Күні:
Сынып:
8
Пәні:
биология
Сабақтың
тақырыбы: §7. Жасушалардың тіршілік әрекеттері.
Сабақтың
мақсаты:
Білімділік.
Оқушыларды жасушалармен және оның түрлерімен таныстыру.
Дамытушылық.
Есте сақтау, ойлау қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік.
Ұқыптылыққа, тазалыққа баули отырып, дүниетанымдық тәрбие беру.
Сабақтың
түрі: дәстүрлі сабақ
Сабақтың
типі: аралас сабақ
Сабақты
өткізу әдісі: түсіндірмелі көрнекілік, сұрақ, жауап
Сабақтың
көрнекілігі: жасуша түрі.
Сабақтың
барысы:
І
Ұйымдастыру кезеңі:
а)
сәлемдесу;
ә)
оқушыларды түгелдеу;
б)
сынып тазалығына көңіл бөлу.
ІІ
Үй тапсырмасын тексеру кезеңі:
1.
Ұлпа дегеніміз не?
2.
Эпителий ұлпасы дененің қай жеріне орналасқан, құрылысы мен қызметі
3.
Қан қандай ұлпаға жатады және қандай қызмет атқарады?
ІІІ Жаңа сабақ.
Жасуша - тіршіліктің негізгі бірлік
өлшемі. Барлық тірі ағзалардың денесі (вирустан басқасы) жасушадан тұратыны
сендерге мәлім. Жасушаның құрылысы электронды
микроскоптың көмегімен терең зерттелді. Электронды микроскоппен жасуша құрылымдарының
өте ұсақ бөлшектеріне дейін анық көруге болады. Жасушалардың құрылысы мен
қызметін зерттейтін ғылымды цитология (гр. kytos - жасуша, гр. logos - ғылым)
дейді. Жасушалар құрылысы, қызметі, пішіні, мөлшері жағынан әр түрлі болады.
Адам денесі жасушаларының пішіні - домалақ, ұзынша, жалпақ, төртқырлы,
көпқырлы, призма төрізді және т. б. Жасуша мөлшері мен пішінінің әр түрлі болып
келуі аткаратын қызметіне байланысты. Мысалы, канның эритроцит жасушалары сұйық
ортада болғандықтан домалақ; тері жасушалары көпқырлы; бұлшықет жасушалары
ұзын; жүйке жасушалары көп өсінділі (жұлдыз тәрізді) және т. б. Жасушалардың
мөлшері де түрліше: адам ағзасындағы ең ірі жасушалар - жұмыртқажасушасы мен
жүйке жасушасы. Қан мен лимфада болатын ең кішкене жасушалар - лимфоциттер.
Жасуша плазмалық жарғақша, цитоплазма, ядро және органоидтардан (эндоплазмалық
тор, рибосома, митохондрия,лизосома, Гольджи жиынтығы, жасуша орталығынан)
тұрады. Плазмалық жарғақша (лат. membrano - жарғақ, қабық) жасушаның сыртын
қаптайды, май мен нәруызды заттардан түзілген. Өсімдіктердің плазмалық
жарғақшасының сыртында цитоплазмадан бөлінген өлі заттан түзілетін жасунықты
(целлюлозалы) қалың қабықшасы болады. Мұндай қабықша жануарлар мен адамның
жасушаларында болмайды. Олардың жасушалары тек плазмалық жарғақшамен ғана
қапталады. Жарғақшаның қызметі: 1. Жасушаның ішіндегі барлық қоректік заттар
мен кажетсіз өнімдер жарғақша арқылы өтеді. Плазмалық жарғақшаның өте жұқарған
жерінде жұқалтырлы ұсақ тесікшелер - шұрықтар болады. Заттардың барлығы осы
шұрықтар арқылы өтеді. 2. Плазмалық жарғақша жасушаның ішіне қажетті заттарды
оңай өткізіп, зиянды заттарды өткізбейді; 3. Жарғақша арқылы жасуша қоршаған
ортамен қатынас жасайды. Әр түрлі заттар тек жасушаның ішіне ғана өтпей,
көршілес жасушаларға да өтеді. Қатар жатқан екі жасушаның цитоплазмалары
саңылау арқылы бір-біріне өтеді. Цитоплазма (гр. kytos - жасуша, гр. plasma -
іркілдек сұйықтық) - жасушаның ішін толтырып тұратын іркілдек сүйықтық. Жасуша
мен сыртқы орта арасында жүретін зат алмасуды қамтамасыз ететін жасушаның
қажетті бөлімі. Цитоплазма жасушаның ішінде үздіксіз қозғалыста болады. Егер
қоршаған ортаның температурасы көтерілсе (жоғарыласа), цитоплазманың козғалысы
да күшейеді, төмендесе - баяулайды. Жоғары температурада цитоплазмада зат алмасу
үдерісі (қоректену, тыныс алу) жылдамдайды. Ядро - жасушаның реттеуші орталығы.
