Салалас құрмалас сөйлемді қайталау 8кл.

Сабақтың тақырыбы: Салалас құрмалас сөйлемді қайталау

Сабақтың мақсаты:  ҰБТ-ға дайындық

Білімділік: Салалас сөйлем және оның түрлері жөнінде білімдерін тереңдете отырып, практикада салалас түрлерін құрмалас сөйлемнің басқа түрлерінен ажырата білуге жаттықтыру. салалас құрмалас сөйлемнің басты белгігерін білу,құрылысын құрамын ажырату, Тыныс белгілерін меңгерту.

Сабақ түрі: қайталау-пысықтау сабағы.

Типі: білік пен дағдыны қалыптастыру.

Көрнекіліктер: интербелсенді тақта, слайд, үлестірмелі карточкалар, семантикалық карта, Әдіс-тәсілдері: сын тұрғысынан ойлау технологиясының элементтері, сұрақ-жауап, зерттеу.

                                                             Сабақ барысы:  

 І. Ұйымдастыру кезеңі. Психологиялық дайындық. Сыныпты топқа бөлу.

                            Мұғалімнің кіріспе сөзі:

Слайт «Жүректен жүрекке»  Бүгінгі сабаққа жақсы тілек.8 наурыз мерекесімен қонақтарды құттықтау. «Құттықтау» слайдын көрсету.     

      Адамның ойы мен пікірі сан қилы. Оны  тыңдаушыға жеткізу үшін тіл керек, әрине. Ал сол тілге тиек болатын сөздерді  жеткізу де оңай бола қоймайтыны белгілі. Бүгінгі сабақта қайталайтын салалас құрмалас сөйлем, оның мағыналық түрлері сөзімізді әрлендіріп, ойымызды еркін жеткізуге зор ықпал етеді екен. Әрине, оны қай жерде қалай қолдану керек екенін білсек. Ендеше, балалар, іске сәт. Бүгінгі мүмкіндікті пайдаланып, салалас құрмалас сөйлемнің қыр-сырына қанығайық. Сабағымыздың тақырыбы: Салалас құрмалас сөйлемді қайталау.

              Оқушы нені білуі керек:

         Салалас құрмалас сөйлем анықтамасын;

         Салалас құрмалас құрамындағы жай сөйлемдердің өзара байланысу жолдарын:   жалғаулықты, жалғаулықсыз;

         Салалас құрмалас сөйлемнің түрлерін

Оқушы не істей алу керек

•                Салалас пен сабақтасты ажырата алу;

•               Тыныс белгілерін дұрыс қою;

•                Құрмалас сөйлемдерге сатылай синтаксистік талдау жасай алу;

•               Жалғаулық шылауларды дұрыс қолдана білу.

   Слайт «Жүректен жүрекке»  Бүгінгі сабаққа жақсы тілек.8 наурыз мерекесімен қонақтарды құттықтау.  Әр оқушы өз тілектерін білдіреді.                                                    

     І. Қызығушылықты ояту стратегиясы бойынша:

   1) ҰБТ- әлемдік білім беру жүйесіне жетудің алғашқы сатысы.( ҰБТ сөзін оқушылар өз түсініктерімен шешеді. Мысалы: ҰБТ- ұмтылу, білу, талпыну. ҰБТ- ұстамдылық, білімділік, талаптылық.т.б.)

    Ендеше, балалар, іске сәт. Бүгінгі мүмкіндікті пайдаланып, салалас құрмалас сөйлемнің қыр-сырына қанығайық. Алдымен мына тақырыптарды еске түсіріп алайық:

    -  Сөйлем деген не?

    -  Айтылу мақсаты мен сазына қарай сөйлемдер қалай бөлінеді?

    -  Құрылысына қарай сөйлем қалай бөлінеді?

    -  Құрмалас сөйлемнің қандай түрлері бар?

