8-сынып. "Электр тогы. Ток көздері"

8 сынып. Физика.  "Электр тогы. Ток көздері"

Пән мұғалімі: Мәмбетова Гүлім (34 жыл). Жамбыл обл. Шу ауданы, Белбасар аулы, Ш. Уәлиханов аом.

Сабақтың мақсаттары:

Білімділік;

1. Оқушылардың электр тоғы туралы теориялық білімдерін қалыптастыру;

2. Оқушылардың эксперименттік дағдыларын дамытуды жалғастыру;

а) электр тізбегінің элементтерін (ток көздері) салуды үйрету;

Дамытушылық;

1.       Оқу материалын талдай білу дағдысын дамыту; бақылау, салыстыру, оқылған құбылыстар мен фактілерді салыстыра білу, қорытынды жасау.

2.       Сапалы ойлауды дамыту: дәлелдік, мақсаттық, қабылдау, бағалай білуге бейімділік, сыни ойлау.

Тәрбиелік:

Тұрақты ток өндіру мен пайдалану проблемаларымен таныстыру.

Көрнекіліктер:

Диагностикалық карталар, семантикалық карталар, карточкалар

Тәжрибелер:

1. Денелердің зарядтталып, ток көзіне айналатынын эбонит таяқшасы және элоктроскоп арқылы көрсету.
2. Әр түрлі ток көздері, галвонометр, жалғағыш сымдар, 1,5 в эл.ламапсы.
3. Метал шәугім, тұзды су, галвонометр, алюминий стаканмен жасалатын тәжрибе

Сабақтың түрі: Жаңа сабақ

Әдіс-тәсілі: Сұрақ-жауап, талдау, баяндау.

Құрал-жабдық: 1. Демонстрациялық: а) электрофорн машина, гальваникалық элемент, аккумулятор, термобатарея, күн батареясы. 2. Лабораторялық: а) ток көзі; б) мыс, мырыш, көмір электродтар; в) тұз ертіндісі; г) вольтметр; д) кілт; е) жалғағыш сымдар.

Сабақ жоспары. 1. Сабаққа оқушылардың назарын аудару. 2. Сабақтың мақсатын қою. 3. Оқылатын материалмен жұмыс: а) ток көздерінің жұмысын бақылау; б) фронталді тәжрибе жасау. 5. Жаңа материалды тереңдету: а) әртүрлі ток көздерінінің ерекшеліктері туралы қорытындылар жасау; б) ток көзіндегі энергияның түрленісін қарастыру 6. Үйге тапсырма. 7. Қорытынды.

Сабақтың барысы

Бөлімі	Мұғалімнің әректі	Оқушының әрекеті
Білім	І. Ұйымдастыру Бағалау жүйесімен таныстырады. Диагностикалық картаға өз фамилияңды жаз.  Сабақ бөлімдеріндегі тапсырманы орындаған оқушы диагностикалық картаға өзіне тиісті ұпайын қойып отырады. Денгейі баға ұпай жоғары «5» 21-42 жеткілікті «4» 10- 20 ауытку «3»  2 - 9 төмен «2»  0-1
	1. Сабаққа оқушылардың назарын аудару. Жалпы сұрақтар. àЗарядталған бөлшектерді қозғалысқа келтіретін не? àЭлектр өрісін қалай шығаруға болады? àДенелерді қалай электрлеуге болады? Үй тапсырмасын қарап шығу.	Дұрыс жауап бергендер өздеріне 2 ұпай қояды àЭлектр өрісі. àДенелелерді электрлеу арқылы. àҮйкеліс жасау арқылы.

