Шинчел ажыл "Мал одээнин амыдыралга ажыы"

Муниципальное бюджетное образовательное учреждение

Средняя общеобразовательная школа с. Владимировка

Тандинского кожууна Республики Тыва

Научно –практическая конференция « Шаг в будущее»

Шинчилел ажыл:

 «Мал  ɵдээниӊ амыдыралга  ажыы».

 Выполнила ученица  3а класса:

 Донгак Айкыс Александровна

Руководитель: учитель нач. классов.

 Натпит-оол Урана Шимит-ооловна

Владимировка  2013

Ажылдын темазы:    «Мал  ɵдээниӊ  амыдыралга  ажыы».

Сорулгазы:  

Тыва чоннуӊ бурунгу чаӊчылчаан ажыл-агыйыныӊ дугайында амгы салгалдыӊ  тɵлээлери-аныяк-ɵскенге таныштырып, дамчыдары.

Куш-ажыл-биле уругаларны чараш чаагай чанчылдарынга кижизидери.

Ажылдыӊ чугулазы: шагдан бээр бо хуннерге чедир тыва аймактарнын ажыл-амыдыралынын ундезини азыраан малы болуп артпышаан. Оларнын амыдыралы малы-биле сырый тудуш харылзаалыг. Тыва чоннуӊ бурунгу чаӊчылчаан ажыл-агыйы-биле  амгы салгалдыӊ  тɵлээлери-аныяк-ɵскенни таныштырып, ɵɵредири солун болгаш чугула.

I.                  Киирилде  кезээ:

Кадарарда хоюм чараш,

Катап сɵглээр авам эки.

Υндерерде, хоюм чараш,

Υттеп-сургаар авам эки.

                                                                                   Υндурерде, хоюм чараш,

       Υнүп кɵɵрде тейим бедик.

      Кадарарда,  хоюм чараш,

 Харап кɵɵрде тейим бедик.

Тыва улустуӊ ырызы

Тывалар бурун шагдан тура мал ажыл-агый, кылып чораан, чуге дизе шаг шаандан тура тываларнын чурту мал-маган ɵстүреринге, чер болгаш аӊныыр ажылдарынга аажок таарымчалыг бооп турган. Ынчангаш-ла тыва чоннуӊ  чамдык   кезии  ам-даа   кɵшкүн   амыдыралындан  салдынмаан.

Шагдан бээр бо хүннерге чедир  тыва улус ажыл-амыдыралыныӊ  үндезини азыраан малы болуп артпышаан. Оларныӊ амыдыралы малы-биле сырый тудуш харылзаалыг. Хүн бүрүде чиир чемин, кедер хевин үндүрүп ап, аал-оранын малыныӊ ɵдээ-биле чылыдып ап турар.

II.               Кол кезээ:

Мал ажыл-агыйы . Малдыӊ тодуг, семис, хүр болур чоруу ооӊ одар-белчириинден хамааржыр. Ынчангаш мал-маган хүр-менди болзун дээш, эки одар-белиирлиг, хонаш-туруштуг черлерни шилип, кɵжуп чоруур. Олар үе-дүптен бээр-ле  ада-ɵгбезиниӊ  турум чурттун, ɵдек-хонажын  салгал  дамчып ажыглап чоруур.  Кандыг-бир  аалдыӊ хонажынга ɵскээртен аал кɵжүп келген болза, оларны күзелдии-биле хондургаш, кады чурттаар. Ол хонаштарны  улуг кижилер  ады-биле  адаар:  Хаай кыштаа, Сертек кыштаа, Теве-Чоктар кыштаа дээн чижектиг.           

Тывалар шагдан тура мал ажылдыг, кɵшкун амыдыралдыг чораан чон. Ынчангаш малчыннар чылдын дɵрт үезинде одарын мынчаар  солуур: кыштаг, чазаг, чайлаг, күзег.

