6-сынып Ғұн тарихы. сабақ

Мухамбедиярова Алтынгуль

	Мухамбедиярова Алтынгуль Жолымбетовна Атырау облысы, Жылыой ауданы №3 жалпы орта білім беретін мектеп Тарих пәні мұғалімі
Тақырыбы:	Ғұндар тарихы. Ғұн мемлекетінің қалыптасуы.
Мақсаты:	Қытай деректеріндегі ғұн туралы жазбаларды меңгерту, мемлекеттік құрылымы мен тайпа бірлестіктері туралы мағлұмат беру
Күтілетін нәтиже:	Қазақстан территориясындағы мемлекеттік бірлестіктер туралы білімдері толығады, тарихи тұлғаларды біледі.
Негізгі идеялар	-Оқушылардың топтарда жұмыс істеуі арқылы бірін-бірі оқытуын қалыптастыру. -Тапсырмаларды орындауда өмірдегі білімімен білетініне сүйену -Өз бетімен біілім алушылық қабілетін қалыптастыру.
Оқытуда қолданылатын әдіс-тәсілдер	Оқыту мен оқудағы жаңа тәсілдер (диалогтық), сыни ойлау (топтық, жұптық жұмыстар), семантикалық карта, топтастыру
Негізгі дерек көздер немесе ресурстар	Ежелгі Қазақстан тарихы оқулығы Интернет материалдары. Қазақстанның тас дәуірі. Алматы 2008 ж, мұғалімге арналған нұсқаулық (үшінші деңгей)
Ұйымдастыру 2 МИН	Ізгі арманын, үмітін Бабалардың жалғаймыз! Білімнің көкжиегінде Жалындаймыз, самғаймыз!- хормен айту
«КӨПІР» тапсырмалары (оқушылар үйде орындап, бүгінгі сабаққа дайындалып келеді) 4 МИН	І-топ Қаңлы мемлекеті қай ғасырда құрылды? Б..з.б. 3-2 ғғ 2. Қаңлылар соғыс бола қалған жағдайда қанша жауынгер жасақтай алды? (120 мың 3. Қаңлы тайпаларында билік қандай жолдармен қалдырылды? (Әкеден балаға мұра ретінде) 4. Жетіасар мәдениеті қандай өзен аңғарында орналасқан? Қуаңдария мен Жаңадария ІІ-топ 1. Қаңлылардың астанасы қалай аталды? (Битянь) 2. Мүлік теңсіздігінің шығу себебі неде? (әлеуметтік жіктелу) 3. Қаңлылардың халқының саны қаншаға жетті? (600 мың адам не 420 мың үй) 4. Қаңлылар қандай елдермен байланыс жасады? (Қытай, Парфия, Рим, Кавказ) ІІІ-топ 1. Қаңлылар қандай күштерге сиынды? (Табиғат күштеріне және ата - баба рухына) 2. Қаңлылардың археологиялық мәдениеттерінің бірі. (Қауыншы, Отырар –Қаратау, Жетіасар ) 3. Қаңлылар мен Үйсіндер арасындағы соғыс қай ғасырда болды? (б. з. б I ғас. орт) 4. Б.з.б 46-36 жылдары қаңлылардың Қытайға қарсы көмек көрсеткен елі (Ғұндар)
Жаңа тақырып бойынша тапсырмалар
Теориясы: «БІЛУ» (Кім? Не? Нені? Қашан? Қандай? Қалай? Не істеді?) 2 МИН		«Ғұн» сөзі «Гун рун, хуню» т. б. атауларымен белгілі Ғұн атауы б. з. д III ғ Қытай деректерінде кездеседі. Қазақстан жеріне б. з. д. Іғ - ң соңы мен I ғ - да келген. Халқы 1, 5 млн адам, 24 руға бөлінген. Оларды Шаньюйдің туысқандары басқарды. Түменбасыларын шаньюй тағайындаған. Олардың әрқайсысында мыңнан әскер болған. Ғұндардың мемлекеті әскери жүйе бойынша құрылған. Ғұндардың билік