1 сыйныф татар төркеме әдәби укудан эш программасы

АҢЛАТМА ЯЗУЫ

I.                    1 нче сыйныф өчен  эш программасы түбәндәге документларга нигезләнеп төзелде:

  1-4 нче сыйныфлар өчен татар теленнән эш программалары Россия Федерациясендәге һәм Татарстан Республикасындагы мәгарифкә     кагылышлы хокукый-норматив актларга һәм федераль дәүләт стандартларына нигезләнеп төзелде:

1.      Россия Федерациясенең “Мәгариф турында”гы Законы (Федеральный закон от 29.12.2012 273-ФЗ “Об образовании в Российской Федерации”).

2.      Татарстан Республикасының “Мәгариф турында”гы Законы (Закон Республики Татарстан “Об образовании” № 68-ЗРТ от 22 июля 2013 года, статья 8).

3.      Россия Федерациясенең “Россия Федерациясе халыктелләре турында”гы 126-ФЗ нчы номерлы Законы (24.07.1998).

4.      РФ Мәгариф һәм фән министрлыгы приказы, 30 нчы август, 2013 нче ел №115 (“Об утверждении Порядка организации и осуществления образовательной деятельности по основным общеобразовательным программам – начального общего, основного общего и среднего общего образования”).

5.      “Татарстан Республикасының халык телләре турында” Законы (Закон Республики Татарстан от 08.07.1992 № 1560-XII (ред. от 03.03.2012г.) “О государственных языках Республики Татарстан и других языках в Республике Татарстан”).

6.      “Татарстан Республикасы дәүләт телләре һәм Татарстан Республикасында башка телләр турында” Татарстан Республикасы Законы, 2004нче ел, 1нче июль.

7.      “2014-2020 нче елларга Татарстан Республикасы дәүләт телләрен һәм Татарстан Республикасында башка телләрне саклау, өйрәнү һәм үстерү буенча Татарстан Республикасы дәүләт программасы”, 2013 нче ел, 25 нче октябрь, 794 нче карар.

8.      Төп гомуми белем бирүнең Федераль дәүләт белем бирү стандарты (Россия Мәгариф һәм Фән министрлыгында 2010 нчы елның 17 нче декабрь боерыгы 1897 нче номер белән расланган, РФ Юстиция Министрлыгында 19644 нче регистрацион номеры белән 2011нче елның 1 нче февралендә теркәлгән).

9.      Татарстан Республикасында 2012-2020 нче елларда фән һәм мәгариф үсеше турында “Дәүләт программасы”.

10.  2010-2015 нче елларда Татарстан Республикасында мәгарифне үстерү стратегиясе “Киләчәк” программасы.

11.  Татарстан Республикасында милли мәгарифне үстерү концепциясе (2015-2030 нчы еллар).

                                                                II. Укыту-методик әсбаплар исемлеге:

         1. И.Х.Мияссарова , Ф.Ш.Гарифуллина. “Әлифба” .Казан, “ Мәгариф – Вакыт” нәшрияты, 2011нче ел.

          2. И.Х.Мияссарова,Ф.Ш.Гарифуллина, Р.Р.Шәмсетдинова. Әлифба. Методик кулланма. Казан, “Мәгариф - Вакыт” нәшрияты, 2011нче ел.

          3. И.Х.Мияссарова , Ф.Ш.Гарифуллина. “Әдәби уку” .Казан, “ Мәгариф – Вакыт” нәшрияты, 2012нче ел.

          4.   И.Х.Мияссарова,Ф.Ш.Гарифуллина, Р.Р.Шәмсетдинова. Әдәби уку. Методик кулланма. Казан, “Мәгариф - Вакыт” нәшрияты, 2012нче  ел.  

                                                        Кулланылган әдәбият:

1 “Татар теле өйрәнә нәниләр”. Р. А. Борханова, Ф. М. Хисамова “Мәгариф” 2005

2.“Балалар фольклоры “Р.Ф.Ягъфәров “Мәгариф” Казан-2000

3.“Татар халык табышмаклары.” “Идел-йорт”  Яр Чаллы-2002.

4.“Татар халык мәкальләре.”  “Идел-йорт”  Яр Чаллы-2002.

5.“Алтын кашык. Такмаклар, санамышлар, такмазалар.” Р.Ягъфәров. Казан: Татар китап нәшрияты., 1996.

6.  Гараева Г.Х. Уйный-уйный укыйбыз. (Играя, учимся). – Казан: Яңалиф нәшрияты, 2007.

7. Ф.М.Зиннурова Уйнап укый сабыйлар – Казан, “Мәгариф” нәшрияты, 2007.                                                             

III. Курска гомуми характеристика.

       Татар теле һәм укуга өйрәтүнең башлангыч этабы булып, 1 нче сыйныфта “Грамотага өйрәтү” курсы тора. Аның дәвамлылыгы (якынча 20-21 атна) мәктәпкәчә грамотага өйрәтүгә хәзерлекнең булу-булмавына, укучыларның өйрәнү темпы һәм аларның шәхси үзенчәлекләренә, кулланыштагы укыту әспабларына  бәйле. Грамотага өйрәтүнең эчтәлеге тел дәресләре чикләрендә бирелә. Әйтмә һәм язма сөйләмне яраклаштыру принцибыннан чыгып, язарга өйрәтү укырга өйрәтү белән параллель алып барыла.

Грамотага өйрәтү тәмамланганнан соң, татар теле һәм уку дәресләре аерым уздырыла.

Грамотага өйрәтү, үзара тыгыз бәйләнгән укый һәм яза белергә өйрәтүнең башлангыч процессыннан гыйбәрәт аналитик – синтетик аваз – хәреф методы белән тормышка ашырыла; авазлар һәм хәрефләр, иҗекләр һәм сүзләр, җөмләләр һәм бәйләнешле сөйләм өстендә эшләү күнегүләре аша ныгытыла.

Грамотага әзерлек чоры  түбәндәге  максатка ия:

-     кешеләрнең әйтеп һәм язып сөйләшүләрен гомуми күзаллау.

Әлифба чоры түбәндәге максатларга ия:

-     Сузык һәм тартык авазлар һәм аларның хәрефләре белән, сүзләрнең калын һәм нечкә әйтелешен билгеләүче калын һәм нечкә сузык аваз хәрефләре белән танышу. Сузык аваз хәрефләренә карап, сүзләрнең калын һәм нечкә әйтеп укылуын күзәтү.

-     Кисмә хәрефләрдән һәм кисмә кушылмалардан сүзләр төзү һәм төзелгән сүзләрне кычкырып уку.

-     Хәрефләрне дөрес һәм чагыштырмача тиз танып җанлы сүздәге авазлар мәгънәсендә уку.

Әлифбадан соңгы чор максатлары:

-     нәниләр өчен басылган китаплар белән таныштыру, мөстәкыйль укуга омтылыш булдыру;

-     рәсемнәргә карап хикәянең эчтәлеген сөйләү;

-     дәрестән тыш укыганны тыңларга гадәтләндерү.

Грамотага өйрәтү дәресе  түбәндәге бурычларны хәл итә:

-     укучыларда сөйләм эшчәнлегенең барлык төрләрен үстерү һәм телне аралашу чарасы буларак барлык ситуацияләрдә кулланырга өйрәтү;

-     аралашу һәм танып белү чарасы булган телне аңлы үзләштерүгә ирешү;

-     балаларны текст, китап белән эш итү алымнарына өйрәтү;

-     коммуникатив сөйләм осталыгы һәм иҗади сәләт арасында иҗади бәйләнеш булдыру;

-     укучыларның образлы, логик фикерләүләрен үстерү, аларда аралашу культурасы күнекмәләрен тәрбияләү.

   Дәресләрне оештырганда уен элементлары кергән алымнар куллану отышлы. Интеграл дәресләр уздыру вакытны экономияләргә, дәрестә күп эш башкарырга мөмкинлек бирә.

Грамотага өйрәнү процессында балаларда татар теле системасының төп тел берәмлекләре (аваз, сүз, сүзтезмә, җөмлә, текст) турында күзаллау туа, фонематик ишетү һәм авазны әйтү культурасы үсә. Алар, беренчедән, төрле шартлы модельләр (квадрат, түгәрәк) һәм махсус транскрипция билгеләре системасы нигезендә сүзнең аваз формасын күз алдына китереп әйтә алу; икенчедән, сөйләмнең фонетик язуын тиешле басма яки язма хәрефләргә күчерү; өченчедән, сүзнең хәреф моделе буенча аваз формасын төзү эшчәнлеген, ягъни уку күнекмәләрен үзләштерәләр. Шул ук вакытта укучылар язма хәрефләрне, аларны иҗекләргә, сүзләргә тоташтырып язу технологиясен дә үзләштерәләр.

«Әлифба» да аваз һәм хәрефләрне өйрәнү эзлеклелеге татар графикасының позицион (иҗек) принцибына нигезләнгән.

Сузык авазлар һәм аларга билге булып килгән хәрефләр беренче чиратта өйрәнелә, чөнки алар иҗек төзи, шуның нигезендә укучылар уку технологиясе белән таныша.