  2)  Веннн диаграммасы. Салыстырмалы әдіс қолданылады

Салалас құрмалас	Ұқсастығы	Сабақтас құрмалас
Компоненттері тиянақты, тең дәрежеде байланысады. Жалғаулық шылаулар, интонация арқылы байланысады	Құрмалас сөйлем. Күрделі ойды білдіреді.Құрылымы, мағынасында ұқсастық бар	Алғашқы компоненттері тиянақсыз. Бір-біріне бағына байланысады.Қосымша арқылы байланысады. Бағыныңқы, басыңқы.

 

II Мағынаны ажырату «Қайталау сұрақтары» әдісі. Екі топтың сұрақтары слайдта көрінеді.

1)                  Салалас құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлері, олардың анықтамалары еске түсіріледі.

І топ                                                                                                             ІІ топ

Себеп-салдар салалас                                                                              Ыңғайлас салалас

Түсіндірмелі  салалас                                                                              Қарсылықты салалас

Кезектес салалас                                                                                     Талғаулы салалас

(Анықтамалары, мағыналық  түрлерін нақты мысалдармен айту.)

Осы сұрақтар жауабын алғаннан кейін семантикалық карта  әдісі пайдаланылады.

2)                  Семантикалық карта.

                                                             І-топ

Сөйлемдер	Ыңғайлас	Қарсылықты	Себеп-салдар	Түсіндірмелі	Талғаулы	Кезектес
Көктемгі ауаның тазалығы сондай – әр кеудеге жұпар иісін құйып тұр				+
Шоқан көшпелі тұрмыс туралы әңгімелерге ықылас қойды, себебі олардың келешекте пайдасы боларын білді.			+
Қазан аспаның аузында от кейде жылтылдайды, кейде қызып жанып лапылдайды,						+
Кенет сол көлеңке қап-қара боды да, көз жеткісіз кеңістікті басып кетті.	+
Бұл өзеннің я тобарсып жатқанын көрмейсің, я күнсіп аққанын көрмейсің.					+
Бір-бірімізбен сөйлеспей келеміз, бірақ біріміздің ойлағанымызды екіншіміз біліп келеміз.		+

                                                       ІІ топ                                  

Жалғаулықтар	Ыңғайлас	Қарсылықты	Себеп-салдар	Түсіндірмелі	Талғаулы	Кезектес
Да, де, та,те, және, әрі	+
Сондықтан, себебі, өйткені			+
Бірақ, дегенмен, әйтсе де		+
Сонша, сол, сондай				+
Не, немесе, болмаса					+
Біресе, бірде, кейде						+

 

3)                   ҒЗО «Ғылыми зерттеу орталығы» ойыны. Салалас құрмаластың тыныс белгісін еске түсіру үшін ұйымдастырылатын жұмыс. Тыныс белгісін қойып, қандай сөйлем, қандай жағдайда ондай тыныс белгісі қойылатынын түсіндіреді.

   1-топ тапсырмасы

—     Сен дайын ереже ұсынасың(, - )менің оған көнгім келмейді. (жалғаулықсыз қарсылықты салалас)

—     Көп күлмейтін Олжабектің қатты күлгені сонша (-) арбадан ауып түсіп қала жаздады. (түсіндірмелі салалас)

—     Малшы сырын білем мен(:) қасында өскем жасымнан. (жалғаулықсыз себеп-салдар салалас, салдар мәнді сөйлем бұрын тұр)

   2-топ тапсырмасы

—     Ешбір өзгеріссіз су да ақырын тербеледі(, )қалтқы да жыбыр-жыбыр қозғалады. (жалғаулықты ыңғайлас салалас)

—     Алыстан екеу келеді(: ) бірі(–)Абай, бірі ( -) Ербол.

—     Бұл кезде жел бәсеңдеді(, )бірақ аяз жел бет қаратпайды. (жалғаулықты қарсылықты салалас)

 

III Ой толғаныс стратегиясы:

Салалас құрмалас сөйлемге cатылай синтаксистік талдау. Қысқасы, ол бұл жаңалықты айтуы тиіс, сондықтан Абай бұл сөзін Ерболға айтпақ  болды.

       1-топ. I, II сатыны талдайды.