         Кыштаг. Кыштагныӊ турар черин бүгү талазы-биле шинчилеп кɵруп тургаш, үндезилеп тудар. Кыштаг  турар чер хат-шуургандан хайыы,  ыжык, одар-белчиири чоок, оъттуг, суглуг болур.

 Чазаг. Хар эрип, чылый бээрге, кыштагдан чазагже кɵжер. Час шириин, хат-шуурганныг болза, шээр малды киириптер муӊгаш кажаны чоогун бодап, кыштагдан улуг ыравас черге тудар. Чазага анай-хураган шору доруга бээр.

Чайлаг. Чайлаглап кɵже бээрге,  мал-маганга-даа,  кижиге-даа бүгү-ле чүве таарымчалыг апаар.  Чаш мал аажок доругуп ɵзер. Чайгы үеде бир кол ажыл – кыжын чиир ак чем айман кылып алыр.

 Чайын кандыг-даа малдын күш-шыдалы эки. Анай-хураган хой эдерип чоруур апаар. Эртен анай-хураганы үзүп, аттырып алгаш, хойну кадатче үндүре бээр.  Хураганнар   база аӊгы оъттаар. Малдыӊ ээзи кижи шыдалдыг хойларны билир. Шыырак хураганнарлыг сүттүг хойларны сар. Хой сүду-биле сүттеп каан шай магалыг чаагай амданныг болур.

Күзег. Чамдык чылдарада күстүӊ хүннери аажок чылыг, узун болур. Аалдар кыштаглап  кɵжеринче улуг далашпас, кыштагныӊ оът-сигенин камнаар; чылыг айлар турда, мал-маганны семиртирин үргүлчүлээр.

Күзегелеп кɵжүп келгеш, кыштагныӊ кажаазын селип, кылып, мал чиир сигенни, оттулар ыяшты, кɵржеӊни  белектээр.

Шээр мал. Хой, ɵшкү аймаа шээр мал болур. Кыштагга шээр малдыӊ кажаазынныӊ ишинге анай-хураган тудар шаараш кажаа база тудар. Чаа тɵрээн,  мырыӊай  чаш  малды ɵгге  доруктурар.  Шээр  мал кышкы  айларда ийи-чаӊгыс тɵрүп эгэлээр. сɵɵзүредир  түлүктеп  тɵрүүр. Кажан түлүктеп тɵрүп эгелээрге эӊ-не харысалгалыг үе келир. Олар чүгле аалга эвес, а кадат үезинде черге-даа тɵрүп болур. Черге тɵрээн  чаш малды кадарчы кижи иезинге чылгаткаш, инчээкке ( инчээк – чаа тɵруттүннген чаш анай-хураган сугар кылдыр кидистеп даран тускай барба)  суп  аар,  оон аалга эккелгеш, иезинге эмзирер.

III.           Хой ɵдээниӊ – амыдыралга  ажыы.

Азыраан малдыӊ ɵдээ – амыдыралда ажыктыг чүүлдерниӊ бирээзи. Өдекти кургаткаш, малдыӊ кажаазынга, ɵɵнүӊ ширтээниӊ аданга чылыг болзун дээш чадар.

Хой ɵдээ. Хой кажаазынга хой ɵдээ тапталып тырылгаш, 1- 1.5 карыш кылыннай бээр. Чазын  кажааны коптарар. Тапталгаш шириктелип калган ɵдекти коптарып үндүргеш, шириктерни кургадып алыр. Ону кɵржеӊ дээр. Кɵржеӊни  кургыдып алгаш, одалгага ажыглаар.

Өдекти демир хүүрек-биле дɵрбелчинней оюп тургаш, кажаадан  үндүргеш, улуг хɵм кырынга буспайн сериге сɵɵртүп каарга, чайны ɵттур кургай бээр. Ону  дараазында кыжын кыштадыр одаар, колдуунда мал ɵдээн шак ынчалдыр кургадып алгаш одаар ыяжы ховар черлерге ажыглаар.

Кɵржеӊиӊ одун  улуг улус эм деп саннап, аӊаа холдарын, буттарын. ооргазын чылдып чораан дээр. 