Сузыклардан соң сонор тартыклар өйрәнелә. Бу аларның яңгырау һәм саңгырау парларының булмавы, яңгырашы ягыннан сузык авазларга якын торуына бәйле. Нәкъ менә шушы тартык аваз төркемнәре аша графиканың позицион принцибы төшенчәсе кертелә, ә бу үз чиратында хәрефнең үзенчәлеген янындагы хәрефләр йогынтысында гына белергә мөмкинлекне аңлата. Моны алда өйрәнелгән сузык аваз хәрефләре ярдәмендә күрсәтергә мөмкин: а, ы, у, о хәрефләре — тартык авазның калынлыгын; ә, э, и, ү, ө, е хәрефләре нечкәлеген белдерә. Калын сузык аваз хәрефләре янында тартыкларның — калын, нечкә сузык аваз хәрефләре янында нечкә әйтелүен төшендерү аеруча мөһим.

Моннан тыш, кыска [й] авазын өйрәнү е, ю, я хәрефләре ике аваз кушылмасына, ягъни [й] һәм тиешле сузыкка билге булып килүе белән дә танышырга ярдәм итә.

Алга таба тартыкларның яңгырау һәм саңгырау парларын өйрәнгәндә, мисалларга таянып, балалар язуда тартыкларның калынлык һәм нечкәлекләрен белдерү кагыйдәләрен ныгыталар.

Соңыннан алар аеру билгеләре [ь,ъ] булган сүзләргә аваз анализы ясарга һәм ул сүзләрне укырга өйрәнәләр, шуннан соң гына парсыз шаулы тартыклар белән танышалар, аларның язылыш үзенчәлекләрен үзләштерәләр.

I сыйныф укучысы кыска гына вакыт эчендә өйрәнелә торган аваз еш кулланылган сүзләрне, текстларны укырга өйрәнә, нәтиҗәдә хәрефләрне тиешле авазларга күчерә.

«Әлифба»да уку өчен махсус төзелгән текстлардан тыш, балаларның яшь үзенчәлекләренә туры килгән һәм балаларда танып белү эшчәнлеген формалаштырырга ярдәм итә торган башка жанрдагы әсәрләр: шигырь, табышмак, мәкаль, әйтем, тизәйткеч, санамышлар да урын алган. Грамотага өйрәтү дәресләрендә балаларның фонематик ишетеп аңлау һәм аваз культурасы үсешенә сүзләрне «үстерү» һәм сүзләрне үзгәртеп төзү алымнарын куллану нәтиҗәсендә ирешелә. Сүзләрне «үстерү»нең асылы сүзнең авазлар санын акрынлап үстерә баруда, бу башлангыч сүзнең үзгәрүенә һәм яңа сүзләр ясауга китерә. Мәсәлән: бал — бала — балан — баланлы — баланлык. Бу дәреслектәге лексик материалны баетып кына калмый, ә укучыларда күзәтүчәнлекне үстерүгә һәм аңлап уку техникасын формалаштыруга җирлек тудыра. Мондый чылбырдагы сүзләрне уку берьюлы ике дәрәҗәдә башкарыла: а) иҗекләп (җырлап, йөзмә, салмак) уку; ә) авазларны дөрес әйтеп (орфоэпик), басымнарны дөрес куеп уку.

 Шулай ук сүзләрне үзгәртеп төзү алымы да кулланыла, бу укучыларга сүзгә бер аваз өстәү яки аның бер авазын үзгәртү нәтиҗәсендә сүзнең мәгънәсе тулысынча үзгәрүне күзәтергә мөмкинлек бирә, мәсәлән: көн — төн, бала — балан һ.б.

Бу этапта җиде яшьлек балалар алдында торган төп бурыч булып, басма һәм язма хәреф билгеләренең формаларын үзләштерү тора. Басма һәм язма хәрефләр системасына структур-системалы якын килү нәтиҗәсендә, хәрефләрне төзү максатыннан, аларның элемент-өлгеләре эшләнде. Аларны кулланып, укучы үз куллары белән өйрәнелә торган хәреф формасын мөстәкыйль төзи алуга ирешә.                      

 IV. 1нче сыйныфны тәмамлаганда, укучыларның белеменә , эш осталыгына һәм күнекмәләренә таләпләр:

Әлифба чорының ахырына белергә тиеш:

1. Татар теленең авазларының сузык (ачык авыз символы белән бирелгән), ягъни җырлана торган аваз һәм тартык, ягъни җырланмый торган; әйткәндә, сөйләм органнарында киртә ясала/ясалмый торган авазларга бүленүен, сузыкларның калын һәм нечкә булуын, тартыкларның нечкә - калын яңгырашын сузык аваз хәрефләре белдерүен;

- сүзнең яңгыраш һәм мәгънә бөтенлегенә ия булуын;

- сүзнең иҗекләргә бүленүен, бер иҗекнең көчлерәк һәм озынрак әйтелүен;

- сөйләм авазлары язуда шартлы график символлар (түгәрәк, квадрат) яки хәрефләр белән белдерелүен;

- сүзләр предметларны, аларның билгеләрен, эш-хәрәкәтләрен белдерүләрен, ярдәмче сүзләр сүзләрне, җөмләләрне үзара бәйләү өчен хезмәт итүләрен, аларның график символларын;

- әйтмә сөйләмнең текст һәм җөмләләргә бүленүен, аларны график сурәтләп булу мөмкинлеген;

- элемент-сызыклар һәм элемент-өлгеләрнең басма һәм язма хәрефләрнең график системасының структур (төзелеш) берәмлекләре булуын;

- һәр басма һәм язма хәреф формасының тиешле урын-сан мөнәсәбәтендә урнашкан элементлардан торуын аңлый белергә тиеш.

Уку елын  бетергәндә укучылар түбәндәгеләрне эшли белергә тиеш:

-        Гади җөмлә ахырындагы тыныш билгеләренә, җөмлә эчендәге тиңдәш кисәкләргә, эндәш сүзләргә туры килгән интонация һәм паузаларга игътибар итеп укый белергә;

-        уку гигиенасын һәм китапны саклап тоту кагыйдәләрен үтәргә;

-        китапларны эчтәлегенә карап аера белергә, китап, әсәр исемнәрен дөрес әйтергә;

-        текст кисәкләрен төшереп калдырмыйча, таныш әкият яки хикәя эчтәлеген укытучы сораулары буенча сөйләргә;

-        картина буенча бәйләнешле сөйләм төзергә;

-        укылган җөмләләргә  яки текстларга карата сорауларга телдән җавап бирергә;

-        укыган текстның эчтәлеген сөйләргә;

-        тыңланган текстка исем куша белергә.

                 V. Әдәби уку дәресләренең эчтәлеге.

                                                                                                       Әлифба чоры (42 сәгать)

Әкият текстын тыңлау. Иллюстрацияләрнең (рәсемнәрнең) текст өлешләре белән бәйләнешен (мөнәсәбәтен) ачыклау. Әкият эчтәлеген сөйләү.

Балаларда текст турында, беренчедән, мәгънә ягыннан үзара бәйләнгән һәм хәбәр итү интонациясе белән әйтелә торган, якынча тәмамланган фикерне белдерүче, билгеле бер эзлеклелектә килгән сүз һәм җөмләләр җыелмасы буларак, икенчендән, нәрсә турында да булса хәбәр итүче һәм ишетеп, күреп зиһенгә алына торган мәгълүмат буларак башлангыч күзаллау булдыру. Иллюстрация темасы буенча җөмләләр төзү. Конкрет җөмләләр белән текстның график моделе арасындагы мөнәсәбәтне ачыклау. Рәсем белән бирелгән хикәяне исемләү (исем кушу). Текст төзү элементлары. Тәкъдим ителгән график моделе буенча хикәя эчтәлеген сөйләү.

Укылган текст эчтәлеге буенча бирелгән укытучы сорауларына җавап бирү. Текст эчтәлеген сайлап алып сөйләү, шигырь ятлау.

               Телнең структур берәмлеге буларак сүз турында башлангыч күзаллау булдыру. Басма хәрефләрнең өлге  элементлары белән таны-

                шу.                                                                                                                                                                                      

Сузык [а, ә, ы, э, и, у, ү, о, ө] авазларының сүздә төрле позициядә килгән һәм аерым кулланылган очрактагы артикуляцияләрен ныгыту. Сузык авазларны аеру күнегүләре. Иҗек ясау процессында сузыкларның роле. Сүз кисәге буларак иҗек турында белешмә. График схема буенча сузык авазны әйткәндә, сузыкка басым куеп әйтү. Сүзнең график схемалары буенча сүзне көйләп,иҗекләргә бүлеп салмак һәм орфоэпик дөрес уку. Сүзнең иҗекләргә бүленешен дуга ярдәмендә билгеләү.

Схемада сузык авазны башта түгәрәк, соңыннан транскрипция билгесе белән билгеләү. Ишетелгән һәм әйтелгән сүзләр арасыннан өйрәнелә торган аваз кергән сүзне таный һәм аера белергә өйрәнү. Өйрәнелгән сузык аваз кергән сүзләр сайлау.

Элемент-өлге ярдәме белән басма хәрефләр төзү һәм аларның формаларын үзләштерү. Хәреф турында авазның тышкы билгесе, ягъни «киеме» буларак образлы күзаллау булдыру.