I саты.  Бұл сөйлем айтылу сазы мен мазмұнына қарай: хабарлы сөйлем.

II саты. Құрылысына қарай:– құрмалас сөйлем.

а/ Құрамындағы жай сөйлемдерінің байланысу түрлеріне қарай: салаласа байланысқан құрмалас сөйлем.

2/ Құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлеріне қарай: жалғаулықты себеп-салдар құрмалас сөйлем. Себебі, бірінші жай сөйлемнің себебін екінші жай сөйлем білдіріп тұр.::

       2-топ. III сатыны талдайды.

Құрмаластың екінші жай сөйлемін сөйлем мүшесіне талдаймыз. Абай бұл сөзін Ерболға айтпақ болды.

1.                  Не істейді? – айтпақ болды, күрделі, етістікті, жедел өткен шақты – баяндауыш.

2.                  Айтпақ болған кім? – Абай –дара,зат есімді, атау тұлғалы – бастауыш.

3.                  Кімге айтпақ болды? – Ерболға, зат есімді, барыс тұлғалы, - жанама толықтауыш.

4.                  Нені айтпақ болды? – сөзін -.дара, зат есімді, табыс тұлғалы – тура толықтауыш.

5.                  Қай сөзін? – бұл – дара сілтеу есімдікті – анықтауыш.

 

IҮ Сабақты бекіту       Тест жұмыстары

 1) Баламалы тест     Екі топқа кезек-кезек оқылады, оқушылар   ( ия-жоқ)  деп жауап береді.

  1. Салаласа байланысқан құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты,  бір -біріне тәуелді болмайды.  ( ия)

 2. Салалас құрмалас сөйлемнің құрамындағы жай сөйлемдер сан жағынан тек екеу емес, одан да көп болуы мүмкін. ( ия)

3. Ыңғайлас салаластың «және» жалғаулығы ешқашан қайталанбайды. ( ия)

 4. Себеп-салдар салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдердің орындарын ауыстыруға болмайды. (жоқ, ауыстыруға болады)

 5. Қарсылықты салаластың жалғаулықтары түсірілсе, тек үтір қойылады. (жоқ, сызықша да қойылады.)

 6. Түсіндірмелі салаластың аражігіне қос нүкте жіне сызықша қойылады. ( ия)

7. Талғаулы салаласта екі жай сөйлем арасында немесе шылауы бір рет келсе, ондай сөйлем арасына үтір қойылады.

8. Кезектес салаластың құрамындағы жай сөйлемдер сабақтаса байланысады. (жоқ, салаласа байланысады)

 9. Қарсылықты салаласты қарсылықты бағыныңқылы сабақтас сөйлемге айналдыруға болады. ( ия)

10. Аралас құрмалас кейде төрт жай сөйлемнің құрмаласуы арқылы да жасалады. ( ия)

 

1) Ашық тест.    І топ

1.Салалас құрмалас сөйлемді табыңыз.

А) Бұдан әрі екеуі де үндескен жоқ.

В) Бір кезде орман шуылдап, дауыл соқты.

С) Ізденіс түбі- жеңіс.

Д) Танк өз- өзінен жұлқынып қалғандай болды да, гүрс етіп шаң- топырақ бұрқ ете қалды.

Е) Жақсы, үлгілі комбайншы бола алсақ, бұдан артық не абырой бар?

2. Не, немесе, я, яки жалғаулықтарымен  келетін салаластың түрін табыңыз. 

А) Кезектес 

В) Ыңғайлас 

С) Себеп-салдар 

Д) Қарсылықты 

Е)Талғаулы   

3. Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлемді табыңыз. 

А) Шоқан біздің қасымызда  жасы кіші болса да, үлкен кісідей болатын. 

В) Ол қолынан келсе, қазақ халқына  жақсылық жасауға  ұмтылатын.

С) Осыған дейін ол ауыл  мектебінде оқыса, қазір қалада  дәріс алуда .

Д) Оның білімге деген  құштарлығы  арта түсті және өз білімін  кеңейтудің  басқа да жолдарын  іздестіре бастады.

