Күні, айы, жылы________________
5-сынып. Қазақстан тарихынан әңгімелер
Сабақтың тақырыбы: §8. Ежелгі түркілер. Түрік қағанаты.
Сабақтың мақсаты:
● «Түрік», «қағанат» атауларына түсінік беру, Түрік қағандығының коғамдық құрылысының ерекшелігін ашып көрсету және саяси тарихы мен шаруашылық жағдайы туралы түсінік беру.
● Түркі дәуірінің тарихы мен мәдениетін қазіргі Қазақстан тарихы мен мәдениетімен байланыстырып, оқушылардың тарихи ойлап, қорытынды шығара білу қабілеттерін, ой – өрісін дамыту.
● Қазақтардың арғы ата – бабалары түріктердің жан – жақты даму тарихын оқыта отырып, оқушыларды отаншылдыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: аралас
Әдісі: сұрақ – жауап, баяндау, интерактивті
Көрнекілігі: карта, суреттер
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі:
● Оқушылармен сәлемдесу.
● Оқу құралын түгелдеу.
● Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау:
1. Құдіретті ғұн мемлекеті қалай құрылды?
2. Ғұндардың екіге бөлінуіне қандай жағдайлар себеп болды?
3. Ғұндардың тұрмысы, шаруашылығы туралы не білесіңдер?
ІІІ. Жаңа сабақтың жоспары:
1. «Түркі» атауы. Қағанаттың құрылуы.
2. Түрік қағанатының халқы, кәсібі мен тұрмысы.
3. Ежелгі түркі жазулары.
4. Қағанаттың ыдырауы.
Ежелгі түркілер. Түрік қағанаты.
«Түркі» атауы. Қағанаттың құрылуы. Б.з. – дың I мыңжылдығының орта шенінде Қазакстан даласында ірі этникалық өзгерістер басталды. Бұл дәуірді шартты түрде ежелгі түрік (ерте түркі) немесе көне түрік дәуірі деп атаймыз. Ежелгі түркілердің шығу тегін көне аңыздар мен жазбалар Ұлы Даланың тұрғындары – турлармен байланыстырады.
Алғаш «түркі» атауы қытай деректерінде 542 жылы кездеседі. Қытайлықтар түркілерді ғұндардың (хунну) ұрпақтары деп есептейді.
Генеалогиялық аңызға сәйкес, түркілердің алғашқы ата-бабасы – он жастағы ұл бала халықты жаулары қырған кезде жалғыз аман қалған екен – мыс. Баланы қасқыр асырап алып, кейіннен сол баладан он ұрпақ тарайды. Қасқырдан тараған әулет деп, оларды «Ашина» (қасқыр) атаған. Ескі сына жазуларында түркілер өздерін «он оқ будун» деп те жазады. Ол он ұлдан тараған ел дегенді білдіреді. Бұлар ақырында бүкіл жергілікті тайпаларды біріктіріп, оларға түркі (түрік, түрк) деген атау берді (мүмкін тур, туран атауын жаңғыртқан болар). Орталық Азия аумағында түркі тайпалары он шақты мемлекет құрды.
Осы кезеңнен Орталық Азияның тарихи сахнасында түркі этносы үстемдік ете бастады. Оларды шығыстан қытайлықтар, солтүстігінен тұнғыс – маньчжурлар, батысынан ирандықтар, оңтүстігінен тохар тайпалары қоршап жатты. VI ғасырдың ортасына дейін түркілер жужандарға (аварлар) бағынған еді.
Түркі үстемдігінің орнауы ашиналардың Жоңғарияны мекендеген теле тайпаларын бағындыруымен байланысты болды. Ашина әулеті күшейген кезінде түркілер Жужан қағанына елшілік жіберіп, ханшайымын қалыңдыққа беруді өтінді. Бұған Жужан қағаны былайша жауап берді: «Сен – темір балқытушы құл. Қалай мұндай өтінішке аузың барды?!»
Басталып кеткен соғыстың аяғында жужандар 552 жылы толық талқандалды және көп бөлігі қырылды. Осы кезден бастап Ұлы Далада Түрік билігі орнап, құдіретті Түрік қағанаты пайда болды.
Түркі – ашина елінде VI ғасырдың ортасында билік еткен Бумын түркі мемлекетінің негізін салып, 552 жылы ол қаған атағын алды. Ол көшпелі түркілерді Түрік қағанатына біріктірді. Оның мұрагерлері Қараеске және Мұқан қағандар жужандарды талқандауды аяқтады. Осыдан кейін түріктер көптеген көрші елдерді бағындырды. Түрік қағанаты құрамында қырғыз, қыпшақ, оғыз, кай, қидан т.б. тайпалар болды.
Жаңа сөздер:
Жужандар – IV ғасырда Моңғолия мен Батыс Маньчжурияда құрылған тайпалар одағы.
ІҮ. Сабақты бекіту:
Түрік қағанатын құрған кім?
а) Еділ (Аттила) ә) Бумын б) Мөде в) Тұман
2. Түрік қағанаты қай жылы құрылды?
а) б.з. – дың 44 жылы ә) б.з. – дың 715 жылы
б) б.з. – дың 552 жылы в) б.з. – дың 714 жылы
Кестені толтырыңдар.
Ежелгі түркілер
«Түркі» сөзінің ұғымы
Мемлекеттің құрылған жылы, алғашқы қаған
Қағанат құрамындағы тайпалар
Шаруашылығы
Ү. Бағалау.
ҮІ. Үйге тапсырма: 8 параграфты оқу, мазмұндау, кестені толтыру.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.