Укытучы укыган текстны тыңлау, эчтәлеген аңлау, куелган сорауларга җавап табу, ишетеп кабул ителгән текстның эчтәлеген тулысынча яки сайлап сөйләү.

Парсыз сонор тартык авазлар

[м, н, л, р, й, ң] сонор тартык авазлары. Бирелгән авазларның артикуляциясе : үпкәдән килә торган һава агымы бер сөйләм органында, мәсәлән иреннәрдә, тешләрдә, тел алдында, тел уртасында, тел артында киртәгә яки тоткарлыкка очрый, бу авазларны әйткәндә тон өстенлек итә, шау катнаша гына. Шуңа күрә ул авазларны ярым сузыклар дип тә йөртәләр.

Калын һәм нечкә яңгырашлы сүзләрдә сонор тартык авазлар әйтелешен чагыштыру; язуда аларның калын яңгырашын калын сузык аваз хәрефләре (а, у, о, ы) белән (ма, му), нечкә яңгырашын нечкә сузык аваз хәрефләре (ә, и, ө, ү, э) белән белдерү. Сүздә һәр авазны аерып әйтү алымы. Рәсем һәм схема белән бирелгән сүзләргә аваз анализы. Анализлана торган сүз составына кергән аерым аваз артикуляциясе. Тартык авазларның яңгыраулыгын белдерүче билге — уртасында нокта булган квадрат белән билгеләү.

Чагыштыру өчен бирелгән сүзләрдәге (мал-мәл) авазларның аермалы билгеләренең мәгънә функциясенә ия булуын билгеләү.

Сонор авазларны белдерүче басма баш һәм юл хәрефләрнең формаларын үзләштерү. Ябык иҗекләрне (ай) һәм калын һәм нечкә яңгырашлы кушылмаларны (ма, мә, му, мү һ.б.), шулай ук парсыз тартык авазлар уртада һәм ахырда булган сүзләрне (май, малай) уку. Сүзләрне иҗекләп уку белән чагыштырып, орфоэпик уку һәм әйтү алымы.

Сүз башында һәм сүз уртасында |й] авазы

Я, е, ю хәрефләренең ике авазга [йа], [йә], [йы], [йә], [йу], [йү] билге булып килүләре: яра, ял, юл, куян, баян.

Аваз-хәреф схемаларын иҗекләп һәм орфоэпик дөрес итеп уку. Шартлы билгеләр һәм басма хәрефләр нигезендә сүзнең аваз формасын график формага күчерү процессын күзәтү.

Я, е, ю хәрефләрен куллану кагыйдәләрен үзләштерү. Бу хәрефләр кергән сүзләрне һәм иҗекләрне уку. Баш һәм юл басма хәреф формаларын төзү.

Яңгырау һәм саңгырау парлары булган тартыклар

Яңгырау һәм саңгырау тартыкларны  калын һәм нечкә яңгырашын билгеләү:  нечкәлек яңгырау, саңгырау ([д-т],[з-с],[г-к],[гъ-къ] һ.б.) парларның  үзара мөнәсәбәтен ачыклау. Мәсәлән бар-бар, бар-пap һ.б. Өйрәнү тәртибендә басма хәреф формаларын үзләштерү.

Авазларында аерма булган сүзләрне, яңгырау һәм саңгырау тартык авазлардан башланган сүзләрне әйтеп карау, чагыштыру күнегүләре (бар-пар).

Аваз-хәреф схемалары нигезендә авазларны аеру, иҗекләр, сүзләр, текстлар уку.

Башлангыч сүзне һәм сүзнең авазын алмаштыру яки аваз өстәү юлы белән ясалган яңа сүзләрне (бур-бура-буран), шулай ук ике яктан да бертөрле укыла торган (ана) сүзләрне уку. Табышмаклар уку һәм аларның җавабын табу. Тизәйткечләр, санамышлар, үртәвечләр, өйрәнелә торган аваз булган халык мәкальләрен уку, истә калдыру һәм хәтер буенча сөйләү.

Аваз. иҗек.сүз.җөмлә һәм текст турында образлы күзаллау формалаштыру.

Аеру билгеләре булып торган  ь  һәм  ъ  тан соң [й] авазы

Язуда аеру билгеләре булып торган ь һәм ъ һәм сузык аваз хәрефләре ярдәмендә [й] авазының язуда бирелешен (ь+е, я, ю; ъ+е, ю, я) аңлату. (Я, е, ю хәрефләре алдындагы иҗек калын сүзләргә (алъяпкыч)  ъ билгесе, алдагы иҗек нечкә сүзләргә (дөнья)  ь билгесе куелуын аңлатыла).

Аеру билгеләре һәм сузык аваз хәрефләре белән белдерелгән [й] авазлы сүзләрнең аваз анализы. [Й] авазы кергән сүзләрнең аваз схемасын уку. аны хәреф формасына үзгәртү, соңыннан башта иҗекләп, аннан соң орфоэпик дөрес итеп уку.

Ь, ъ билгеләренең басма хәрефләрен төзү һәм аларның формаларын үзләштерү.

(Бу билгеләрнең [гъ], [къ] авазларының калынлыгын белдерү өчен дә кулланылуын аңлату (игътибар, тәкъдим). Калын [гъ] һәм [къ] авазлары булган сүзләрнең калынлыгын белдерү өчен язуда калын сузык аваз хәрефләре куланылуын, әйткәндә, иҗек нечкәлеген белдерү өчен, ахырдан ь билгесе куелуын ассызыклан үтәргә кирәк. Мәсәлән мәкаль сүзендә [къ] калын кече тел тартыгы, аның калынлыгын белдерү өчен к дан соң а язабыз, укыганда [мәкъәл] дип укыйбыз, икенче иҗекне нечкә итеп уку өчен сүз ахырына ь билгесе куябыз.)

Парсыз тарлык авазлар

Парсыз [х, һ, щ, ц] тартыклар артикуляциясе. Бу авазларның характеристикасы. Парсыз тартык авазлар кергән иҗекләр һәм сүзләр, текстлар уку. Текстның эчтәлеген үзләштерү. Эчтәлеген сөйләү. Басма хәрефләрнең формаларын үзләштерү.

                                                                     Әлифбадан соңгы чор (  24 сәгать)

Төрле жанрдагы текстларны аңлап уку күнекмәләрен формалаштыру. Текстагы «авыр» (озын һәм таныш булмаган) сүзләрне укыганда иҗекләп укырга мөмкин. Җөмләнең тыныш билгеләренә карап җөмләләр арасында тукталыш (пауза) ясау. Хикәяләү, сорау, тойгылы җөмләләрнең интонациясен бирү. Укылган текст буенча бирелгән сорауларга тулы җавап бирү. сайлап алып эчтәлеген сөйләү, текстның башын, ахырын үзгәртү, аңа яңа исем бирә белү күнекмәләренә ия булу.Текстның 1) башлам (вакыйга нәрсәдән башалана). 2) төп өлеш (катнашучы-геройлар белән нәрсә була), 3) йомгаклауга (нәрсә ничек төгәлләнә) туры килә торган кисәкләрен табу һәм уку. Текста сурәтләнгән вакыйгаларга укучы баланың һәм авторның мөнәсәбәтен белдерә белү.       

VI. Предметны өйрәнү нәтиҗәләре

    (предмет, предметара, шәхси)

Башлангыч гомуми белем бирү мәктәбендә телне гамәли үзләштерү нәтиҗәсендә укучыларда татар теленең күп мәдәниятле дөньядагы роле һәм әһәмияте турында беренчел күзаллаулар формалаша. Татар мәдәниятенең балалар өчен булган катламы белән танышу башка мәдәниятләргә карата ихтирам хисе уятып, укучыларга үз мәдәниятләрен тирәнрәк аңларга мөмкинлек бирә, ватанпәрвәрлекне үстерә.

  Башлангыч гомуми белем бирү баскычында татар теленә өйрәтүнең программада күрсәтелгән күләмдә гомуми нәтиҗәләре түбәндәгеләрдән гыйбарәт:

•           беренчел коммуникатив компетенция, ягъни татар телендә сөйләшүчеләр белән телдән яки язмача аралашуга әзер булу;

•           коммуникатив бурычлар куя һәм хәл итә белү, адекват аралашуның вербаль һәм вербаль булмаган чараларыннан, сөйләм әдәбе үрнәкләреннән файдалана алу, итагатьле һәм киң күңелле әңгәмәдәш булу;

•           «Татар теле һәм әдәби уку» предметына карата уңай мотив һәм тотрыклы кызыксыну булдыру, шулай ук тиешлегомуми һәм махсускүнекмәләр формалаштыру һәм, шулар нигезендә, белем алуның алдагы баскычларында татар телен уңышлы үзләштерүне тәэмин итү.

Татар теленнән башлангыч мәктәп программасын үзләштерүнең шәхси нәтиҗәләре:

-           Әдәби әсәрдән физик һәм психик сзламәтлеккә бәйле урыннарны табып фикер йөртә белү;

-           Укучыларда әйләнә-тирәдәге табигатькә, тормышка дөрес мөнәсәбәт формалаштыру;

-           Укучыда хезмәткә кызыксыну, теләк уяну;

-           Әдәби текстка таянып, укучының үз-үзенә бәя бирә алуы;

-           Укучыда белемгә омтылыш формалашу.

