"Шетел тілін оқыту үдерісіндегі негізгі құзыреттіліктер" атты әдістемелік мақала.

№167 жалпы білім беретін мектеп

жоғары санатты ағылшын тілі

 пәнінің мұғалімі Сулейменов Б.Б.

Шетел тілін  оқыту үдерісіндегі негізгі құзыреттіліктер

Основные компетенции в процессе обучения иностранного языка

  Main competences in the process of teaching of foreign language

 Резюме

         В данной статье расматриваются основные виды компетенции. Важными компетенциями являются коммуникативная, социо-культурная, социолингвистическая, дискурсивная и стратегическая. В статье дается определения данных видов компетенций. Сопоставляются мнения отечественных и зарубежных ученых в данной сфере.  Данные компетенции составляют компонентов межкультурной коммуникативной компетенции. Формирование межкультурной коммуникативной компетенции является основной целью иноязычного образования. Для формирование данной компетенции отмечается необходимые виды способностей, которые очень важны в овладении  межкультурной коммуникативной компетенции.

Summary

         This article deals with the types of main competence. Important competences are communicative, sociocultural, soсiolingual, discourse and  strategic competences .  In this article definitions of these types of competences are given. Opinions of domestic and foreign scientists are compared in this sphere.  These competences make components of cross-cultural communicative competence. Formation of cross-cultural communicative competence is a main objective of foreign-language education. For formation of this competence it is noted necessary types of abilities which are very important in mastering of cross-cultural communicative competence.

Түйін сөздер:

Қарым-қатынас, үдеріс, құзыреттілік, қабілет, жеке тұлға, мәдениетаралық қатысымдық құзыреттілік, қатысым, пікір, бірлескен әрекет, құзыретті тұлға.

Общение, процесс, компетенция, способность, совместная деятельность, мнение, личность, межкультурно - коммуникативная компетенция, коммуникация, компетентная личность

Communication, process, competence, ability, interactive activity, opinion, the personality, the cross-cultural - communicative competence, communication, the competent personality, opinion, final decision.

Құзыреттілік әдетте қатысымдық мақсатта тілді пайдалану үшін бақыланатын және өлшенетін мінез-құлыққа теңестіріледі. Оның тек кейбір грамматикалық ережелерді, етістік формалары мен сөздік қорын есте сақтаумен ғана шектелмейтіндігі, ол сонымен қатар ұқыпты жоспарланған оқыту, өздігінен білім алу және түрлі тапсырмалар мен жаттығулар тобын қамтитындығын осы саладағы барлық дерлік ғалымдар дәлелдеген. Негізінен, оқытушылар мен шәкірттердің де мәлімдеуінше, тілді қолданудағы  жалпы дағдылары: «Ағылшын тілін жетілдіру үшін онлайн ағылшын арттыру ресурстарын пайдалану»  «мағынасын түсініп оқу»  «жазбатану», «сөйлемді түрлендіру», «сөйлеу барысында орынды дауыс ырғағын және дыбыстауды қолдану», «егжей-тегжейіне қарау және түсіндіру».[1]

Кез келген шетел тілі, оның ішінде ағылшын тілі де, белгілі болғандай дағдылар негізінде оқытылады: сөйлеу, тыңдап түсіну, оқу және жазу. Сондай-ақ, осы дағдылармен қатар грамматика мен лексиканы білу де студенттерге міндеттелінеді. Жаһанданған әлемдегі мәдениетаралық өзара іс-қимыл талаптары тұрғысынан, біз мәдениетаралық қарым-қатынас құралы ретінде мақсатты тілді практикалық және тиімді пайдалану туралы Вонгтың ойымен келісеміз. Алайда, біздің пайымдауымызша, егер тараптардың қарым қатынас, мінез-құлық және олардың тыңдаушыларының мәдени мұралары туралы болжамдары немесе идеялары болса,   олар өте эмоционалды және, өте жақсы мәдениетаралық қатысымға түсе алар еді. Білім беру үдерісінде толық тұжырымдамалық – әдістемелік платформа құзыреттілікті қалыптастырудағы әдістемелік бағыттың сапасын түсіндіреді. Белгілі бір салада жеке тұлға құзыреттілігі уақыт өткен сайын дамып отырады. Құзыреттілік негізінен пайдаланылатын мәнмәтінге байланысты. Басқаша айтқанда, студенттер шетел тілін кез келген жағдайда қолдануға бейімделеді.[2] Барлық үш ұғымда да: құзыреттілік тәсіл, құзыреттілік негізде білім беру және құзыреттілікке негізделген тілді оқытуда негізгі мәселе «құзыреттілік» екенін айқын көруге болады.