	2. Сабақтың мақсатын қою (3 мин.) - Қалта шамы ненің көмегімен жанады? - Үйдеге электр шамы тоқты қайдан алады? - Олай болса балалар электр тогы үздіксіз келіп тұру үшін оны шығарып тұратын көздер болады екен. Оны қалай деп атауға болады? - Көшедегі электр жарығы кенет өшіп қалса, ол нені білдіреді? - Ток деген не? - Яғни бүгінгі сабағымыздың тақырыбы:  Электр тогы. Ток көздері	- Электр батареяның көмегімен жанады. - Электр станциясынан. - Ток көздері. - Бағандағы сымдарда ток жоқ екенін білдіреді. - ?!
Түсіну	1. Электр тогы. Бұған дейін тыныштықтағы электр зарядымен таныстық. Іс жүзінде, яғни адам өмірінде  реттелген қозғалыстағы эл. зарядтарының маңызы зор.   Еркін заряд тасымалдаушылардың реттелген қозғалысын электр тогы дейміз. Зарядталған денемен зарядталмаған денені қосатын өткізгіште электр тогы пайда болады. Ток зарядталған денеден зарядталмаған денеге қарай жүреді. Себебі зарядталмаған дененің потенциалы әрқашан төмен болады да, олардың арасында бағытталған электр өрісі бар болады. Осы бағытпен ток жүреді. - сонымен, өткізгіште электр тогы жүру үшін басты шарт не деп ойлайсыңдар? - Өткізгіште еркін заряд болмаса ток жүре ме? - Электр өрісі қайда пайда болады? қорытынды: электр тогы жүріп тұру үшін: à өткізгіште еркін зарядтар болу керек; à еркін зарядты қозғалтатын электр өрісі болу керек; à электр өрісін үздіксіз шығарып тұратын ток көзі керек.		Дұрыс жауап бергендер өздеріне 2 ұпай қояды Оқушылар өз ойларын айтады. - электр өрісі, - жүрмейді, - зарядталған денелерде
	2. Электр тогының әрекеттері. Өткізгіште токтың бар-жоғын оның әрекетінен байқауға болады: àТоктың жылулық әрекеті. Өткізгіштен ток өткенде ол қызады. Бұл тұрмыстық техникада (эл.шам, үтік, эл.плитка...) кеңінен қолданыста екенін жақсы білеміз. àТоктың химиялық әрекеті. Химиялық ертіндіге батырылған өткізгіш арқылы ток өткенде ертінді құрамындағы заттар бөлінеді. Осы тәсілмен таза мыс алуға, металл бетін күміспен қаптауға болады. (сыртына күміс шеңбер, гүл салынған стаканды көрсету) àТоктың магниттік әрекеті. Өткізгіштен ток өткенде оның айналасында магниттік қасиет пайда болады. Темір заттарын магнит сияқты тартады. Токтың бұл қасиеті электрмагниттік крандарда қолданылады. à Токтың физиологиялық қасиеттері. Бұл қасиеттің бір атап өтерлігі, осы қасиеттің арқасында физикадағы ұлы жаңалық, электр тогы ашылған. Жануарлар денесінен ток өтсе онда бұлшық еттер жиырылады. Үлкен токтардың адам денесіне әсері қатты, сондықтан токпен жұмыс істегенде абай болу керек. - Ток көздеріне нені жатқызуға болады? Сонымен қатар ток көздеріне мыналар жатады: ♦ Гальвани элементтерінде (эл.батареясы) – химиялық реакция әсерінен зарядттар бөлінеді. Бұл элементте қандай энегрия эл.энергиясына түрленеді? ♦ электрофор машинасында оның дискілері  металл шеткамен үйкеліп зарядтар оң және теріс полюске жиналады да ток көзі пайда болады, яғни электр энергиясы өндіріледі. Қандай энегрия эл.