-           Туган республикага, гаиләгә, туганнарга карата хөрмәт, әти-әнине ярату; үз милләтеңне ярату, татар булуың белән горурлану;

-           Әдәби әсәрләрдәге төрле тормыш ситуацияләрен һәм геройларның гамәлләренә кешелек нормаларыннан чыгып бәя бирү .

-           Укуга карата кызыксыну хисе булу, укучы ролен үзләштерү;

Татар теленә өйрәтүнең предметара нәтиҗәләре:

Төп  белем бирү баскычында татар теле һәм әдәбиятын укыту, танып белү чарасы буларак,  укучыларның фикер йөртү,  интеллектуаль һәм иҗади сәләтләрен үстерүгә, шулай ук, реаль тормышта туган проблемаларны хәл итү өчен кирәк булган универсаль уку гамәлләрен (танып белү, регулятив, коммуникатив) формалаштыруга хезмәт итә.

Укучыларда мәгълүмати җәмгыятьтә яшәү һәм эшләү өчен кирәкле күнекмәләр үстерелә. Укучылар текст, күрмә-график рәсемнәр, хәрәкәтле  яисә хәрәкәтсез сурәтләр, ягъни төрле коммуникацион технологияләр аша тапшырыла торган мәгълүмати объектлар белән эшләү тәҗрибәсе ала; презентацион материаллар әзерләп, зур булмаган аудитория алдында чыгыш ясарга өйрәнә; укучыларда, компьютер яисә ИКТ нең башка чаралары белән эш иткәндә, сәламәтлеккә зыян китерми торган эш алымнарын куллана алу күнекмәләре формалаша.

Танып белү нәтиҗәләре:

- дәреслек белән эш итә белү.

- туган телнең матурлыгын, байлыгын күрсәтү;

- рус һәм башка халыклар әдәбияты үрнәкләре белән чагыштырып һәм бәйләп укыту;

- әдәби әсәрләрнең һәм халык авыз иҗаты үрнәкләренең темасындагы, образлар бирелешендәге үзенчәлекләрне һәм уртак якларны таба белү.

- хәрефләрне танып, текстны (хикәя, шигырь, әкиятне) сәнгатьле итеп уку.

- этнокультура өлкәсенә караган сүзләр булган текстны, сүзлекләр кулланып, аңлап уку.

- текстта очраган таныш сүзләргә таянып, яңа сүзләрнең мәгънәсен төшенү.

- текстны сәнгатьле итеп укыгач, сорауларга җавап бирү.

- укытучының авыр булмаган сорауларына җавап бирә, тиешле мәгълүматны дәреслектән таба белү.

- әдәбиятны сәнгатьнең башка төрләре белән бәйләп, рәсем, музыка сәнгатьләре турында мәгълүмат бирү;

предметларны, чагыштыра, охшаш һәм аермалы якларын билгели белү.

- укылган яки тыңланган зур булмаган текстның эчтәлеген сөйли белү.

- фикерләүне үстерү белән бәйле психик функцияләр: логик фикерләү, сәбәп-нәтиҗә бәйләнешләрен табу, индуктив, дедуктив фикерли белү;

- төп мәгълүматны  аеру, укылган яки тыңланган мәгълүматның эчтәлегенә бәя бирә белү;

Регулятив нәтиҗәләр:

- эшчәнлек өчен эш урынын әзерләү.

- укытучы ярдәме белән эшне планлаштырырга өйрәнү.

- укытучы ярдәмендә эшнең дөреслеген тикшерү.

- эш сыйфатына бәя бирә белү.

- эш барышында гади генә эш приборлары белән эш итә белү.( линейка, бетергеч, карандаш, )

- уку хезмәтендә үзеңә максат куя, бурычларны билгели белү;

- эш тәртибен аңлап, уку эшчәнлеген оештыра, нәтиҗәле эш алымнарын таба  белү;

- укудагы уңышларның, уңышсызлыкларның сәбәбен аңлый, анализлый белү;

- ихтыяр көче, максатчанлык, активлык кебек сәләтләрне формалаштыру;

Коммуникатив нәтиҗәләр:

- дәрестә һәм төрле ситуацияләрдә диалогта катнаша белү

- укытучының, классташларның сорауларына җавап бирү;

- сөйләм этикеты нормаларын үтәү: исәнләшә, саубуллаша, рәхмәт белдерә белү.

- башкаларның сөйләмен тыңлый һәм аңлый белү.

- әңгәмәдәшеңнең фикерен тыңлый, аңа туры килерлек җавап бирә белү;

- аралаша белү сәләтен үстерү (аралашучанлык, хислелек, эмпатия хисләре);

- парларда һәм күмәк эшли белү;

- мәгълүматны туплау өчен, күмәк эш  башкару;

Башлангыч мәктәптә татар теленә өйрәтүнең предмет нәтиҗәләре:

-           өйрәнелә торган авторның тормыш юлы һәм иҗаты турында кыскача күзаллау;

-           китап, аның кеше тормышындагы әһәмиятен аңлау һәм үзе өчен кызыклы китап сайлау;

-           сүзлекләр белән эшләргә өйрәнү.

-           татар балалар әдәбияты һәм халык авыз иҗаты үрнәкләре белән танышу.

-          бөтен сүзләрне аңлап, дөрес уку.

-          текстны тулысынча сөйләү.

-          кечкенә күләмле шигырьләрне ятлау.

-         рәсем буенча телдән хикәя төзү.

           Хикәяне шигырьдән аера белү.

                                                                                                           Әдәби уку   1 нче сыйныф (әлифба чоры)