Е) Ұдайы ізденген адам өз бетімен  білімін жетілдіріп, өздігінен дами алады. 

4. Талғаулы салалас құрмалас сөйлемді тап.
А) Бұл істің шындығын не көзімен көрген айтар, не құлағымен естіген айтар.
В) Сіздерге де айтарым сол: сағат төртте осында келіңіздер.
С) Баршагүл сәлем беріп еді,- ол қырын қарап кетті.
Д) Жақсыда кек жоқ, жаманда тек жоқ.
Е) Мезгіл кешкіріп кетті, сондықтан қонуға тура келді.
5.Түсіндірмелі салаласты  көрсетіңіз. 

А) Ол қызына  екі түрлі  нәрсені  үйретуге  тырысты: бірі-тұрақтылық, бірі-махаббат. 

В) Халықтардың жарқын  өмірінің кепілі-бірлік пен береке. 

С) Өтірікші өзін алдайды. 

Д) Дүниеде  айнымайтын  қорғаушың-ақыл. 

Е) Айтар ештеңесі  жоқтар  әрқашан  нашар сөйлейді. 

6. Себеп мәнді жай сөйлемі бұрын  орналасқан  құрмалас сөйлемді көрсетіңіз. 

А) Сізді  ешкім шақырған жоқ, сондықтан сіз бармайсыз. 

В) Амалсыз  қонуға тура келді, өйткені  мезгіл кешкіріп кетті. 

С) Мен қорқып тұрмын,  неге десеңіз  қолың қатты дейді. 

Д) Тереңге  балық  уылдырық  шаша алмайды, неге десең,  оның уылдырық оралатын не балдыр, не шөп жоқ. 

Е) Кей металдар табиғатта өте аз және таза түрінде  кездесуі сирек. 

7. Талғаулы  салалас болатын  сөйлемді көрсетіңіз. 

А) Ол  туралы  өзгелер не дейді,  өзіміз қалай ойлаймыз. 

В) Бірде көк ала қамысты  көлдер  қалып жатыр,  бірде сары ала жон  белестер қалып жатыр. 

С) Малды  не жерден  сұрау керек, не аққан  терден сұрау керек. 

Д) Қазақ мақалы  бар: асыл тастан , өнер жастан. 

Е) Кейде  қабағы түксиеді,  кейде бет әлпеті күлім қағады. 

 

                  ІІ  топ

1. Тек жалғаулықты болатын салаластың  түрін табыңыз. 

А) Ыңғайлас  

В) Шартты 

С) Қарсылықты 

Д) Себеп-салдар 

Е) Кезектес 

2 . Сөйлем түрін анықтаңыз.  Балалар келді. 

А) Жайылма 

В) Жақсыз 

С) Жалаң 

Д) Атаулы 

Е) Құрмалас 

3. Тыныс белгісі дұрыс қойылған  сөйлемді анықтаңыз. 

А) Ол үйінде я кесте тоқиды; я кітап оқиды; немесе домбыра шертеді. 

В) Ол үйінде я кесте тоқиды, я кітап оқиды, немесе домбыра шертеді. 

С) Ол үйінде я кесте тоқиды,  я,  кітап оқиды,  немесе домбыра шертеді. 

Д) Ол үйінде я кесте тоқиды, я кітап оқиды; немесе домбыра шертеді. 

Е) Ол үйінде я кесте тоқиды,  я кітап оқиды  немесе домбыра шертеді.  

4. Жалғаулықтар қатысып тұрған салалас сөйлемді белгілеңіз. 

А) Үлкенмен де әзілдесетін, баламен де әзілдесетін. 

В) Алғашқы  көргеннен –ақ мен оның  үлкен адамгершілік мейірімін  сездім.

С) Осы шабысымды  біз көпке  дейін  ұмыта алмай жүрдік. 

Д) Түндегі  жаңбырдан кейін  ашылған  күн беткейді  құлпыртты. 

Е) Абай туралы  ұзақ сөйлеген  Мұхаңның сөзі ерекше әсер етті. 

5.Түсіндірмелі  салаласты көрсетіңіз. 