Адам баласы талапшыл қоғамдағы өмір сүріп жатқандықтан , оның өмірінде қиындықтар немесе олардың қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін кейбір біліктілік, қабілеттерін, әлеуеті мен дағдыларды қажет. Олар тәжірибе мен білім беру, өз өмірінде осы біліктіліктерді қолдану арқылы түрлендіре алады. Ол осы дағдыларды игере отырып, түрлі мәселелерді шешуге және өз мақсаттарына жетуге қабілетті болады. Өз қиыншылықтарымен күресуге, өз мақсаттарына жетуге мүмкіндік беретін қабілеттіліктер мен дағдылар жиынтығы құзыреттілік деп аталады және, тиісінше осы құзыреттіліктерді игерген тұлға құзыретті тұлға ретінде қалыптасады.

Құзыреттіліктің түрлері туралы ғалымдардың көзқарасы сан түрлі болып келеді. Мысалы, құзыреттілікті іс жүзінде пайдаланатын болсақ, оны «қатысымдық құзыреттілік» және қатысымдық қабілет арқылы байланыс орнатуға мүмкіндік беретін «тұлғааралық құзыреттілік» деп жіктеуге болады. Осылардың ішінен, көпшілікпен қабылданған құзыреттіліктер төмендегідей: интеллектуалдық, әдістемелік, жеке тұлға, әлеуметтік және қатысымдық құзыреттілік.

Қатысымдық құзыреттілік заманауи емес, дәстүрлі құзыреттілік болып табылады, бірақ ертеректе ол өз деңгейінде бағаланбады. Алайда, жаһандану әлемінде қарым-қатынас маңыздылығы және  әр түрлі мәдениеттердің өзара жанасуы «қатысымдық құзыреттіліктің» жан-жақты қарастырылу қажеттілігін туындатып отыр. Осы құзыреттілікті қарастыру барысында лингвистикалық құзіреттілікті де ескеру қажеттілігі туындады, себебі қатысымдық және лингвистикалық құзыреттіліктер бір-бірімен өзара тікелей байланысты. Екеуін де «тілдік құзыреттілік» бағдарламасы бойынша топтастыруға болады. «Қатысымдық құзыреттілік» тұжырымдамасы алғаш еуропа ғалымдарымен ұсынылды. Аталып өткен тілдік құзыреттілік тек лингвистикалық құзыреттілікті қамтып қана қоймай,сонымен қатар тілді дұрыс қолдану қабілетіне де көңіл бөледі. [3] Байрамда (1997)  көрсетілген  Ван Е.К.-тің «Қатысымдық қабілет» (1986)  үлгісі автономияық және әлеуметтік жауапкершілігі бар, алты «құзыреттілікті » құрайды.  Ван Е.К.-тің ұсынған құзыреттіліктері төмендегідей:

1. Лингвистикалық құзыреттілік: тілдің ережесіне сәйкес қалыптасады мағыналы сөйлеу, жеткізе білу және түсіндіру қабілеті;

 2. Әлеуметтік-лингвистикалық құзыреттілік: тіл нысандарын таңдау орнату, қарым-қатынас және т.б. сияқты жағдайлармен айқындалатын жолдарын ұғыну;

3. Дискурс құзыреті: мәтіндерді құрастыру және түсіндіруде тиісті стратегияны қолдана білу;

4. Стратегиялық құзыреттілік: қатысым болған жағдайда өз ойын жеткізе білу немесе басқа тараптың негізгі ойын түсінуге талпыну, яғни сөйлемді түрлендіру тәсілін қолдану;