№	Тема	С а н	Дәрес  тибы	Көтелгән предмет	нәтиҗәләр шәхси	предметара	Үткәрү вакыты План        факти буенча      чески
1	Сөйләм. Җөмлә. “Өч кыз””Куян кызы” әкиятләре. 4-7 бит	1	Яңа теманы аңлату	Сөйләм турында искә төшерү. Җөмлә турында төшенчә бирү.График  схемалар ярдәмендә сөйләмне җөмләләргә, җөмләне сүзләргә  аеру.	Сорауларга җавап бирү.	Сузык авазларның билгеләрен, җөмләне сүздән аера белергә,кисмә хәрефләр белән эшләү күнекмәләре булдырырга тиешләр.
2	Предметны белдерүче сүзләр.Предметның билгесен белдерүче сүзләр. 8-9 бит.	1	Яңа тема	Предмет турында,предметның билгесе турында төшенчә. Схема рәвешендә аңлату	Рәсем буенча предметларны билеләрен табу	Сузык авазларның билгеләрен, җөмләне сүздән аера белергә,кисмә хәрефләр белән эшләү күнекмәләре булдырырга тиешләр.
3	Хәрәкәтне белдерүче сүзләр.Текст.Кыш.Җимлек. 10-12 бит	1	Яңа тема	Хәрәкәт турында төшенчә.Схема рәвешендә аңлату.	Шартлы билгеләр белән эш	Калын һәм нечкә сузык аваз хәрефләрен таба белергә, кеше исемнәренең баш хәреф белән язылуын белергә тиешләр.
4	Сузык[а] [ә],авазы һәм А,а Ә.ә хәрефләре. 13-14 бит	1	Яңа тема	Сузык (А) авазы һәм А, а хәрефләре белән таныштыру. Кисмә хәрефләр белән эш. Сузык (Ә) авазы һәм Ә,Ә хәрефләре белән танышу. (А) – калын сузык, (Ә) – нечкә сузык булуын төшендерү. Кисмә хәрефләр белән эшләү.	“Ә “ хәрефеннән башланган сүзләрне кем күбрәк белә?” уены	Калын һәм нечкә сузык аваз хәрефләрен таба белергә тиеш у-ү . Схема буенча эшли белергә Үрдәк, чүлмәк, бүре үлән, күмәч, күзлек
5	Сузык [ы]авазы һәм ы,Ы хәрефләре. 15 бит	1	Яңа тема	Сузык (Ы) авазы һәм Ы,ы хәрефләре белән  таныштыру. Сүзләргә иҗек – аваз анализы ясау. Схемалар белән сүзләр төзү.“Калын сузык, нечкә сузык “уены.	Рәсемнәрдән Ы авазы кергән сүзләрне табу	Рус теленнән кергән сүзләрдәге  киң әйтелешле  (о) авазын дөрес әйтә белергә тиеш торт, вагон О хәрефенең сүз башында яки сүзнең беренче иҗегендә генә булуын белергә тиеш Болыт (болот)  борыч (бороч)  колын (колон)
6	Сузык (э) (е)авазы Э,э хәрефләре. 16-17 бит	1	Яңа тема	Сузык э авазы белән танышу. Схема буенча сүзләрне әйтү күнегүләре эт,элгеч,эшләпә,энә	Рәсемнәрдән э (е) авазы булган сүзләрне табу Чеби (чэби)	Ө хәрефле сүзләрне дөрес әйтә белергә, ө хәрефенең сүзнең беренче иҗегендә генә булуын белергә тиешләр.өрек (өрөк) төлке(төлкө)
7	Сузык (и) һәм (у) авазы И,и һәм У,у хәрефләре. 18-19 бит	1	Яңа тема	Сузык (И) авазы һәм И, и хәрефләре белән таныштыру. Сузык (У) авазы һәм У,у хәрефләре белән таныштыру	Схема өстендә эш И-нечкә сузык аваз У-калын әйтелешле аваз	Сузык авазларга басым ясап, сүзләрне иҗекләргә бүлеп әйтүне  һәм сүздәге иҗекләр санын сузык авазларга карап билгели  белергә тиеш. Ач-кыч,үл-чәү,эш-че,а-рыш,у-рам,ы-лыс,оч-кыч, ө-леш,а-ла-бу-га,әф-ли-сун,э-рем-чек,ыш-кы,ор-чык,ө-тер-геүл-чәү,у-рын-дык,и-тәк
8	Сузык (ү) авазы.Ү,ү хәрефләре. У авазын ныгыту. 20-21 бит	1	Яңа тема	Сузык (ү) авазы һәм хәрефләре белән танышу. Калын әйтелешле у авазы белән чагыштыру	Шартлы билгеләр ярдәмендә сүзләрне әйтү	Тартык (н) авазын анык итеп әйтә белергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә,н хәрефе белән булган сүзләрне укый белергә тиешләр. Схема ярдәмендә кушылмалар төзү.Сүзләрне иҗеккә бүлә белергә тиешләр.
9	Сузык [о] авазы һәм о,О хәрефләре. 22-23 бит	1	Яңа теманы өйрәнү.	Сузык (о) авазын хор белән әйтү, характеристика бирү. (О), (у) авазларын чагыштырып әйтү.О,о хәрефләрен күрсәтү. О хәрефенең сүз башында яки сүзнең беренче иҗегендә генә булуын күзәтү.“Очты, очты..”уены	Мөстәкыйль схема буенча сүзне табу.	Тартык (л) авазын һәм аны белдергән эль хәрефен төрле сузыклар белән, сузыкта тавыш биреп,кушып әйтергә, берьюлы тоташ укый белергә тиешләр.
10	Сузык [ө] авазы һәм ө,Ө хәрефләре. (о)-о,ы.  (ө) –ө,е кагыйдәсе. 24-25 бит	1	Яңа теманы өйрәнү.	Сузык (ө) авазына характеристика бирү. (ө) авазын дөрес әйтү өчен шигырь өйрәнү. Ө,ө хәрефләре белән таныштыру, о хәрефе белән чагыштыру.	Мөстәкыйль  схема бенча сүзләрне табу. Иҗеккә бүлү	Тартык (м) авазын әйтергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә, м хәрефе булган сүзләрен дөрес итеп укый белергә тиешләр.Кисмә хәрефләрдән сүзләр, җөмләләр төзи белергә тиешләр.
11	Сузык авазлар (а), (ә) (ы) (э) (и) (у) (ү) (о) (ө) 26-27 бит	1	Яңа тема	Калын һәм нечкә сузыкларны парлап кабатлау.Схема. Иҗек төшенчәсе .	Схема буенча сүзләрне иҗеккә бүлү.	Тартык (р) авазын әйтергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә, Р хәрефе булган сүзләрен дөрес итеп укый белергә тиешләр.
12	Тартык,яңгырау  [н] авазы . н,Н хәрефләре. 28-29 бит	1	Яңа теманы аңлату.	Кушылмалардан сүзләр төзетеп укыту. Тартык (н) авазын ишетеп таный һәм әйтә белергә өйрәтү Рәсем буенча җөмләләр төзү, сүзләргә анализ ясау. Парларда эш. Н,н хәрефләре белән таныштыру. Кисмә хәреф һәм иҗекләрдән полотнода әйтелгән сүзләрне төзү. Дәреслектәге сүзләрне, таблицадагы кушылмаларны, аннары җөмләләрне уку.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Ана-әнә Он-өн-ун	Тартык (й) авазы белән сүзләр, җөмләләрне дөрес итеп укый белергә тиешләр.Сорауларга тулы җаваплар бирергә һәм кыскача эчтәлек сөйли белергә тиешләр.
13	Тартык,яңгырау  [л] авазы , л,Л хәрефләре. 30-31 бит	1	Яңа теманы аңлату.	Таблицадан сузык аваз хәрефләрен укып искә төшерү. Тартык (Л) авазы һәм Л,л хәрефләре белән таныштыру,(Эль)хәрефен дөрес итеп укырга  өйрәтү. Авазны дөрес әйтү күнегүләре. Рәсем буенча эш. Сузыктан башланган ике хрефле сүзләрне укырга өйрәтү.Тартык белән сузык кушылмаларын укырга өйрәтү.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Ләлә-лалә	Ң хәрефле сүзләрне дөрес итеп укый белергэ тиеш Схема буенча җөмлә төзи белергә тиеш.
14	Тартык, яңгырау [м]авазы, м,М хәрефләре. 32-33 бит	1	Яңа тема.	(М) авазын дөрес әйтү күнегүләре. М,м хәрефләре белән таныштыру. Кушылмалар уку. ам, ма Баганалап бирелгән сүзләр һәм текст фронталь укытыла. Полотнода эшләү.“Кем күбрәк сүз төзи?” уены группаларда эш.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру мал-мәл имә-инә-илә	Я,хәрефенең ике авазга тамга булып йөрүен белергә,  я хәрефле сүзләрне дөрес итеп укый белергә , текст 22.10өстендә эшли белергә тиешләр. Яр (йар)  оя (ойа)  лилия (лилийә)
15	Тартык, яңгырау  [р] авазы , Р ,р хәрефләре.	1	Яңа тема.	Тартык (р) авазын әйтергә һәм сөйләмдә ишетеп танырга өйрәтү. (Карга ничек кычкыра?  Эт ничек ырылдый?) (Р)авазы кабатланган шигырь өйрәнү Р хәрефеннән башланган кушылмалар укыту. Рәсем эчтәлегенә карата бирелгән текстны мөстәкыйль уку.	Мөстәкыйль уку Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Ур-үр,  ор-өр	Сузык (ю) авазын дөрес итеп әйтә, ю хәрефе белән дөрес укый  белергә, текст өстендә эшли белергә тиешләр. Ю авазының   ике авазга тамга булып йөрүләрен белергә
