Кубик стратегиясы. І. Суреттеу. Ой
қозғау. Мұражайға саяхат
-
Балалар, Астана қаласында, Қазақстан Республикасы президенттік мәдениет
орталығы бар. Қазақстан халқының тарихи –мәдени және әлемдік мәдениет пен
өнердегі жетістіктерімен таныстыру мақсатында 2000 жылы ашылған болатын. Осы
мәдениет орталығында мұражай бар. Қазір біз Президенттік мәдениет орталығына
саяхатқа барамыз.
-
Міне, осы заттардың барлығы қандай заттар?
-
Иә, бұл ескі заттар.кәне, ескі сөзінің синонимін табайықшы: көне, көмескі.
Жарайсыңдар!
ІІ. Зерттеу. Балалар,сонда
біздің бүгінгі жаңа сабағымыздың тақырыбы «Көнерген сөздер» деп
аталады.
Мысалы: суреттен кімді көріп отырмыз?
Екінші суретте не нәрсе?
Ал
қазіргі өмірде біз бұл сөздерді қолданамыз ба. Иә, әрине қолданбаймыз сонымен
балалар көнерген сөзіміздің ережесін шығарайық, қоғамның дамуына ,
өркендеуіне орай, кейбір сөздеріміз қолданыстан шығып қалып жатады сондай
сөздерді біздер көнерген сөздер деп атаймыз. Оқушылар көнерген сөздер мүлдем
жойылып кетті деп айта алмаймыз, біз оларды көркем әдеби жазылған
шығармалардан оқи аламыз.
Не
үшін тілімізде кейбір сөздер қолданыстан шығып қалады?
Қоғам
дамуына орай қолданылған дәуірі өтіп кетіп, тарихи өзгерістерге сай немесе
тұрмыс тіршіліктің, әдет-ғұрыптың өзгеруіне орай тіліміздегі қолданыстан
шыққан сөздер.
Көнерген сөздер мағынасына қарай 2 – бөлінеді:
- Тарихи сөздер (қолданылған дәуірі өтіп, ескі заманның өзімен бірге көнерген
тарихи атаулар жатады.
1. Ел
басқаруға байланысты атаулар: хан, патша, уәзір, би, аға сұлтан, болыс
2. Қару
–жараққа қатысты сөздер: садақ, жебе,сауыт, айбалта, найза, адырна
3. Кеңес
дәуір тұсында қолданылған әкімшілік сөздер: қызыл әскер, қызыл отау, отарба
т.б)
-
Архаизмдер (халықтың тұрмыс-тіршілігіне, салт – сана, әдет-ғұрпына қарай әр
дәуірде өзгеріп, басқа сөздермен ауысып отырған немесе ескіріп кеткен сөздер.
1.
Мата атаулары: Мысалы, торқа, дүрия, патсайы
2.
Әдет-ғұрып атаулары: сауын айту, ұрын бару, бесік құда, барымта
3.
Үй тұрмысы, киім-кешек, ыдыс-аяқ атаулары : лашық, күпі, саптыаяқ, саба,
сәукеле, кебеже, т.б
Кейбір
сөздердің қайтадан жаңғыратын кездері де болады
1. Кеңес
дәуіріндегі қолданудан шығып қалған сөздер: имам, мешіт, ораза, айт, пітір,
құран.
2. Бұрынғы
жыл атаулары: барыс, жылқы, қоянт.б
3. Ай
атаулары: наурыз, сәуір, маусым, қыркүйект.б
Тәуелсіздік
алғаннан бері сөздеріміз қайтадан жаңғырып, қолданыла бастады.
ІІІ. Қолдану. Оқулықтағы
жаттығуларды,топтарда орындау
І топ.
Сөздердің қайсысы архаизмге, қайсы тарихи сөздерге жатады. 149-жаттығу
Аушадияр, Шұға,
болыс, қаған, сауыт, уәзір, би, кебеже, торқа, күпі, қылыш,
шоқпар,хан.(Мұнара жасау)
ІІ топ. Берілген мақалдардан көнерген
сөздерді тап.(Полиглот) 151-жаттығу
Асабасы
жоқ асқа жарымас
Қараша
үйден ханша шығар
Шықсаң
ұзақ сапапрға, арымас ат-отарба
Ер
азамат белгісі-түзде мырза, үйде құл
Ынтымақ-оқ
өтпес сауыт, татулық –тамаша сауық
Бақа
көлінде патша, балық суында патша, жігіт елінде патша.
ІІІ
топ. «Ойлы болсаң озып көр» аталған сөздің қай салада
қолданылатынын тап. 152-жаттығу
1. Шидем- киім,
тағам, ыдыс, жасау.(қойдың жабағы жүнінен жасалған киім)
2. Тоқымқағар-
салт, өнер, ырым, кәсіп (жас жігітті ұзақ сапарға шығарып саларда ауыл
елінің арнайы ас беруі)
3. Нияз
илік, дәстүр, өнер, дін (пітір, садақа)
4. Саба-
құрал, ыдыс, мата, жер (қымыз құятын ыдыс)
5. Бел
көтеру- дәстүр, киім, құрал, тағам(қарияларға аралып дайындалатын
тағам. Ет,айран, құрт,кеспе қосып дайындайды)
6. Аушадияр-
киім, дәстүр, сайман, тағам (үйлену той кезінде айтылатын өлең-жыр)
|
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.