жүйесі Тәңірқұты (Шаньюй) рубасылар кеңесі Түменбасылар (24) Мыңбасылар Жүзбасылар Онбасылар Халық жиыны 3 жылда Ғұндардың даңқты қолбасшысы Атилла шамамен 400 - 453 жылдары өмір сүрген, қазақтар Атилланы - Еділ деп атаған. Атилланың сырт келбетін «бір көрген адам оның нағыз азиялық екенін бірден айтады, орта бойлы, мығым денелі, көзі өткір, сұсты болған. Қозғалысы шапшаң, сенімді. Ол - Еуропаны, Африканың солтүстік бөлігін, Батыс Азияны қамтыған, Рим империясын жеңіліске ұшыратты. 453 жылы Атилла қайтыс болып, империя ыдырай бастады.
Теориясы: «ТҮСІНУ» (Неге? Неліктен? Себебі? Не үшін?) 15 МИН 2 МИН		Джигсо әдісі бойынша топтарға тапсырма беріледі. Сіздің тобыңызда 5  рөлді: көшбасшы, баяндамашы, хатшы, уақытсақшысы және      бақылаушыларды анықтаңыз. Жұмыс төмендегідей жоспармен жүреді 1 топ: Ғұн тарихының ерте кезеңі 2 топ: Ғұндар мемлекетінің құрылымы 3 топ: Ғұн тайпаларының бірлестігі Мәтінмен жұмыс жасайды., талқылайды, пікір алмасады. Акт пайдаланады. Постер құрып талдайды. Бейне көрініс «Ерден атаның ертегісі» . (Ғұн мемлекеті)
Практикасы: «ҚОЛДАНУ» (қарапайым тапсырмалар) 1мин 2МИН		Жұптық жұмыс  (Тарихи диктант )  Мәтінді толық талқылай отырып, берілген тапсырманың орнын толықтырып жазба түсіреді. 1.Ғұндар туралы дерек беретін........қытай деректері  2.Ғұндар кезеңін қамтитын аралық..... б.з.б. ІY ғ.-б.з. ІІІ ғ. 3.Ғұндар Қытайдың Хан әулетінің негізін қалаушы ...........жеңіп, өздеріне бағынышты етті. Лю-Банды 4."Жер дегеніміз - мемлекеттің негізі, оны қалай береміз" деген ғұн басшысы...... Мөде 5.Олардың әрқайсысына  ......... –нан атты әскері болған.     10000  6.Енисей жағалаулары мен Алтайды мекендеген ежелгі тайпа...ғұндар 7.Ғұндар мемлекеті әскери жүйе бойынша.............  3 қанатқа бөлінген
Теориясы: «ТАЛДАУ» (Қорытынды шығаруға бағытталған: Мазмұнды жүйеле, анықтама бер, кесте, сызба толтыр, сөзжұмбақ,  ребус шеш сияқты  т.б. сөздер тапсырма шартында болу керек ) 5 МИН			Келісемін. Келіспеймін. 1..	Тарих – өткенді және қазіргіні зертттейтін ғылым
2.	Қазақстан – көп ұлтты ел.
3.	Қазақстан – әлемдегі ең үлкен мемлекет.
4.	Ғұндар – қазақтардың арғы атасы.
5.	Ғұндар – Азиядан Шығыс Еуропаға дейінгі аумақты мекендегенежелгі халық.
6.	Ғұндар 24 руға бөлінді.
7.	Алтын адам “ Алматы облысынан табылған.
8.	Ғұндар көшпелі өмір сүрді.
9.	Ғұндарда әскери өнер жоғары дамыды.
10.	Ғұндар киіз үйлерде тұрған жоқ.
11.	Ғұндардың өмірінде аңшылық та маңызды орын алды.
12.	Тарихтағы аты әйгілі “Ұлы Қытай қорғаны” ғұндардан қорғану үшін салынған.
13.	Мөде шаньюйді қытай деректерінде Маодун деп атайды
14.	Ғұндар ағаш үйлер де салды.
15.	Полихромдық әдіс ғұндарда болған жоқ