16	Тартык, яңгырау [й] авазы һәм Й, й хәрефе. 36-37 бит	1	Яңа тема	Рәсем буенча эш. Рәсем һәм схема ярдәмендә сүзләргә анализ ясау. Кисмә хәрефләр белән эш.Текстны уку. Җөмләләр  укырга өйрәнү күнегүләре.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Ай-әй, өр-йөр	Калын сузыклы сүзләрдә е хәрефенең “йы” булып укылуын белергә ,сүзләрне дөрес укый белергә тиешләр, сүзләргә иҗек – аваз анализы ясый белергә тиешләр.   Нечкә сузыклы сүзләрдә е хәрефенең “йэ” булып укылуын белергә ,сүзләрне дөрес укый белергә тиешләр, сүзләргә иҗек – аваз анализы ясый белергә тиешләр.
17	Яңгырау, тартык  [ң] авазы һәм ң хәрефе. 38-39 бит	1	Яңа тема	Тартык (ң) авазын әйттерү, сүздә ишетеп танырга өйрәтү.(ң) авазын дөрес әйтү күнегүләре. (Таң, таң, таң! Чаң, чаң,чаң!) Тартык ң хәрефе белән таныштыру. Дәреслектән сүз һәм кушылмаларны, баганалап бирелгән сүзләрне дөрес әйтеп уку күнегүләре.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Ана-аңа Мин-миң	Тартык (д) авазын әйтергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә, д хәрефе булган сүзләрне иҗекләп уку, җөмләләрне , текстны  дөрес итеп укый белергә тиешләр.
18	Сузык Я,я хәрефләре. 40-41 бит	1	Яңа тема.	Сузык Я, я хәрефләре белән таныштыру. Хәреф һәм аваз составын билгеләү. Иҗек һәм кушылмаларга бүленгән сүзләрне уку(Я хәрефе ике авазны белдерә). Хәреф һәм аваз составын билгеләү.Иҗек һәм кушылмаларга бүленгән сүзләрне уку (Я хәрефе ике авазны белдерә). Текст өстендә эш. Төркемдә эш.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Ян-ял-яр Оя-ия-өя	Тартык (т) авазын анык итеп әйтә белергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергәсүзләргә иҗек – аваз анализы ясый белергә тиешләр.
19	Сузык Ю,ю хәрефләре. 42 бит	1	Яңа тема.	Сузык Ю,ю хәрефләре белән таныштыру. Аю, юл,юкә сүзләрен төзеп уку.  ю хәрефләреннән башланган сүзләрне укыту. Хәреф – аваз анализы ясату. Чисталык турында әңгәмә оештыру. Шигырь өйрәнү.	Сорауларга җавап бирү.	Тартык (з) авазын әйтергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә, з  хәрефе булган сүзләрне дөрес итеп укый белергә тиешләр.
20	Сузык Е е хәрефенең [йы]  [йэ] авазын белдерүе. 43 бит	1	Яңа теманы аңлату.	Е,е хәрефләре белән таныштыру. “йы” хәрефе дип аталганын әйтү. Е,е хәрефләре булган сүзләр төзеп укыту. Предмет рәсемнәре астындагы схема буенча сүзләргә иҗек – аваз анализы ясату Дәреслектән баганалап бирелгән сүзләр һәм текст укытыла. Калын укылган һәм нечкә укылган сүзләрне табу. Парларда эш.	Сорауларга җавап бирү	Тартык (с) авазын дөрес итеп әйтә белергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә,кушылмалар һәм кушылмага кермәгән аваз хәрефләре таба белегә, рәсемнәр буенча сөйли    белергә тиешләр. Калын һәм нечкә сузык хәрефләре белән с  хәрефен дөрес укый белергә тиешләр.
21	Яңгырау тартык [д]авазы һәм Д , дхәрефләре. 44-45 бит	1	Яңа теманы өйрәнү.	Яңгырау тартык (д) авазын һәм Д,д хәрефләребелән таныштыру. (Д) авазын дөрес әйтү күнегүләре.(Сәгать ничек суга?) Сөйләмдә (д), (т) авазларын дөрес әйтү өчен табышмак–шигырь өйрәнү. Схема буенча ад,   да кушылмалары укытыла. Дала турынды әңгәмә Дәү әни, текстны уку.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Дан-дин, ары-дары	Тартык (гъ) ,(г) авазларын сүздә ишетеп таный һәм дөрес әйтә белергә. Калын сүзләрдә алар “гъ”, дип, нечкә су зыклы сүзләрдә “г” дип укылуын белергә тиешләр.
22	Саңгырау тартык [т] авазы ,  Һәм Т,т хәрефләре. 46-48 бит	1	Яңа теманы өйрәтү.	Рәсем буенча җөмлә төзү..Саңгырау тартык (т) авазын ачык итеп әйтә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә өйрәтү. Полотнода эш. Т хәрефе артына сузыклар куеп, кушылмалар төзеп уку. Кисмә хәрефләр һәм иҗекләрдән сүзләр төзетү.Схема белән эш.(калын һәм нечкә) “Адашкан хәрефләр” уены. Рәсем буенча әңгәмә.” Минем этем” ”Татарлар” Текстны башта эчтән уку, аннары кычкырып уку.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру д-т дула-тула дары-тары Дания-Ания,ула-дула,торма -тырма	К хәрефе белән булган сүзләрне дөрес итеп укый , рәсемнәр тәртибендә эзлекле итеп сөйли белергә, уку гигиенасы кагыйдәләрен, текстның аерым җөмләләрдән аермасын белергә тиешләр. Тизләтелгән темпта укый белергә тиеш 58 бит
23	Яңгырау тартык [з] авазы һәм һәм,З,з хәрефләре. 49-51 бит	1	Яңа теманы өйрәнү.	Тартык (з) авазына характеристика бирү. Дөрес әйтү күнегүләре. З хәрефенә башланган сүзләр уйлау. Дәреслектәге “Без” тексты өстендә эш. “Без, без, без идек, без унике кыз идек “уены. Алмаз сүзендә яшеренгән сүзне табу. Парларда эш.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Аз-әз уз-үз Туза-түзә	Ирен – ирен (W) һәм ирен – ирен (в) авазларын дөрес әйтә һәм в хәрефле сүзләрне дөрес укый белергә тиешләр. Сүзгә иҗек – аваз анализы ясый белергә, текст өстендә эшли  белергә тиешләр.
24	Саңгырау тартык [с]авазы һәм һәм С,с  хәрефләре. 52-53 бит	1	Яңа теманы аңлату.	Тартык (с) авазы һәм С,с хәрефләре белән таныштыру.Калын сузыклы , нечкә сузыклы кушылмаларны парлап уку. Таблица буенча кушылмаларны сүз итеп уку.Кисмә хәрефләрдән иҗек, сүз төзү эшләре.Рәсем буенча әңгәмә үткәрү. “Дусларым” текстын уку Төркемдә эш.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Дус-туз, аз-ас Үс-үз, үсә-уза	Тартык (ф) авазын әйтергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә, ф хәрефе булган сүзләрне  дөрес итеп укый белергә тиешләр. Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыра белергә тиешләр.Сафа-Вафа, Фәрит-Фәридә
25	Яңгырау тартык [гъ],[г] авазлары Г,г хәрефе 54-55 бит	1	Яңа теманы өйрәнү	Тартык (Гъ),(г) авазларын сүздә ишетеп танырга һәм дөрес әйтә белергә өйрәтү. (Гъ) авазын дөрес әйтү өчен, хор белән тактлап шигырь өйрәнү.Парларда эш. Рәсемнәргә карап җөмләләр төзелә, сүзләргә схемалар ярдәмендә анализ ясатыла.Рәсемнәр эчтәлегенә карата бирелгән сүз һәм җөмләләр уку. ”Яран гөл” “ Идел елгасы”	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Агар-әгәр,сызган-сизгән,дага-тага, суган-туган Газизә сүзендәге яшеренгән сүзне табу	Тартык (б) авазын әйтергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә, б хәрефе булган сүзләрен дөрес итеп укый белергә  Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыра белергә тиешләр .бул-бүл, бар-бор,балан-болан
26	Саңгырау тартык [къ],[к] авазлары,К,к хәрефләре. 56-58 бит .	1	Яңа теманы аңлату.	Тартык (къ),(к) авазларын дөрес әйтү күнегүләре. Калын һәм нечкә сузык хәрефләре белән к хәрефен дөрес итеп укырга өйрәтү. Рәсем эчтәлегенә бәйле текстларны уку, сөйләү.”Туган ягым” “Колак” сүзендә яшеренгән сүзне табу.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Кул-күл, кыса-кесә,калак-кадак	Сөйләмдә (п) авазын дөрес әйтә, ишетеп таный, п хәрефле сүзләрне, җөмләләрне дөрес укый белергә , текст өстендә эшли белергә тиешләр.