энергиясына түрленеді? ♦ генераторларда магнит өрісінде өткізгішті айналдырғанда электр тогы пайда болады. Бұл жерде өткізгішіті айналдыру үшін, судың, будың, желдің мехнаикалық энегрялары қолданылады. ♦ күн батареясында жылу әсерінен жартылай өткізгіш ішінде зарядттар оң және теріс полюстерге жіктеліп ток көзі пайда болалады. Қандай энегрия эл.энергиясына түрленеді деп ойлайсыңдар?		Оқушылар өз ойларын айтады. - эл.батареялар.. - ішкі энергия эл.энегр. түрленеді. - механикалық энергия эл.энегр. түрленеді. - жарық/жылу энергия эл.энегр. түрленеді.
	3. Галвани элементінің ашылуы. Италяндық анатом Луиджи Галвани 1786 жылы лабораториясында жануарлардың нерів жүйесін зерттеп жатты. Жаңа сойлыған бақаның аяқтарын мыс сымға байлап, жиегі темір балконға іліп қояды. Жел шайқап темір жиекке тигенде бақа аяғы жиырылатынын байқайды. Ол кезде ток жүргенде бақаның аяғы жиырылатыны белгілі еді. Әртүрлі металдармен тәжрибе жасай отырып олардың әсері де әртүрлі екенін көреді. Физиолог болғандықтан Галвани бұл құбылысты дұрыс түсіндіре алмады, бірақ «Бұлшық еттердің қозғалысы кезіндегі электр күші туралы трактакттар» атты тәжрибесі туралы жазды. Ол еңбекті оқыған Алектсандро Вольта мынандай қорытынды жасайды. Галвани айтқандай бақаның денесінде «тірі» электр жоқ, оның бұлшық етінің жиырылуы екі өткізгішті жалғағанда пайда болған электр тогының бақа денесінен өтуінен болған деп дәлелдеді. Мұнда бақаның аяғы біздегі элоктрометрдің ролін атқарған. Осы тәжрибелерді жалғастыра отырып Вольта 1800 жылы күкірт  қышықылына мырыш және күміс пластиналарды батырып, арасын қағазбен бөліп тұңғыш ток көзін жасады. Қазіргі кезде Галвани элементтері жетілдірілген. Мысалы оны қалта шамдарында үнемі қолданамыз. 4. Ток көзін жасау. Соынмен ток көзін жасау үшін зарядттарды бөлу керек. Аттас зарядттар кулондық күш арқылы тебілетінін білеміз. Олай болса оң зарядтты оң полюске, теріс зарядтты теріс полюске қалай жинаймыз? Ток көздерінде кулондық күштерге қарсы жұмыс істейтін бөгде күштер қолданылады. Галвани элементінде бөгде күштің ролін химиялық реакци күштері атқарады. Бөгде күш жұмының зарядқа қатынасын электр қозғаушы күш (ЭҚК) деп атаймыз. Халықаралық жүйедегі өлшем бірлігі Вольт.  . ЭҚК ток көзінің энергетикалық сипаттамасы болып табылады. Ток көздерінің полюстері «-»және  «+» деп белгіленеді.		Оқушылар өз ойларын айтуы мүмкін.