Пішіні - домалақ, таяқша, үрмебұршақ тәрізді, екі жағы қысыңқы және т.
б.эритроциттер (қан жасушасы) мен тромбоциттерде (қанның пластинкасы) ядро
болмайды. Ядроның сыртын цитоплазмадан бөліп тұратын екі қабат жарғақша
қаптайды. Ядроның ішінде толтырып тұратын іркілдек ядро шырыны болады. Ядро
қабықшасында да өте ұсақ тесіктер - шұрықтар бар. Ядро солар арқылы
цитоплазмамен байланысады. Ядро цитоплазмамен тығыз байланысып, жасушаның
барлық тіршілік әрекеттеріне (өсу, көбею, зат алмасу) қатысады. Ядро кабықшасы
(жарғақшасы) заттардың козғалысын (ядроға енуі, ядродан шығуы) реттейді. Ядро
шырынында хромосомалар мен ядрошықтар болады. Хромосома (гр. chroma - түсі, гр.
soma - тән, тез боялатын дене) - тұқымқуалау қасиетін сақтайтын жіл, таяқша
тәрізді түзіліс. Адамның дене жасушаларында хромосомалардың саны тұрақты - 46,
жыныс жасушаларында 23. Хромосоманың бөліктерін - «ген» (грекше гр. genos -
туыс, тегі бір) дейді. Гендер хромосоманың ұзындығына қарай түзу сызық бойымен
орналасқан. Олар тұқымқуалау белгілерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырады.
Ядрошықтар - кейбір жасушаларда пішіні мен құрылымын өзгертіп тұратын тығыз
түзіліс (денешік). Жасушалардың бөлінуге дайындық кезеңінде ядрошық жойылып,
басқа кезеңінде қайта түзіледі. Ядрошық нуклеин қышқылының синтезіне қатысады. Тіршіліктің өлі табиғаттан айырмашылығы
- материяның сапалы өмір
сүру формасы, яғни биологиялық форма
болуында. Барлық тірі ағзаларға тән белгілі қасиеттер бар, олар да тірі жүйелер
өлшемі деп аталады. Жасушалардың әрқайсысы органоидтардан құралатын күрделі биологиялық жүйе болып саналады. Жасушалардың
барлық органоидтарының құрылысы күрделі, бірімен-бірі өзара әсерлеседі және
белгілі мүлтіксіз қызмет атқарады. Тек бір ғана органоид қызметінің өзгеруінен
жасуша ішіндегі тепе-теңдік бұзылады, тіпті жасуша тіршілігін жояды. Жасушалардан, ұлпалардан, мүшелерден, мүшелер жүйесінен тұратын көпжасушалы ағзаның да жоғары деңгейлі
жаралымы болады. Ағзаның барлық мүшелерінің құрылысы күрделі және өздеріне тән
қызметті өзге мүшелерге мүлтіксіз үйлесімдікте орындайды. Бір мүше қызметіндегі
өзгеріс біртұтас мүшелер жүйесінің бұзылуына әкеледі, тіпті ағзаның тіршілігі
жойылады. Тіршілік иелерінің химиялық құрылымының бірлігі. Тірі ағзалар органикалық және бейорганиқалық
заттардан түзілген. Жасуша ағзалық
заттарының негізгі массасы нәруыздардан, майлардан, көмірсулардан, нуклеин
қышқылдарынан, АТФ және өзге заттардан құралады. Жасушаның бейағзалық заттары - су және минералды тұздар. Органиқалық зат
молекулалары жасушаның органоидтарын түзеді. Еріген заттары бар су жасушаның
ішкі ортасын құрайды.
IV
Қорытынды.
Қорыта айтқанда, Жасуша - тіршіліктің негізгі бірлік өлшемі. Барлық тірі ағзалардың
денесі (вирустан басқасы) жасушадан тұратыны сендерге мәлім. Жасушаның құрылысы
электронды микроскоптың көмегімен терең зерттелді. Электронды микроскоппен
жасуша құрылымдарының өте ұсақ бөлшектеріне дейін анық көруге болады.
Жасушалардың құрылысы мен қызметін зерттейтін ғылымды цитология (гр. kytos -
жасуша, гр. logos - ғылым) дейді. Жасушалар құрылысы, қызметі, пішіні, мөлшері
жағынан әр түрлі болады.
V Бекіту
сұрақтары:
1. Жасуша
дегеніміз не?
2. Ол
нешеге бөлінеді?
VІ
Бағалау.
VIІ
Үйге тапсырма. §7. Жасушалардың тіршілік
әрекеттерін оқу.
Оставьте свой комментарий
Авторизуйтесь, чтобы задавать вопросы.