5. Әлеуметтік-мәдени құзыреттілік: түрлі әлеумет пен мәдениеттің тілі әр түрлі. Нақты бір мәдени немесе әлеуметтік ахуалды контекстен тыс игеруге тырысу нақты анықтамалық жақтауын талап етеді;

6. Әлеуметтік құзыреттілік: ерік пен дағдыны, мотивация, қарым-қатынасты, өзі-өзіне сенімділік, жанашырлық және басқалармен өзара қарым-қатынаста шеберлік  және әлеуметтік жағдайларды шешу қабілетін қамтиды.[4]

Блумфилд (1927), Казден(Cazden) (1966) және Лабов (1966) сынды ғалымдардың жұмыстарына сүйене отырып, Хаймс екі құзыреттіліктің айырмашылығын көрсетеді:

1. Лингвистикалық, яғни грамматикаық тұрғыдан дұрыс сөйлемдерді түсіну және жеткізе білу;

2. Қатысымдық құзыреттілік, яғни белгілі бір мәнмәтінге сай айтылған сөйлемдерді түсіну.

Хаймстың идеясы тіл білімінде қатысымдық әдістің пайда болуына түрткі болды. [5]

         Өз жұмыстарында Канал және Суэйн (1980) қарым-қатынас үшін қажетті дағдыларды біріктірді, онда базалық жүйе ретінде қатысымдық құзіреттілік анықталды және ол негізгі үш компонентке жіктелді:

1. Грамматикалық - лексикалық бірліктер мен ережелерді білу;

2. Социолингвистикалық, одан бөлініп шыққан 2(а). социо-мәдени,яғни тілдік емес мәнмәтінді білу және 2(б). дискурстық-мәнділік пен ұйқас ережелерімен таныс болу;

3. Стратегиялық - тілдік және тілдік емес стратегиялар. [6]  

Құнанбаева С.С. тілдік құзыреттілікке байланысты үш негізгі құзыреттіліктерді ұсынады: «Диалог құзыреттілігі», «Қатысымдық  құзыреттілік» және «тұлғааралық құзыреттілік». [2] Басқа жіктеу, тіл құзыреті сияқты үш негізгі құзыреттілікті қамтиды: «Интерактивті құзыреттілік», «интерпретациялық құзыреттілік» және «өнімді құзыреттілік». Негізінде осында берілген екі топтастырулар ұқсас, сондықтан біз бірінші жіктеуді талқылауды дұрыс санап отырмыз. Диалог құзыреттілігі дегеніміз -  әлеуметтік қарым-қатынас орнату үшін, қажеттіліктерді түсіну және жеткізу үшін, қатысым барысында тілді тімді қолдана алу қабілеті. Талқылауды ұйымдастыру немесе оған қатысу, диалог құру және көпшілік алдында сөз сөйлеу адамның дилог құзыреттілігі қалыптaсқанын көрсетеді.

Біздің көзқарасымызша, қатысымдық құзыреттілік қарым-қатынастың тиімділігін анықтайтын білім, икемділік пен құндылықтық бағыт-бағдардың қосындысы.

Тұлғаралық құзыреттілік - ауызша және жазбаша, логикалық, тиісті және мағыналы хабарларды жеткізе білу қабілеті. Ол сондай-ақ  ой мен идеяларды ұйымдастыру және оларды тиімді жеткізу қабілеті болып табылады. Аталған құзіреттіліктерді   дамыту мақсатында,  студенттер қолдаушы құзыреттіліктерді дамыту қажет. Осы қолдаушы құзыреттіліктердің ең маңыздыларының бірі лингвистиклық құзыреттілік болып табылады. Бұл құзыреттілікке грамматиканың, сөздің айтылуы және берілген контексте қажет лексиканы игеру шеберлігі кіреді. Құзыреттіліктердің бұл жіктеуі түсінікті, бірақ әлі де толық емес. Егер мұнда  лингво-мәдени, әлеуметтік-мәдени және ауызша емес құзыреттііктер қосылса, онда ол  перспективалы, жан-жақты және түсінікті болар еді.