Қолдану	Қызықты тәжрибе: Метал шәугімге тұзды су құйылған. Шәугім жалғағыш сым арқылы галвонометрге қосылған. Галвономтердің екінші ұшы алюминий станканға жалғанған. Стаканға суды құйғанда галвонометр ток бар екенін көрсетеді. Осы құбылысты кім түсіндіреді? Оқулықпен жұмыс. Кестенің екі бағанын оқулықты және өз білгендеріңді пайдаланып толтырыңыз, үшінші бағанды үйден толтырып, келесі сабаққа әкелесіз.. Мысалы былай: № Ток көзі Энергияның түрленуі (қандай энергия электр энергиясына айналады?) Қолдану 1 АЭС гене-рато-ры Будың ішкі энергиясы. Эл.энер-гиясың өндіріс-тік мақсатта пайдала-ну	Суда тұз ерігенде еркін зарядтар босап шығады да шәугімде электр өрісі пайда болып, ол ток көзінің бір полюсінің қызметін  атқарады.  Алюминий стакан ток көзінің екінші полюс. Құйылған су өткізгіш қызметін атақарады. Ток шамасы судың жуандығына, ұзындығына байланысты болады. Ток көздері № Ток көзі Энергияның түрленуі (қандай энергия электр энергиясына айналады?) Қолдану 1 Галвани элементі Химялық энергия қалта фонары 2 Генератор Механикалық энергия Айн. ток өндіру 3 Күн батареясы Жылу энергиясы Ғарыштық станция 4 Аккуму-лятор Электр энергиясы автомоб. тұрақ.ток (дұрыс болса оқушылар 2-6 ұпай жазады)
Анализ	Тақтамен жұмыс. Мына кесте бойынша есептерді тақатаға орындаймыз. № q A ЭҚК 1 10 Кл 30Дж 2 10 Кл 4В 3 30Дж 6В ...	q= 10 Кл     А= 30 Дж      ;  ع= ع=? № q A ЭҚК 1 10 Кл 30Дж 3 В 2 10 Кл 40 Дж 4В 3 5 Кл 30Дж 6В (дұрыс орындаған оқушылар 1-8 ұпай жазады)
Синтез	Енді түз ертіндісіне электродтарды жұп-жұбымен кестедегі ретпен сала отырып, әртүрлі ток көзін құрастырамыз. Галвани тәжрибесіндегі бақаның аяғының орнына,сезгіш элемент ретінде  электрометрді қолданып ток бар жағын тексереміз. Тәжрибе нәтижелері бойынша кестені толтырыңыз Соңғы тәжрибеде прибор ток көрсетпейді. Электродтарды ток көзіні жалғап бірнеше минут тұрамыз. Токты ағытып, орнына электрометрді жалғаймыз. (электрометр ток жүргенін көрсетеді) Бұл құралды аккумулятор дейді. Енді қорытынды жасаңдар: Аккумулятор ... - Басқа ток көздері ше.. -          Бүгінгі сабақтың жаңалығы не?	Біртіндеп келіп тәжрибе жасап, нәтижесін оқушыларға хабарлайды. № 1 ЭЛЕКТРОД 1-электродтың заряд таңбасы 2 ЭЛЕКТРОД 2-электродтың заряд таңбасы Прибордың көрсетуі 1 мырыш - графит +  Бар 2 мырыш мыс  Бар 3 графит  + мыс  -  Бар 4 мыс  0 мыс  0  Жоқ - Аккумулятор – ток көзіне қосылғанда біраз заряд жинақтайды. Оны электрометрге жалғағанда ток жүреді. Бұдан аккумулытордың зарядтты жинақтап алып ток беретін ток көзі екенін көреміз. - басқа ток көздері электр тогын химимялық реакциялар есебінен өздері өндіреді. - Электр тогы, ток көздері туралы оқыдық. (дұрыс орындаған оқушылар 3-10 ұпай жазады)
Бағалау	Енді бүгін алған және бұрынғы сабақтардығы білімізді бағалау үшін мына семантикалық картаны толытрамыз. Сол арқылы бүгінгі сабақтан не білгенімізді анықтаймыз. Дұрыстығын тексерңідер. Толтырып болған соң топ басшылары әркімнің жалпы ұпайын айтады. Сол арқылы алған бағаларымызды шығарамыз. Бағалау: Денгейі баға ұпай жоғары «5» 21-42 жеткілікті «4» 10- 20 ауытку «3»  2 - 9 Үйге тапсырма: Ток көздері карточкасын толытырып келу, §35, 133б №5,6 жаттығу.	Оқушылар сем.картаны толтырады. (дұрыс орындаған оқушылар 4-12 ұпай жазады)