27	Ирен-ирен [w] һәм ирен-ирен [в] авазлары һәм В,в хәрефләре.	1	Яңа теманы өйрәнү.	Кайсы сүздә (W) авазы барлыгын билгеләү.Тавык сүзенә анализ ясау. В,в хәрефләре белән таныштыру. Кушылмалар , сүзләрне уку. Ирен – теш (в) авазын әйтергә өйрәнү. ( Венера,самовар,слива, электровоз, врач) Кайтаваз сүзендә яшеренгән сүзне табу	Авылда хикәясен Мөстәкыйль  уку	Тартык (ж) авазын әйтергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә, ж хәрефе булган сүзләрен дөрес итеп укый белергә тиешләр.
28	Саңгырау тартык [ф] авазы,һәм Ф, ф  хәрефләре. 62-64 бит	1	Яңа тема ны өйрәнү.	Тартык (ф) авазын әйтергә өйрәтү. Ф,ф хәрефләре белән таныштыру. Таблицадагы кушылмаларны уку. Баганалап бирелгән сүзләрне уку. Фи-фин-дельфин Дельфин турында әңгәмә.	Уфа-Казан хикәясен  Мөстәкыйль  уку Тизләтелгән темпта уку	Тартык (ш) авазын әйтергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә, ш хәрефе булган сүзләрне , җөмләләрне ,текстны  тулы сүзләр белән укый белергә тиешләр.
29	Яңгырау тартык [б] авазы һәм Б,б  хәрефләре. 65-67 бит	1	Яңа тема өстендә эшләү.	Тартык (б) авазын әйтә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә өйрәтү. Сүзләргә анализ ясау.балан, банка, бүрек Б,б хәрефләре белән таныштыру. Кушылмалар укыту. Сабантуй бәйрәме турында әңгәмә Парларда эш.	Мөстәкыйль уку Р.Миңнуллин шигыре ”Сабантуй”	Тартык (җ) авазын ишетеп таный һәм әйтә белергә , җ хәрефле сүзләрне дөрес  итеп укый белергә, эчтәлек сөйли белергә тиешләр.
30	Саңгырау тартык [п] авазы, П ,п хәрефләре 68-69 бит	1	Яңа тема ны өйрәнү.	(П) авазын дөрес әйтү күнегүләре. П,п хәрефләре белән таныштыру. Парлы кушылмаларны укыту. (Б),(п) авазларын чагыштырып дөрес әйтү күнегүләре бар-пар,арба-арпа “Кап та коп” уены. Песнәк турында әңгәмә. Текст өстендә эшләү. Төркемнәрдә эш.	“Рәсем эчтәлеген иң матур сөйләүче” Конкурсы.	Тартык (ч) авазын әйтергә һәм сөйләмдә ишетеп таный белергә, ч хәрефе булган сүзләрен дөрес итеп укый белергә тиешләр,сорауларга матур итеп җавап бирә   белергә тиешләр.
31	Яңгырау  тартык [ж] авазы , һәм Ж, ж  хәрефләре. 70-71 бит	1	Яңа теманы өйрәнү.	Көньякта яшәүче кыргый хайваннарны искә төшерү.(арыслан, зебра, фил, жираф).Яңгырау тартык (ж) авазын сүздә ишетеп танырга өйрәтү. Схема буенча уку.	Мөстәкыйль  уку Тизләтелгән темпта уку Журнал хикәясе	Бирелгән тектны иҗекләп  укый белергә тиешләр.
32	Саңгырау тартык [ш] авазы , Ш , ш хәрефләре.	1	Яңа теманы өйрәнү.	Сөйләмдә (ш) авазын дөрес әйтергә һәм ишетеп таный белергә өйрәтү.  (ш) авазы белән кушылмалар төзетү. Тартык(с), (ч), (ш) авазлары белән генә бер – берсеннән аерылган сүзләр әйттерү. Тел чәбәләндергеч өйрәнү.(Мич башында биш мәче...)Ш,ш хәрефләре   белән  кушылмалар, җөмләләр, текст уку өстендә эшләү. “Ташбака белән куян “	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Баш-каш,куш-буш,таш-тиш-түш-тыш	Тартык (х) авазын ишетеп таный  һәм дөрес итеп әйтә белергә , х хәрефе булган сүзләрне дөрес укый белергә тиешләр.
33	Яңгырау тартык [җ] авазы һәм җ,Җ хәрефләре.	1	Яңа теманы өйрәнү.	Схема буенча җиләк сүзен анализлау һәм (җ) авазын табу . Тартык (Җ) авазын ишетеп танырга һәм әйтә белергә өйрәтү.таҗ, җиде, морҗа Җ,җ хәрефләре белән таныштыру. Ж,ж хәрефләре белән чагыштыру. Кушылмалар, иҗекле сүзләр уку. Җиләк җыю турында уку. Табышмакның җавабын табу.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Җый-җөй-җәй-җай-җим-җиң Җил-җир Җай-җәй	Тартык  (Һ) авазы ишетеп таный белергә, дөрес укырга, сүзләрне иҗеккә бүлә; җөмләләрне сүзләргә тарката,текст белән эшли ; авазларга характеристика бирә; сүзләргә иҗек –аваз анализы ясый белергә тиешләр.
34	Саңгырау тартык [ч] авазы, Ч ,ч хәрефләре. 76-77 бит	1	Яңа теманы аңлату.	Тартык(Ч)авазы һәм Ч,ч хәрефләрен өйрәнү.(Ч) авазын дөрес әйтү күнегүләре. Ч,ч хәрефләре белән кушылмалар уку. Чә-чәч-чәчәк-чәчәкле Табышмакка җавап табу.	Тизләтелгән темпта уку. Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Ач-уч,оч-үч, чор-чир	Сузык  (йо) авазын ишетеп таный белергә,сүзләрне дөрес укый белергә тиеш.
35	Текст өстендә эш. Берлектә көч Яшелчә бакчасында. 78 бит	1	ныгыту	Өйрәнгән хәрефләр белән текстны тизләтелгән темпта уку.Төркемнәрдә эш. Парларда эш.	Сыерчык сүзендә яшеренгән сүзне табу	Тартык (Щ) авазын дөрес әйтә белергә, щ, хәрефле сүзләрне дөрес укырга  тиешләр.Алфавитны белергә, уку гигиенасы кагыйдәләренүтәргә тиешләр.
36	Саңгырау тартык [х] авазы Х,х  хәрефләре. 79-81 бит	1	Яңа тема.	Тартык (х) авазын ишетеп тану һәм дөрес итеп әйтә белү.Х хәрефе белән таныштыру һәм шул хәреф булган иҗек һәм сүзләрне укырга өйрәтү. Китап турында әңгәмә Хәлимә сүзендә яшеренгән сүзне табу Табышмакның җавабын табу. Парларда эш.	Мөстәкыйль  уку Х.Халиков Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Хас-хис, хат-хак, хуш-куш	Тартык (Ц) авазын ишетеп таный белергә ,дөрес итеп укый, сөйли , сорауларга җавап бирә белергә тиешләр.
37	Саңгырау тартык [һ] авазы  һ,Һ хәрефләре. 82-84 бит	1	Яңа тема.	Казан шәһәре турында әңгәмә. Слайдлар карау.Тартык (һ) авазы һәм Һ,һ хәрефләре белән таныштыру. Һәйкәл сүзен анализлау, (һ) авазының урынын табу.Тартык (һ)авазын дөрес әйтү күнегүләре.Кисмә хәрефләрдән полотнода кушылмалар төзү Шигырьләрне тизләтелгән темпта уку.	Сүзләрне яңгырашы яки мәгънәсе ягыннан чагыштыру Һәм-һәр, һуш-хуш ава-һава	ь , ъ хәрефләренең аваз белдермәгәнен белергә тиеш. Ь хәрефе белән дөрес итеп укый белергә , текст өстендә эшли белергә тиеш.
38	Сузык (йо) авазы, Ё, ё хәрефләре	1	Яңа тема.	(йо) авазы белән таныштыру Шофёр,боксёр,самолёт,вертолёт сүзләрен уку.Текст өстендә эш.	Тексның эчтәлеген сөйләтү	Текст өстендә эшли белергә тиеш. Алфавитны белергә, уку гигиенасы кагыйдәләрен үтәргә тиешләр.
39	Саңгырау тартык (щ) авазы  һәм Щ,щ хәрефләре.   86 бит	1	Яңа тема.	Тартык (щ) авазын әйтергә һәм ишетеп танырга өйрәтү. борщ сүзен анализлау. Тартык (щ) авазына характеристика бирү. Щ хәрефе белән сүзләр төзү.Дөрес укырга өйрәтү.Рәсем буенча яшелчәләрнең исемнәрен әйтү. “Борщ” тексты өстендә эшләү.	Мөстәкыйль  уку
40	Тартык [ц] авазы , Ц,ц   хәрефләре. 87 бит	1	Яңа тема.	Тартык(ц)авазын ишетеп танырга һәм әйтә белергә өйрәтү. Циркуль  сүзенә анализ ясау. Уен:”(Ц) авазы кайда ишетелә?” (Цирк, концерт, цемент, мотоцикл, станция).Полотнода Ц,ц хәрефләре белән кушылмалар төзү.Рәсем буенча цирк турында  сөйләү.	Тест  “Сузыклар һәм тартыклар”.
41	Ь (нечкәлек һәм аеру билгесе) Ъ (калынлык һәм аеру билгесе)	1	Яңа тема.	Ь (нечкәлек һәм аеру билгесе) ъ хәрефе белән таныштыру. Ъ,ь билгесе белән сүзләрне иҗекләп әйтеп уку һәм ь, ъ билгесенең иҗек яки сүз ахырында булганлыгын күзәтү	Мөстәкыйль  уку күнегүләре Тизләтелгән темпта
42	Текст өстендә эш “Универсиада авылы”, “Батыр”” Татарлар” 92-95 бит	1	ныгыту	Өйрәнгән хәрефләр ярдәмендә текстны, шигырьне тизләтелгән темпта уку Төркемнәрдә эш.	Мөстәкыйль  уку күнегүләре