Рим тарихшысы Аммиан Марцеллин: “Ғұндар төзімді келеді. Күні-түні ат үстінен түспейді, сауда-саттығын да ат үстінде жүріп жасайды, ат үстінде ішіп-жейді, ат үстінде қалғып ұйықтайды, тіпті түс де көреді” деп сипаттап жазған.

«Олар соғыстан кейін тыныш әрі қамсыз тіршілік етеді, әркім қолында барымен қанағат етеді» дейд Жауабы: /Прииск Византия елшісі/

Теориясы:

«ЖИНАҚТАУ»

(Қорытынды шығар, анықтама бер. Мазмұнды жүйеле, кесте, сызба, т.б. түрінде) 

2МИН

5 МИН

Ойлан тап!

Жұптық бағалау жүргізіледі.

1.Б.з.б.3 ғ. Қытай деректерінде кездеседі.

2.Б.з.б 209 ж- Мөде басқарған ғұн державасы пайда болды. Л.Н.Гумилев

3.б.з.б ІІғ мен І ғ Қазақтанның оңтүстік батысы мен Арал бойына ғұн тайпаларының келе бастауы

4. 300 – Ғұндар мен Қытай елінің арасындағы соғыс қимылдары

5. 24- Ғұндар 24 руды басқарған.

6. Б.з.Б 55 ж - Ғұндардың екіге бөлінуі

7.60,100 метр сайын қорғанға күзет мұнаралары қойылған.

8. 10- Қорғанның биіктігі.

ІY. Дәптермен жұмыс. Термин сөздер

1..Шаньюй «Аспанұлы» деген мағына береді

2.Қытайлар ғұндарды «хунну» деп атады

Сабақты бекіту.     Тест. (5-минут)

1. Қытай деректерінде "ғұн" атауының пайда болған кезі

А) б.з.б. ІУ ғ .В) б.з.б. У ғ. Ортасы  С) б.з. І ғ.   D) б.з.б. І ғ. Басы   Е) б.з.б. ІІІ ғ. аяғы

2. Қытай деректеріндегі ғұн басшысы лауазымы:

А) "Гуньмо    В) "Күнби"        С) "Хан"         D) "Патша"       Е) "Шаньюи"

3. Ғұндар туралы дерек беретін

А) парсы жазбалары  В) иран жазбалары   С)рим жылнамалары       D)византия деректері            Е)қытай деректері

4. Ғұн державасының негізін қалаған

А)Мөде     В)Мұқан        С)Аттила        D)Бумын      Е)Чжи-Чжи

5. "Жер дегеніміз - мемлекеттің негізі, оны қалай береміз" деген ғұн басшысы

А)Чжи – Чжи        В)Мұқан          С)Аттила    D)Бумын       Е)Мөде

6. Шығыстанушы Л.Н.Гумилевтің мәлімдеуінше ғұн державасының пайда болған мерзімі

А)б.з.б. 306 ж.    В)б.з.б. 420 ж.      С)б.з.б. 509 ж.    D)б.з.б. 109 ж.    Е)б.з.б. 209 ж.

7. Енисей жағалаулары мен Алтайды мекендеген ежелгі тайпа

А)сақтар     В)қаңлылар     С)ғұндар      D)сарматтар       Е)үйсіндер

8. Ғұндар мемлекеті әскери жүйе бойынша

А) 2 қанатқа бөлінген         В) бөлінбеген    С) 3 қанатқа бөлінген

D) 5 қанатқа бөлінген         Е) 4 қанатқа бөлінген

9. Ғұн шаньюйінің жақын туыстары иеленген лауазым

А)"Тархан"    В)"Сұлтан"        С)"Түменбасы"    D)"Жабғу"     Е)"Уәзір"

10. Ғұн мемлекетіндегі ру саны

А) 14              В) 9        С) 7        D) 12         Е) 24    

  Жауаптары

№

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Е

Е

Е

А

Е

Е

С

С

С

Е

Практикасы:

«БАҒА БЕРУ»

3 МИН

Рефлексия

(2 минут)

Кері байланысты орнату.

Оқушылар бүгінгі сабақта нені білгенін жазады,

Қорытынды

   Мағжан Жұмабаев «Пайғамбар»

Ғаламтордан дерек көздерін жинау.