А) Мына ағайдың жүзінде  әжімнен сау жер жоқ,  әйтсе де  беті ойнақы еді. 

В) Жолында  асқар тау тұрса да, топ жарып  өтетін сияқты. 

С) Күн бұлттанды. 

Д) Сыныпқа  мұғалім,  директор кірді. 

Е) Құс атаулы аспанда да толып  жүр: қарлығаш,  ұзақ, қарға, торғай-бәрі  де бар. 

6. Қарсылықты салалас  құрмалас сөйлемде алайда, бірақ деген жалғаулықтар түсіп қалса, екі сөйлем  арасына не қойылатынын белгілеңіз. 

А) Нүкте 

В) Дефис, үтір 

С)  Қос нүкте 

Д) Үтір 

Е) Үтір, сызықша 

7. Қай жердегі  тыныс белгісі дұрыс қойылғанын табыңыз. 

А) Есіктің  киізін олай итерем; былай итерем; ашылмайды. 

В) Есіктің  киізін олай итерем, былай итерем,  ашылмайды

С) Есіктің  киізін олай итерем:  былай итерем,  ашылмайды

Д) Есіктің  киізін олай итерем,  былай итерем,- ашылмайды 

Е) Есіктің  киізін олай итерем - былай итерем,  ашылмайды 

 

Қорытынды. «Екі жұлдыз, бір тілек» Екі топ бір-біріне жақсы тілек айтып, ұсыныс жасайды.

Бағалау

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                   Семантикалық карта.

                                                             І-топ

 

Сөйлемдер	Ыңғайлас	Қарсылықты	Себеп-салдар	Түсіндірмелі	Талғаулы	Кезектес
Көктемгі ауаның тазалығы сондай – әр кеудеге жұпар иісін құйып тұр
Шоқан көшпелі тұрмыс туралы әңгімелерге ықылас қойды, себебі олардың келешекте пайдасы боларын білді.
Қазан аспаның аузында от кейде жылтылдайды, кейде қызып жанып лапылдайды,
Кенет сол көлеңке қап-қара боды да, көз жеткісіз кеңістікті басып кетті.
Бұл өзеннің я тобарсып жатқанын көрмейсің, я күнсіп аққанын көрмейсің.
Бір-бірімізбен сөйлеспей келеміз, бірақ біріміздің ойлағанымызды екіншіміз біліп келеміз.

 

 

 

 

 

3. ҒЗО «Ғылыми зерттеу орталығы» ойыны. Салалас құрмаластың тыныс белгісін еске түсіру үшін ұйымдастырылатын жұмыс. Тыныс белгісін қойып, қандай сөйлем, қандай жағдайда ондай тыныс белгісі қойылатынын түсіндіреді.

   1-топ тапсырмасы

—  Сен дайын ереже ұсынасың( )менің оған көнгім келмейді. (жалғаулықсыз қарсылықты салаластың арасына үтір мен сызықша қойылады)

—  Көп күлмейтін Олжабектің қатты күлгені сонша () арбадан ауып түсіп қала жаздады. (түсіндірмелі салаластың бірінші жай сөйлемінің баяндауышы соншама, сонша, соншалық, сондай деген сөздерден болса, олардан кейін сызықша қойылады.)

—  Малшы сырын білем мен() қасында өскем жасымнан. (жалғаулықсыз себеп-салдар салаластың  салдар мәнді сөйлемі бұрын тұрса, араларына қос нүкте қойылады.)

  

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                  

 

   

   ІІ топ                                  

 

Жалғаулықтар	Ыңғайлас	Қарсылықты	Себеп-салдар	Түсіндірмелі	Талғаулы	Кезектес
Да, де, та,те, және, әрі
Сондықтан, себебі, өйткені
Бірақ, дегенмен, әйтсе де
Сонша, сол, сондай
Не, немесе, болмаса

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. ҒЗО «Ғылыми зерттеу орталығы» ойыны. Салалас құрмаластың тыныс белгісін еске түсіру үшін ұйымдастырылатын жұмыс. Тыныс белгісін қойып, қандай сөйлем, қандай жағдайда ондай тыныс белгісі қойылатынын түсіндіреді.