Әдәби укудан тематик план. (Әлифбадан соңгы чор)

№	Тема	с а н	Дәрес  тибы	Укыту эшчәнлегенең    төрләре	Белем күнекмә ләрне тикшерү төрләре	Материал үзләүнең планлаштырылган нәтиҗәләре	Үткәрү вакыты
1	1 бүлек Әкиятләр, санамышлар, табышмаклар иленә сәяхәткә чыгу.	1	Белем. ныгы ту	3-15 бит Халык авыз иҗаты төрләре – санамышлар, табышмаклар Үртәвечләр, эндәшләр тизәйткечләр белән таныштыру.  Табышмакларны дөрес итеп, аңлап укырга өйрәнү өстендә эшләү күнегүләре. 16-20 бит	Мөстәкыль уку Табышмакларга җаваплар табу.	Белергә тиеш: халык авыз иҗаты һәм аның жанрлары турында . Башкара алырга тиеш: әкиятне хикәядән аера белергә, сәнгатьле  укый белергә, сорауларга җавап бирергә, әсәрнең төзелешен билгеләргә, иллюстрациялар белән эшли белергә, иҗекләп  укый белергә.
2	Үртәвечләр, эндәшләр, тизәйткечләр илендә.	1			Тизәйткечләрне хәтердән сөйләү
3	2 бүлек Кайтаваз мәгарәсе. М.Галиев” Кайтаваз”	1	Яңа теманы өйрәнү.	21-23 бит Сүзлек өстендә эш Төркемнәрдә эш Хрестоматия белән эш Сорауларга җавап эзләү	Сүзнең мәгънәсен аңлату	Белергә тиеш: укылган әсәрнең исемен, эчтәлеген, авторларын. Башкара алырга тиеш: укылган әсәр турында үзенең тәэсирләрен әйтә белергә, әдәби әсәр белән эшләргә, рәсемгә таянып текстның эчтәлеген сөйләргә. Рифма, ритм төшенчәсен белергә тиеш.
4	Ш.Галиев Рифма.	1	Яңа теманы өйрәнү.	24 бит- 25 бит Рифма төшенчәсен аңлату. Охшаш яңгырашлы сүзләр табу. Төркемнәрдә эш.	Яңа сүз табу Таяк-аяк, чагу-агу Кара- бара, тала-кала тарак-карак
5	Рафис  Корбан шигырьләре	1	Яңа теманы өйрәнү.	26-27 бит Уйлау сәләтләрен үстерү Парларда эш	“Баю” сүзенә рифма табу	Белергә тиеш:үтелгән язучыларның әсәрләрен белергә. Башкара алырга тиеш: әдәби шигырьләр белән эшли белергә, иҗекләп уку элементы белән  тулы сүзләр уку, шигырь һәм хикәянең аермасын аңларга.
6	Ләбиб Лерон шигырьләрен уку.	1	Яңа теманы өйрәнү.	27-29 бит Парлашып эшләү. Рольләргә бүленеп уку. Чылбыр тәртибендә уку Төркемнәрдә эш.( Дөрес түгел дип санаган урыннарын төзәтеп сөйләү.) Хрестоматия белән эш.	Хрестоматиядән Ләбиб Лерон  шигырен табып уку.
7	3 бүлек Аю өне янында. Х.Халиков “ Бии  белмәгән аю”	1	Яңа теманы өйрәнү.	30-31 бит Кайтаваздан сүз табу “ баю”- аю Аю турында белешмә алу. Хикәяне аңлап, сәнгатьле, дөрес уку өстендә эшләү. Сорауларга җавап бирү.	Вакытка укытып карау	Белергә тиеш:укылган әсәрнең исемен, эчтәлеген, авторларын. Башкара алырга тиеш: укылган әсәр турында үзенең тәэсирләрен әйтә белергә, әдәби әсәр белән эшләргә, рәсемгә таянып текстның эчтәлеген сөйләргә.
8	Татар халык әкияте “ Аю белән өч кыз”	1	Белем. ныгыту	31-35 бит  Чылбыр тәртибендә уку. Сорауларга җавап бирү. Рәсем буенча парларда эш	Уйлап сорауларга төгәл җавап табу. Әкият геройларын табу.	Татар халык әкиятләрен атый белергә Рәсемгә карап эчтәлеген сөйләргә тиеш
9	4 бүлек Чәчәкле аланда. Рәшит Бәшәр. ”Авылга кайту”.	1	Яңа теманы өйрәнү.	Сүзлек өстендә эш. Төркемнәрдә эш. Хрестоматия белән эш	Сорауларга җавап табу Шигырьләрнең охшаш якларын табу.	Башкара алырга тиеш: сәнгатьле  укый белергә, сорауларга җавап бирергә, әсәрнең төзелешен билгеләргә, иллюстрациялар белән эшли белергә., әсәрнең авторын  атарга, тулы сүзләр белән укырга.
10	Фәнис Яруллин “ Черкиләр җыры” Р.Бәшәр “Авазлар” шигыре	1	Яңа теманы өйрәнү	Хрестоматия белән эш. Сорауларга җавап табу. Ф.Яруллин шигырьләрен сәнгатле уку күнекмәсе булдыру.	Табышмакларга җавап табу. Хрестоматия белән эш.
11	Эльмира Шәрифуллина әкиятен уку “Бәйрәм ашы- кара –каршы “ 1 бүлек	1	Яңа теманы өйрәнү	Әкиятне аңлап уку күнекмәсе үстерү Сорауларга тулы җавап бирү Парларда эш. Төркемнәрдә эш.	Сүзләрнең мәгънәсен аңлата белү, эчтәлекне сөйләү	Белергә тиеш: укылган әсәрнең исемен, эчтәлеген, авторларын, язучыларның әсәрләрен. Башкара алырга тиеш: текстның исемен табарга, әсәрнең авторын атарга, текстны кисәкләргә бүлергә, телдән план төзергә.
12	Эльмира Шәрифуллина “Бәйрәм ашы- кара –каршы”  2 бүлек	1	Яңа теманы өйрәнү
13	5 бүлек Урман мәктәбендә Х.Халиков “Әллә ул да белә микән?”	1	ныгыту	43-44 бит Парларда эш. Сорауларга җавап табу.	Әсәрнең төрен билгеләү.	Дөрес, йөгерек укый белергә тиеш. Сәнгатьле уку күнекмәсен булдыру.
14	Дару үләннәре. Х.Халиков	1	Яңа теманы өйрәнү	Парларда эш Ярдәм кулы сузу сүзенең мәгънәсен аңлату.	Дару үләннәрен тану.
15	Р.Миңнуллин, Ш.Галиев шигырьләрен уку	1	Яңа теманы өйрәнү	46-50 бит Сүзлек өстендә эш. Парларда эш. Чылбыр тәртибендә уку. Уйлап сорауга җавап табу.	Чылбыр тәртибендә уку Сорауга җавап табу.	Дөрес, йөгерек укый белергә тиеш. Сәнгатьле уку күнекмәсен булдыру.
16	Өтер, нокта, сорау. “Өтерне кая куярга?”  шигырен уку	1	ныгыту	50-51 бит Дәреслек белән эшләү күнекмәсе булдыру. Парларда эш.	Шигырьдән  дөрес урнашканын өтер урынын табу.	Дәреслек белән эшли , төп сорауларга җавап таба белергә тиеш
17	6 бүлек Шүрәледә кунакта Р.Кутуй. “ Төнге әкият”	1	Яңа тема	52- 54 бит Әкиятне аңлап уку күнекмәсе булдыру. Әкиятттәге серләрне табу. Парларда эш.	Шүрәле әкиятен искә төшерү, эчтәлеген сөйләтү	Әсәрнең исемнәрен, төп эчтәлеген, аларның авторларын. Башкара алырга тиеш: йөгерек  укый белергә, сорауларга җавап бирергә, әсәрнең төзелешен билгеләргә, әсәрнең авторын  атарга, тулы сүзләр белән укырга.
18	Р.Миңнуллин “ Шүрәлесез урман” Р.Хисмәтуллин “ “Хәерле иртә”	1	ныгыту	54-55 бит Сүзлек өстендә эш Чылбыр тәртибендә сәнгатҗле уку Яхшылык төшенчәсен аңлату.
19	Х.Халиков “ Әгәр күрә белсәгез....”	1	Яңа тема	56 бит Төркемнәрдә эш. Чылбыр тәртибендә уку. Сорауларга җавап табу.	Рифмаларны табу. Автор турында белү	Башкара алырга тиеш: сәнгатьле  укый белергә, сорауларга җавап бирергә, әсәрнең төзелешен билгеләргә, иллюстрациялар белән эшли белергә., әсәрнең авторын  атарга, тулы сүзләр белән укырга.
20	Резеда Вәлиева “ Кыңгырау чәчәк” хикәясе Х.Халиков. шигырьләрен уку	1	Яңа тема	57-60 бит Хикәяне аңлап уку, сорауларга җавап табу Чылбыр тәртибендә уку. Дуслык турында тәрбия. Төркемнәрдә эш. Ролләргә бүлеп уку.	Өндәү җөмләләрне табу. Башта акрын аннан соң тизләтеп укып карау. Эчтәлек сөйләү.Вакытка уку.	Әсәрнең исемнәрен, төп эчтәлеген, аларның авторларын. Башкара алырга тиеш: тизләтелгән темпта укый белергә, сорауларга җавап бирергә, әсәрнең төзелешен билгеләргә, иллюстрациялар белән эшли белергә., әсәрнең авторын  атарга, тулы сүзләр белән укырга.
21	Сәяхәт дәрес      “ Г.Тукай иҗаты”	1	Яңа тема	дәрес   презентация Г.Тукай   иҗаты белән таныштыру	Тест сорауларына җавап табу. Г.Тукай шигырьләрен яттан сөйләү.	Г.Тукай иҗатыннан берничә шигырьне, әкиятне таный  белергә тиеш.
22	7 бүлек. Китап  рәссамы күргәзмәсендә.	1	Яңа тема	61 -63 бит Иллюстрация төшенчәсен аңлату Төркемнәрдә эш. Чылбыр тәртибендә уку.	Күргәзмәдән такмазага туры килгән иллюстрацияне табу(арттагы бит)	Дәреслек белән эшли, төп сорауларга җавап таба белергә тиеш
23	Р.Харис. “Сине көтә тыныч таң”   Бишек җырлары. М.Әгъләм шигыре.	1	ныгыту	64-65 бит Бишек җырлары турында белемнәрне тирәнәйтү.Сәнгатьле уку күнекмәсе булдыру. Чылбыр тәртибендә уку. Төркемнәрдә эш.	Иллюстрация буенча эш, сорауларга җавап. Төп геройларны табу.	Белергә тиеш: халык авыз иҗаты жанрлары: җыр, табышмак, мәкальләр турында. Башкара алырга тиеш: сәнгатьле  укый белергә, сорауларга җавап бирергә, әсәрнең төзелешен билгеләргә, әсәрнең авторын  атарга, тулы сүзләр белән укырга.
24	Хәсән Туфан.  “ Юкмыш бабай малае” шигыре. Буталмыш әкият. Шүрәле. Дөньяда булмаган әкият.Йомгаклау.	1	Яңа тема	68-71 бит Төркемнәрдә эш. Чылбыр тәртибендә уку. 71-75 битләр.Сүзлек өстендә эш.	Кеше исемнәрен табу. Тиеш рәсемне табу. Җавапны дәлилләү. Әкиятнең эчтәлеген сөйләтү. Вакытка уку.