Эссе «Ғұндардың тарихтағы орны»

ТЕСТ

Қытай деректерінде "ғұн" атауының пайда болған кезі

А) б.з.б. ІУ ғ .В) б.з.б. У ғ. Ортасы  С) б.з. І ғ.   D) б.з.б. І ғ. Басы   Е) б.з.б. ІІІ ғ. аяғы

2. Қытай деректеріндегі ғұн басшысы лауазымы:

А) "Гуньмо    В) "Күнби"        С) "Хан"         D) "Патша"       Е) "Шаньюи"

3. Ғұндар туралы дерек беретін

А) парсы жазбалары  В) иран жазбалары   С)рим жылнамалары       D)византия деректері            

Е)қытай деректері

4. Ғұн державасының негізін қалаған

А)Мөде     В)Мұқан        С)Аттила        D)Бумын      Е)Чжи-Чжи

5. "Жер дегеніміз - мемлекеттің негізі, оны қалай береміз" деген ғұн басшысы

А)Чжи – Чжи        В)Мұқан          С)Аттила    D)Бумын       Е)Мөде

6. Шығыстанушы Л.Н.Гумилевтің мәлімдеуінше ғұн державасының пайда болған мерзімі

А)б.з.б. 306 ж.    В)б.з.б. 420 ж.      С)б.з.б. 509 ж.    D)б.з.б. 109 ж.    Е)б.з.б. 209 ж.

7. Енисей жағалаулары мен Алтайды мекендеген ежелгі тайпа

А)сақтар     В)қаңлылар     С)ғұндар      D)сарматтар       Е)үйсіндер

8. Ғұндар мемлекеті әскери жүйе бойынша

А) 2 қанатқа бөлінген         В) бөлінбеген    С) 3 қанатқа бөлінген

D) 5 қанатқа бөлінген         Е) 4 қанатқа бөлінген

9. Ғұн шаньюйінің жақын туыстары иеленген лауазым

А)"Тархан"    В)"Сұлтан"        С)"Түменбасы"    D)"Жабғу"     Е)"Уәзір"

10. Ғұн мемлекетіндегі ру саны

А) 14              В) 9        С) 7        D) 12         Е) 24    

  Өзін-өзі бағалауы

Жауаптары

№

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Е

Е

Е

А

Е

Е

С

С

С

Е

Қаңлылар

1.Қаңлы елі ішінде әр иелікті басқарғандар:

    А) уәзірлер                          В) тархандар              С) бектер              Д) кіші хандар                Е) сұлтандар

2. Қаңлылар туралы «Вэсаканың ер жүрек ұлдары...Канха қамалының алдында құрбандық берді» - деп жазылған кітап:

   А) «Парсы жазбалары»  В) «Тарих жазбалары»    С) «Қаңлы жылнамасы»  Д) «Авеста» Е) «Цань Ханьшу»

3. Қаңлылар туралы негізгі дерек көздері:

   А) парсы жазбалары    В) иран деректері     С) қытай деректері     Д) рим жылнамалары    Е) үнді жазулары

4. Ежелгі қаңлылардың негізгі атамекені:

   А) Сырдарияның орта ағысы   В) Ертіс өзені       С) Шу мен Талас аңғары     Д) Еділ бойы          Е) Жетісу

5. Қаңлылардың дәнді және бау-бақша дақылдарын өсірген аймағы:

    А) Талас аңғары                   В) Шу бойы     С) Сырдария аңғары       Д) Ертіс маңы        Е) Іле аңғары

6. Қаңлылар мемлекетінің мерзімі:

    А) б.з.б. 3-2 ғ.ғ. – б.з. 5 ғ.     В) б.з.б. 4 – 3 ғ.   С) б.з. 4 – б.з. 6 ғ.ғ.  Д) б.з.б. 4 – 3 ғ.ғ.   Е) б.з.б. 1 ғ. – б.з.1 ғ.

