæ ныффидар нæ аив литературæйы æмæ райстæуыд нæ царды æцæгдзинадæй. Абайты Васойы загъдау «уый у нæ историон хъысмæт».
Нæ литературæйы историйы æппæтæй ахсджиагдæр период у нудæсæм æнусы кæрон æмæ ссæдзæм æнусы райдайæн. Уæд фидар бындур æвæрд æрцыд нæ аив литературæйæн
Хетæгкаты Къостайы
Брытъиаты Елбыздыхъойы
Гæдиаты Секъайы æмæ
Коцойты Арсены уацмысты фæрцы.
Фæлæ нæ литерæтурæйы истори æмæ ахыр кæныны хъуыддаджы нырма ис æнæвзæрст, æнæркаст темæтæ. Фæнды мæ уыдонæй дыууæйы кой скæнын.
1. Ирон аив литературæ æмæ ирон адæмы иторийы бастдзинад. (Ома аивадон уацмысты куыд æмæ цас бæлвырд æвдыст цæуынц нæ адæмы историйы хабæрттæ.)
2. Ивгъуыд рæстæг æмæ фидæн. (Ома хистæр фæлтæр æмæ кæстæртæ. Кæнæ мадæлтæ æмæ сæ цот).
Кæцы фæнды аивадон уацмыс куы ахуыр кæнæм,
уæддæр уый у фыссæджы сфæлдыстадон фантази. Æрмæст царды сæрмагонд миниуджыты бындурыл. Уымæ гæсгæ аивадон уацмыс амонын хъæуы афтæ, цæмæй агайа нæ фантази, нæ мысынад, нæ зæрдæйы уидæгтæ, не нкъарæнтæ. Бынтон раст нæ уыдзæн аивадон уацмысы бындурыл фидар кæнын логикон хъуыдыкæнынад æмæ зонадон æрмæг.Афтæ куы нæ уа, уæд литературон уæцмысæн сæфы йæ нысаниуæг. Цы мæ фæнды зæгъын, аивадон уацмыс ахуыргæнгæйæ, æнæмæнг, зонын хъæуы æмæ амонын йæ историон бындур, уæлдайдæр нæ бындурон уацмыстæ ахыргæнгæйæ. Зæгъæм «Сидзæргæс» , «Хазби», «Фæндагсар Уастырджи», «Федог», «Хъодыгонд зæд» æмæ а.д.
Дыккаг темæ «Хистæртæ æмæ кæстæртæ» уый царды ивынады, царды рæзты сæйраг фарст у æмæ йын бынат куы нæ уа литературæйы историйы, уымæй дæр ахуыргæнæн чингуыты æрмæджы, уæд кæй ахуыр кæнæм, цæуыл æй ахуыр кæнæм æмæ йæ цæмæн ахуыр кæнæм? Кæд фарст раст æвæрын, уæд, фыццаджыдæр, ахуыргæнæг йæхæдæг хъуамæ уа ивгъуыд æмæ фидæны æхсæн фидар цæг. Уæд хуыздæр уындзæн аив уацмысы дыууæ фæлтæры æхсæн цы быцæу æмæ бастдзинад вæййы, уый. Уæд сарæхсдзæн сæ фæстиуджытæ ахуырдзауты зæрдæты царвы къæрттау æвæрын. Мæнмæ афтæ кæсы, ацы темæйыл бæлвырд куы не рлæууа ахуыргæнæг, уæд нæй бамбарæн Мамсыраты Темырболаты сфæлдыстадæн, Къостайы æмдзæвгæ «Ныфс»-æн, Цæрукъаты Алыксандыры æмдзæвгæ «Ныхас авдæны сывæллонимæ»-йæн æмæ а. д.
Ацы фарст стыр у нæ аив литературæйы историйы æмæ йæм касын хъæуы æмбаргæ зондæй æмæ рæдау зæрдæйæ.
Фæзæгъынц:
«Чырыстон диныл хæст адæмы фæндæгтæ цæуынц Риммæ.
Уырысы фæндæгтæ – Храммæ.
Иры фæрныг фæндæгтæ – Дзуары бынмæ.»
О, фæлæ, ирон ахуыргæнæгæн та йæ куысты фæндаг кæдæм цæуы? Мызд кæцæй фæдæттынц, уыцы къæбицмæ? Æви дарддæр?
Йæ куысты фæндаг æхцайы къæбицыл кæмæн фæвæййы, уый дæр йæ фæндагæй райгонд уæд.
Нæ дзыллæйы фылдæр хай дæр, хъыгагæн, уыцы фæндагыл лæуд у. Иннæтæн ма цалдæр арфæйы ныхасы.
Ирон адæмы фæндаг бæлвырд у: размæ, рухсмæ, æмæ йыл сымахæн дæр æнæзивæгæй уæ бон тындзын уæд уæ ахуырдзаутимæ. «Арвы дуарæй» хуры рухс цæст кæцæй кæсы, уырдæм, фæрнджын бæлццæттæ ут.
Ирон адæмы абоны сæйраг хæс – Къостайы фæстаг ныхæстæ: «Ирон адæм, кæрæдзи уарзгæйæ цæрут». Ацы хъуыддагыл кусын хъæуы зæды зæрдæимæ. Сымахæй та алкæмæн дæр ис ахæм зæрдæ, æмæ уæ алчидæр бафсæдæт йæ зæрдæйы фæндтæ æххæст кæнынæй.
Алы ирон ахуыргæнæджы бæллиц дæр у ирон скъолайы кусын.
Мæ зæрдæ уын зæгъы тагъд куыд фæзына ахæм скъола æмæ нæ хуыздæртæн уым бакусын куыд бантыса. Уæд хуыздæр иртасын байдайдзыстæм нæ литературæйы истори æмæ ныфсджындæр уыдзыстæм нæ сомбонæй.
Рабочие листы
к вашим урокам
Скачать
Мое мнение о данном вопросе.К понятию национально - регионального компонента есть два уровня. Первый - это когда изучается и познается то, что видно, что лежит на поверхности, т. е., что мы называем материальным. Оно охватывается в той или иной степени разными предметами. Вторым уровнем национально - регионального компонента является сам человек, в нашем случае каждый наш ученик.Работа учителя и педагогического коллектива вместе с родителями по данному вопросу, т. е. по формированию мировоззрения у наших учеников вполне созвучно с выражением: "Что посеешь то и пожнешь". А как думаете Вы?...
6 655 586 материалов в базе
Настоящий материал опубликован пользователем Музаев Важа Тигранович. Инфоурок является информационным посредником и предоставляет пользователям возможность размещать на сайте методические материалы. Всю ответственность за опубликованные материалы, содержащиеся в них сведения, а также за соблюдение авторских прав несут пользователи, загрузившие материал на сайт
Если Вы считаете, что материал нарушает авторские права либо по каким-то другим причинам должен быть удален с сайта, Вы можете оставить жалобу на материал.
Удалить материал
Ваша скидка на курсы
40%
Курс профессиональной переподготовки
300/600 ч.
Курс профессиональной переподготовки
300/600 ч.
Курс профессиональной переподготовки
600 ч.
Мини-курс
10 ч.
Мини-курс
4 ч.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.