Кургаг  ɵдекти кыжын бода мал ( инек, бызаа) кажаарынга чадып, кургагалап турар. Оон аӊгыда, чайгы  үеде ымыраа, сээк кɵвүдеп келирге, малын, кижилер боттарын ымыраа сээктен камгалап  ɵдекти  ɵртедир.

Мен шинчилер ажыл кылырда бистин сумунуӊ араттарынин аалынга чедип сонургаан мен. Ол  болза -  Малдырганыг (Ензак Бырай-оол , Борбак –Арыг (Хуна Дина Чорбаевна), Узун-Булуӊ ( Чамбал Карди Саанчикович),  Бижиктиг-Боом  ( Санчат Александра Домурооловна). Бо аалдарнын араттары кɵржеӊин чазын хооруп, аштаар болду. Колдуунда шупту  малчынар  кургаг ɵдекти чайгы, күску изиг хуннерде чыгаш, сери адаанче чыып алыр. Өдекти кургаткаш, малдыӊ кажаазынга, ɵɵнүӊ ширтээниӊ адаанга чылыг  болзун  дээш чадар.

Бистин аалывыс  «Бижиктиг-Боомда» бистер кɵржеӊи баскаш,  кажаа артынга ɵг хевирлиг кылдыр чыый салып аар бис. Кургаткаш, мээӊ даайым Максим Шимит-олович  кыжын гаражтарын одап турар. ( Бажыӊ одаарга ону ажыглавас кɵржеӊ чыттыг бооп турар).

Бистин Тывада ону  Тес-Хем, Эрзин. Монгун- Тайга дээш,  оон-даа ɵске кожууннарныӊ малчыннары ажыглап турар.

Кургаг ɵдекти тыва улус шаандан тура ажыглап чораан. Кижи, чон бүрү ук-тɵɵгүлүг. Кɵшкүн амыдырал үезинде хɵɵкүй ие чаш тɵлүн хойнунга олуртуп алгаш, аа сүдү-биле эмзирип, ооргазынга чүктеп алгаш,саанын саап, шайын хайындырып, аъш-чемни кылып чораан. Ол ажыг кыштыӊ соогунда, тɵнмес-батпас кышкы  дүнелерде тɵлүн так чылыглап, кавайлап алгаш, чайгап, хоюг-чымчак, эргелиг ɵпей ырын ырлап чораан. Ол дугайында бо ырда кончуг шын  сɵглээн:

                                  Өдек-биле кургаглааштыӊ,

Өшкү чɵɵгүн чымчактташтыӊ,

Амыр-дыш чок түркеп чорааш,

Авам  күжүр азырап каан.

                                Авай. авай, хайыралдыг авай…

Кɵржеӊни тывалардан ɵске дыка хой чоннар амыдыралында  ажыглап турар.

Чижээ,  бистин тɵрелдеривис сенгел тываларынга ɵдек кезээде кол одаар чүүл кылдыр ажыглап чоруурлар. Сумуларда малыныӊ ɵдээн кургадып алыр дээш кажаа кырынга, а кɵдээ черлерде чаӊгыс черге шевергин кылдыр чып салып каан турар. Малдын ɵдээн кургадып алгаш одаар.

Кургаг  инек -мыяан  аргасын  дээр. Аргасын кɵдээ черлер туржук, кода-хоорайларда эӊ-кол одаар чүүлдерниӊ бирээзи. Амгы үеде аргасынны  (ɵдекти) машинага чүдүргеш, аймак тɵптеринге  садып турар. Аргасынны одаарга ажыы улуг. Бирээде, чурттап чоруур чери  чеже-даа арга-ыяштыг болза, ыяжын камнап, камгалап, аргасыннын оттулуп турар. Ийиде, аныяк, чаш, кырган кандыг-даа кижи бодунуӊ-на аалынныӊ ɵдээнден чыып ап шыдаар, кɵдүрерге чиик, чарыгдал чок одаар чүүл бооп турар.