7. Қаңлы көшпелілер өмірі мен тұрмысын бейнелеген:

    А) Геродот          В) Сыма-Цянь         С) Плиний         Д) Страбон                     Е) Ктесий

8. Қаңлы мемлекетінің пайда болуы, шекарасы, басқа да маңызды мәселелері жайында қай еңбекте жазылған:

    А) «Авеста»        В) «Тарих»     С) «Цань Ханшу»    Д) «Тарих жазбалары»   Е) «Қаңлы елі»

9. Қаңлы ескерткіштері:

    А) Битөбе, Арал    В) Қауыншы, Отырар-Қаратау, Жетіасар  С) Қостөбе, Битөбе   Д) Батпақ, Арыс  Е) Жаңадария, Қауыншы

10. Қаңлылардағы адам саны:

    А) 100 мың                            В) 200 мың    С) 300 мың      Д) 600 мың      Е) 700 мың

11. Қаңлылардың солтүстіктегі көршілері:

    А) қытай, үйсін     В) сарматтар мен аландар     С) қыпшақтар мен қидандар    Д) оғыз, найман      Е) сармат, ғұн

12. Қаңлы экономикалық және мәдени, саяси байланыс жасаған елдер:

    А) үнді, қытай     В) орыс, қыпшақ       С) қытай, кушан       Д) ғұн, сармат      Е) түрік, араб

13. Қаңлылардың оңтүстіктегі көршілері:

    А) қытай, үйсін           В) сарматтар мен аландар     С) қыпшақтар мен қидандар     Д) оғыз, найман      Е) сармат, ғұн

14. Қаңлылар билеушісінің титулы:

    А)  патша              В) гуньмо       С) шаньюй             Д) хан            Е) князь

15. Қаңлы астанасы:

   А) Қызыл Аңғар         В) Битянь           С) Суяб                   Д) Алмалық                  Е) Сарайшық

 16. Қаңлы елі неше бөлікке бөлінді?

   А) екі иелікке        В) үш иелікке       С) төрт иелікке       Д) бес иелікке               Е) алты иелікке

17. Қауыншы мәдениетінің қамтыған аумағы:

   А) Сырдарияның орта ағысы  В) Қуаңдария мен Жаңадария аңғары     С) Ташкент төңірегіндегі көгалды аймақтар

   Д) Қостөбе қонысы       Е) Арыс жағасы

18. Қаңлылардың қосымша кәсібі:

   А) мал шаруашылығы     В) балық аулау       С) киім тігу    Д) аң аулау   Е) сауда

 19. Отырар-Қаратау мәдениетінің қамтыған аумағы:

   А) Сырдарияның орта ағысы            В) Қуаңдария мен Жаңадария аңғары     С) Ташкент төңірегіндегі көгалды аймақтар    Д) Қостөбе қонысы        Е) Арыс жағасы

20. Қаңлылардың металл өндірісінің орталығы:

   А) Мардан            В) Алтынасар          С) Шаш-Илақ         Д) Отырар                    Е) Испиджаб

21. Отырар маңындағы Қытай теңгелері табылған қорым:

   А) Мардан          В) Алтынасар           С) Шаш-Илақ              Д) Отырар            Е) Испиджаб

22. Жетіасар мәдениетінің қамтыған аумағы:

   А) Сырдарияның орта ағысы      В) Қуаңдария мен Жаңадария аңғары     С) Ташкент төңірегіндегі көгалды аймақтар    Д) Қостөбе қонысы               Е) Арыс жағасы

23. Қаңлылардың Пұшық-Мардан қаласы маңындағы қоныс:

   А) Сырдарияның орта ағысы            В) Қуаңдария мен Жаңадария аңғары     С) Ташкент төңірегіндегі көгалды аймақтар    Д) Қостөбе қонысы                                 Е) Арыс жағасы

24. Қауыншы мәдениетіне жататын аймақтарда қайтыс болған адамдар қалай жерленген?

  А) қол-аяғы бүгіліп         В) барлық заттарымен бірге     С) киіммен      Д) ыдыс аяғымен              Е) өртеліп

25. Қаңлылардың 16 га жерді алып жатқан қала жұрты:

   А) Мардан           В) Алтынасар        С) Шаш-Илақ            Д) Отырар                    Е) Испиджаб