Тілдік құзыреттілік мәдени құзіреттілікпен өзара тығыз байланысты. Қатысым мен қарым-қатынастың  үдерісі мен негізі әр түрлі жағдайларда,әр түрлі мәдени және әлеуметтік орталарда орын алады, яғни, тұлға мәдениетаралық қатысымға түсу үшін тілдік құзіреттіліктерден басқа да құзыреттіліктерді қажет етеді.  Сондықтан құзыреттілік әдісте тұлғаның эмоциялық және мәдени білімділігі маңызды орынға шығады және  бұл «мәдениетаралық құзыреттіліктің» маңыздылығын айқындай түседі. Өз кезегінде,   мәдениетаралық құзыреттілік - басқа этникалық, мәдени, саяси, экономикалық және діни топ өкілімен еркін қарым-қатынасқа түсе алу қабілеті. [7]

Мәдениетаралық құзыреттілік әр түрлі мәдениет өкілдері, олардың тілдері туралы білім мен ақпаратқа көп көңіл бөледі. Бұл құзыреттіліктің қателіксіз, қиындықсыз мәдениетаралық қарым-қатынас жасауда маңызы зор. Мәдени құзыреттілік ілім саласында студенттің басқа мәденет өкілі болып табылатын студентпен, жеке тұлғалар, отбасы және қауымдастықтар арасындағы мәдени айырмашылықтар мен ұқсастықтар қадiр-қасиетiн бағалай және сақтай отырып, тиімді қарым-қатынас жасау қабілеті болып табылады. Сонымен қатар,  мектептер мен жоғары оқу орындарында мәдени әртүрлілік мұғалімдер мен студенттерге арналған орасан зор талаптар мен міндеттерді ұсынатындықтан,құзыреттілік тәсілде  мәдени құзыреттіліктің алатын орны ерекше. [8] 

Мартин және Вон (Vaughn) (2007) мәдениетаралық құзыреттіліктің төрт негізгі компоненттерін ұсынды. Олар:

·        өз мәдени дүниетанымынан хабардар болу;

·        мәдени айырмашылықтарға көзқарас;

·        әр түрлі мәдени тәжірибесі болу және түрлі дүниетаныммен таныс болу;

·        кросс-мәдени қабілеттер [9].

Әр мәдениет өкілдерінің қарым-қатынасы барысында, олардың өмір сүру жағдайы, наным-сенімдері, дүниетаным, дін философиясы және заңдылықтар айырмашылықтарына байланысты  тілдік және мәдени кедергілер жиі орын алып отырады.

Табысты және тиімді мәдениетаралық қарым-қатынас үшін студенттер  қатысымдық құзыреттілік және мәдениетаралық құзыреттіліктеріне сай талаптарды игеруі қажет. Осы талаптарды игеру арқылы ғана тұлға мәдениетаралық қатысымға икемді болады,яғни мәдениетаралық қатысымдық құзыреттілікті меңгереді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.     Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. Алматы-2008

2.     Құнанбаева С.С. Қазіргі шеттілдік білім берудің теориясы мен практикасы – А.:  «Эдельвейс» баспа үйі, 2010 – 82б.

3.     Van Ek J.A. Objectives for foreign language learning. Scope. - Strasbourg: Council of Europe, 1986.- Vol. 1.

4.     Byram M. Teaching and assessing intercultural communicative competence. -1997. – Р. 52.

5.     Hymes, D. On Communicative Competence. In J.B.Pride and J.Holmes (eds.), Sociolinguistics. Harmondsworth: Penguin, 1972, pp. 269-293.

6.     Canale, M. (1983). From communicative competence to communicative language pedagogy. In J. C. Richards, & R. W. Schmidt (Eds.), Language and communication (2-27). London: Longman.

7.     Құдайбергенова Қ.С. Құзырлылық амалының негізгі ұғымдары. Алматы, ЖШС «Жас Улан и К» Баспа үйі, 2007.

8.     Кенжебеков Б.Т. Жоғары оқу орны жүйесінде болашақ мамандардың кәсіби құзіреттілігін қалыптастыру. Пед. Ғыл. Докт. Авторефер. Қарағанды, 2005

9.     Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранным языкам. Пособие для учителя, М., 2000