Амгы  үеде хɵй-ниитиниӊ албаннар черлеринде база-ла аргасынны кыпсып, ажыглап турар. Өрттенген  ɵдек багай чытты базырып, арыглаашкын чорудуп турар.

Орус дылда ону кизяк деп адаар. Ону тускай кылып алыр чорааннар.

База бир чижек, Гималайда сарлык кɵржеӊин ( ячий кизяк) деп адаары кɵржеӊ-биле бажыӊ одаар. Ооӊ чыды кайгамчык  тускай, артышка дɵмей деп санап турар.

Амгы үеде дыка  хɵй чоннар кɵржеӊни,  альтертативтиг  кывар чүүл кылдыр ажыглап турар.

Эртемдээнерниӊ  санап турары-биле кɵржеӊде  60-70% метан деп биогаз бар. Ынчангаш олар ону одалгага ажыглап болурун бадыткап турарлар. Оларныӊ  санаашкынары биле алырга ол биогазтын дузазы-биле :1 кг бода малдыӊ ɵдээ-биле 7, 5-15 литр сугну хайындырып ап болур деп саннап турар.

Туннел сɵс

Азыраан малдыӊ ɵдээ – амыдыралда ажыктыг чүүлдерниӊ бирээзи. Кургаг  ɵдекти  тыва улус  шаандан  тура  ажыглап чораан. Өдекти кургаткаш, малдыӊ кажаазынга, ɵɵнүӊ ширтээниӊ аданга чылыг  болзун  дээш чадар.

Кɵржен  одаарга ажыы улуг.  Бирээде,  чурттап чоруур  чери  чеже-даа арга-ыяштыг  болза,  ыяжын камнап,  камгалап, кɵржен оттулуп болур. Ийиде,  аныяк, чаш,  кырган кандыг-даа кижи бодунуӊ-на аалынныӊ ɵдээнден чыып ап болур,  кɵдүрерге  чиик,  чарыгдал  чок  одаар  чүүл бооп турар.

Сɵɵлгү үеде  бүгү делегейде  экология, бойдус камгалалынче улуг  кичээнгей салып турар.  Ынчангаш кɵржеӊни  альтертативтиг кывар чүүл кылдыр ажыглап  болурун демдеглеп турар.

Бо ажылывыс-биле бистер база аӊаа каттыжып, амгы салгалды бойдузувус арыг болурунга база чууден артык унелиг байлаавысты камгалап хумагалаарынче кыйгы болурунга идегеп арттывыс.

Ажыглаан  литература данзызы:

1.     Байыр-оол М.С. Тывалар. Кызыл 2005

2.     Байыр-оол М.С. Улусчу ужурлар. Кызыл. 2003

3.     Байыр-оол М.С. Тывалар. Кызыл. 2005

4.     Журнал « Башкы» №4 2004

5.      Журнал « Башкы» №3 2005

6.      Самбу И.У. Самбу М.Д. Тыва чоннун бурунгу ажыл-агыйы, амыдыралы. Кызыл 2004

7.     Серен П.С. Моолда сенгел тываларынын чанчылдары.

8.     Сундуй  Г.Д. Улусчу ужурлар 1-2 класс. Кызыл 2003

9.     Сундуй  Г.Д. Улусчу ужурлар 3-4  класс. Кызыл 2003

10. Монгуш М.В. Тувинцы. Кызыл. 2005

11. Монгуш К-Л.Б. Традиционная культура тувинцев Кызыл 2006.

12. Намзал Э.Х. Хлебосольная юрта. Кызыл. 1995.

13. Шойгу К.М. Танну-Тыва Кызыл. 2005.

14. Шойгу С.К. Перо черного грифа. Кызыл 2001

ИНФОРМАТОРЛАР:

1.     Ензак Бырай-оол Балдароолович

2.     Хуна Дина Чорбаевна

3.     Чамбал Карди Саанчикович

4.     Санчат Александра Домурооловна