Оқушының сабаққа қатысу картасы (әр оқушыға бірден)

№	Диагности-калық карта Аты-жөні	білім	түсіну	қолдану	анализ	синтез	бағалау	Қоры- тынды ұпай
		Үпай     2	Ұпай    2, 2	Үпай   6	¥пай     8	¥пай  10	Ұпай  12		Денгейі	баға	ұпай
									жоғары	«5»	21-42
									жеткілікті	«4»	10- 20
									ауытку	«3»	2 - 9

Семантикалық карта.

Сұрақ пен дұрыс жауаптың қилысына «+» таңбасын қойыңыз. (екі сұрақтың жауабы біреу болуы мүмкін)

№	Сұрақ	Ток көзі	потенциял	Кулондық күш	Вольт	Электрон
1	Электр өрісінің энергетикалық сипаттамасы
2	Су электр станциясы
3	қандай өлшем бірлікке тең?
4	Фомуламен не есептеледі:
5	Электр тогын тасымалдайтын еркін заряд
6	Күн батареясы
7	Табиғаттағы ең кіші заряд қалай аталады
8	Зарядталған денелер  арасындағы әсер ететін күш
9	Энергияның басқа түрін электр энергиясына айналддыратын құрылғыны ... дейді.

Кестенің екі бағанын толтырыңыз, үшінші бағанды үйден толтырып, келесі сабаққа әкелесіз..

Ток көздері

№	ток көздері	энегрияның түрленуі (қандай энергия эл.энергиясына айналады)	қолдану

Мына кесте бойынша есептерді шығарыңыз.

№	q	A	ЭҚК
1	10 Кл	30Дж
2	10 Кл		4В
3		30Дж	6В

Енді түз ертіндісіне электродттарды жұп-жұбымен кестедегі ретпен сала отырып ток көзін құрастырамыз. Галвани тәжрибесіндегі бақаның аяғының орнына электрометрді қолданып ток бар-жоғын тексереміз.

Кестедегі бос орындарды тәжрибе нәтижелері бойынша толтырыңыз

№	1 ЭЛЕКТРОД	1-электродтың заряд таңбасы	2 ЭЛЕКТРОД	2-электродтың заряд таңбасы	Прибордың көрсетуі
1	мырыш		графит
2	мырыш		мыс
3	графит		мыс
4	мыс		мыс

Тексеру парағы

Семантикалық карта.

Сұрақ пен дұрыс жауаптың қилысына «+» таңбасын қойыңыз. (екі сұрақтың жауабы біреу болуы мүмкін)

№	Сұрақ	Ток көзі	потенциял	Кулондық күш	Вольт	Электрон
1	Электр өрісінің энергетикалық сипаттамасы		+
2	Су электр станциясы	+
3	қандай өлшем бірлікке тең?				+
4	Фомуламен не есептеледі:			+
5	Электр тогын тасымалдайтын еркін заряд					+
6	Күн батареясы	+
7	Табиғаттағы ең кіші заряд қалай аталады					+
8	Зарядталған денелер  арасындағы әсер ететін күш			+
9	Энергияның басқа түрін электр энергиясына айналддыратын құрылғыны ... дейді.	+

Кестенің екі бағанын толтырыңыз, үшінші бағанды үйден толтырып, келесі сабаққа әкелесіз..

Ток көздері

№	ток көздері	энегрияның түрленуі (қандай энергия эл.энергиясына айналады)	қолдану
1	Галвани элементі	Химялық энергия	қалта фонары
2	Генератор	Механикалық энергия	Айн. ток өндіру
3	Күн батареясы	Жылу энергиясы	Ғарыштық станция
4	Аккуму-лятор	Электр энергиясы	автомоб. тұрақ.ток
5	Галвани элементі	Химялық энергия	қалта фонары
6	Генератор	Механикалық энергия	Айн. ток өндіру

Мына кесте бойынша есептерді шығарыңыз.

№	q	A	ЭҚК
1	10 Кл	30Дж	3 В
2	10 Кл	40 Дж	4В
3	5 Кл	30Дж	6В
4	10 Кл	30Дж	3 В

Енді түз ертіндісіне электродттарды жұп-жұбымен кестедегі ретпен сала отырып ток көзін құрастырамыз. Галвани тәжрибесіндегі бақаның аяғының орнына электрометрді қолданып ток бар-жоғын тексереміз.

Кестедегі бос орындарды тәжрибе нәтижелері бойынша толтырыңыз

№	1 ЭЛЕКТРОД	1-электродтың заряд таңбасы	2 ЭЛЕКТРОД	2-электродтың заряд таңбасы	Прибордың көрсетуі
1	мырыш	-	графит	+	Иө
2	мырыш	+	мыс	-	Иә
3	графит	+	мыс	-	Иә
4	мыс	0	мыс	0	жоқ