 

                                       2-топ тапсырмасы

—  Ешбір өзгеріссіз су да ақырын тербеледі( )қалтқы да жыбыр-жыбыр қозғалады. (жалғаулықты ыңғайлас салалас үтірмен бөлінеді)

—  Алыстан екеу келеді( ) бірі(–)Абай, бірі ( -) Ербол. (түсіндірмелі салаластың бірінші жай сөйлемінен кейін қос нүкте қойылады.)

—  Бұл кезде жел бәсеңдеді( )бірақ аяз жел бет қаратпайды. (жалғаулықты қарсылықты салаластың арасына үтір қойылады)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Синтаксистік талдау. Қысқасы, ол бұл жаңалықты білуі тиіс, сондықтан Абай бұл сөзін Ерболға айтпақ  болды.

       2-топ. I, II сатыны талдайды.

I саты.  Бұл сөйлем айтылу сазы мен мазмұнына қарай: хабарлы сөйлем.

II саты. Құрылысына қарай:– құрмалас сөйлем.

а/ Құрамындағы жай сөйлемдерінің байланысу түрлеріне қарай: салаласа байланысқан құрмалас сөйлем.

2/ Құрмалас сөйлемнің мағыналық түрлеріне қарай: жалғаулықты себеп-салдар құрмалас сөйлем. Себебі, бірінші жай сөйлемнің себебін екінші жай сөйлем білдіріп тұр.::

    

 

 

 

 

 

 

 

 

     1-топ. III сатыны талдайды.

Құрмаластың екінші жай сөйлемін сөйлем мүшесіне талдаймыз. Абай бұл сөзін Ерболға айтпақ болды.

1.    Не істейді? – айтпақ болды, күрделі, етістікті, жедел өткен шақты – баяндауыш.

2.    Айтпақ болған кім? – Абай –дара,зат есімді, атау тұлғалы – бастауыш.

3.    Кімге айтпақ болды? – Ерболға, зат есімді, барыс тұлғалы, - жанама толықтауыш.

4.    Нені айтпақ болды? – сөзін -.дара, зат есімді, табыс тұлғалы – тура толықтауыш.

5.    Қай сөзін? – бұл – дара сілтеу есімдікті – анықтауыш.

 

1-топ                                                                             2-топ

Сандуғаш. ҰБТ –ұмтылу, білім , талпыну	Балжан. ҰБТ – ұстамдылық, білімділік, талаптылық
2. Венн диаграммасы. Сандуғаш. Тең дәрежеде байланысады. Гүлмира. Құрылымында, мағынасында ұқсастық бар. Айтолқын. Күрделі ойды білдіреді, Ақтілек. Жалғаулық шылалар, интонаңия арқылы байланысады. Бауыржан. Компоненттері тиянақты	Венн диаграммасы Нұргүл. Құрмалас сөйлем –ұқсастығы Ерасыл. Жай сөйлемдері бір-біріне бағына байланысады. Арай. Компоненттері тиянақсыз. Балжан. Бағыныңқы, басыңқы болады. Айдос. Қосымша арқылы байланысады
3. қайталау. ереже Бауыржан. Кезектес салалас Гүлмира. Түсіндірмелі салалас Айтолқын. Себеп-салдар салалас	3. қайталау ереже Арай. Қарсылықты салалас Ерасыл. Талғаулы салалас Айдос. Ыңғайлас салалас
ҒЗО Бауыржан. Сен дайын ереже ұсынасың Гүлмира. Малшы сырын білеи мен Ақтілек. Көп күлмейтін Олжабектің	ҒЗО Ерасыл. Алыстан екеу келеді Нұргүл. Ешбір өзгеріссіз су да ақырын Балжан. Бұл кезде жел бәсеңдеді
Синтаксистік талдау Сандуғаш. Сөйлем мүшесіне талдау	Синтаксистік талдау Балжан. Сөйлемді мағынасына, құрылысына қарай талдау.